Омар Хайям

НАУРЫЗНАМА

Алматы-2023

ӘОЖ 821.512.122

КБЖ 84 (5каз.)

Н 28

Отбасы хрестоматиясы

жобасы

Н 28 НАУРЫЗНАМА: Отбасы хрестоматиясы/ – Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, 2023. – 112 б.

ISBN 978-601-06-9055-4

Бұл кітапта Шығыстың жеті жұлдызының бірі – Омар Хайямның «Наурызнама» атты рисаласы берілген. Мұнда Наурыз мерекесінің пайда болуы жайлы хикаялар, парсы жұртындағы наурыз ғұрыптары жайлы аңыздар ұсыныла-ды. Одан бөлек, Шығыстың бірнеше шырынды хикаялары да қамтылған.

Кітаптың соңғы жағына Шығыстың тағы бір жұлдызы – Тирмизидің «Наурызнама», «Салнама» сияқты рисаласы аударылып ұсынылды. Сосын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының

«Наурызнамасы» да жинақталып берілді.

Кітап шығыс даналығына, хикметіне, құндылығына қы-зығатын оқырманға арналады.

© «Отбасы» Баспа үйі, 2023

Хайям сөзі арабша «шатыр тігуші» деген сөзді бе-реді. Ел аузындағы әңгімеге қарағанда, Омар Хайям-ның ата-бабасы шатыр тігіп, оны сатып, кәсіп қылған сыңайлы. Сол үшін де Омардың ныспысына Хайям сөзі жалғанған.

Наурызнама кітабының шығуына қатысты мынадай қызық аңыз бар.

Ертеде Низам, Хасан, Омар деген үш дос болыпты. Үшеуі өмірбақи бірін бірі ұмытпауға, қиналғанда көмек көрсетуге, жәрдем күшін аямауға уәде береді.

Күндердің бір күні Низам деген біреуі селжүк сұлтаны Мәлікшах патшаға уәзір болады. Хасан бір медреседе басшылық етеді. Ал Омар ғылым жолын таңдап, жұпыны тіршілік кешеді. Бірде Низам уәзірдің есіне баяғы уәдесі түседі. Ол досы Омарды іздеп, тауып алады.

– Сені бүгіннен бастап Нишапур әкімі етіп сай-лайын, – дейді. Омар оған:

– Әкім болып халық үстінен үкім жүргізу қолымнан келе қояр ма екен? Одан да маған бір жылда бір рет нәпақа бөліп тұрсын. Мен үшін күніне бір кесе шай, бір түйір нан да жетеді. Атақ-даңқ емес, ғылым шыңын алсам, сол да қанағат, – дейді.

Осыдан соң Низам оған мемлекет қазынасынан он мың тағайындап, қамқорлығына алады.

Кейін Мәлікшах пен Низам уәзір Ғарышхана (обсерватория) салып, аспан әлемін зерттемекші болады. Сол жұмысқа Омар Хайямды тартады. Патша мен уәзір Ғарышхана құрылысы үшін жеткілікті қаржы бө-ліп, ғалымдардың жағдайын жақсартты. Бірақ өкініш-ке қарай, құрылыс бұл екеуінің өліміне байланысты аяқсыз қалады.

Басталған істің бітуі үшін және Мәлікшахтай пат-шаның абыройы мен атағын Ғарышхана құрылысына пайдалану мақсатында, әрі бұрын-соңды өткен патша-лардан ғалымдарға көрсеткен жақсылығы мен қам-қорлығын кейінгілеріне үлгі-өнеге ету үшін Омар Хайям «Наурызнама» кітабын арнайы жазды. Кітапта

Күн тізбесінің тарихын баяндайды. Сол тізбе бойынша Иран патшаларының Наурыз күнін қалай белгілегенін және мейрамды қай мезгілде өткізгенін сипаттайды.

Омар Хайямды Шығыстың жеті ұлы шайырының бірі ретінде ғана жұрт таниды. Ал оның алғашқылар-дың бірі болып «Наурызнама» рисаласын жазып шық-қанын көп адам біле бермейді.

Омар Хайямның «Наурызнамасын» қазақ тіліне алғаш рет көрнекті ақын Исраил Сапарбай аударған. Кітап 1993 жылы «Жалын» баспасында жарық көрген. Ақынның рұқсатымен қайта редакциялап, оқыр-манға ұсынып отырмыз. Сонымен бірге кітап ішінде Исраил ағаның тағы бір аудармасы – Тирмизидің «Наурызнама», «Салнама» сияқты рисалаларын да бердік. Кітаптың соңғы жағына Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының «Наурызнамасын» жинап салдық.

HAУPЫЗДЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ

Ғалымдардың айтуынша Тәңірсі он екі періштені жаратқан. Олардың төртеуін жын-перілерден қорғау үшін аспанға, ендігі төртеуін жын-перілерді Қап тауы-нан өткізбеу үшін дүниенің төрт бұрышына, қалған төртеуін аспан мен жер арасына жіберді.

Тәңірсі Күнді нұрдан жаратып, аспан, жерді оны-мен жарық қылған. Сол үшін де Күн нұр іспетті жар-қырап тұрады. Кейбір жұрттың оны құдірет тұтып тағзым ете табынатыны осыдан. Күнді жаратарда Тәңірдің оған деген ықылас-мейірі өзгелерге қарағанда көбірек болғанға ұқсайды. Оны мынадай мысалмен түсіндіреді. Бір ұлы патша өз уәзірлерінің біріне ай-рықша ізет-құрмет көрсетсе, оны басқалар да осылай қадір тұтады. Сол сияқты Күнге де Тәңірдің ықыласы айрықша түскендей.

Тағы бір мысалда бүй дейді: Тәңірсі Күннің нұры мен келтіретін пайдасы барлық нәрсеге тегін әрі тиесі-лі деп, Күнге үнемі қозғалыста болуды бұйырған. Күн-нің жер бетіне алғаш сәуле түсірген кезі осы Амал айы еді. Осылайша дүниенің тарихы басталды.

* * *

Ажам патшалары дәл осы күнді айрықша атап өту үшін, әрі екінің бірі бұл күнді оңайлықпен таба алмасын біліп, оны белгілеп, айдарлап қойды. Мұны баршаға мәлімдеп, Амал мерекесі деп жариялады.

Аңыздың айтуына қарағанда, Қиямерс патша Наурыз айын белгілеп алған соң, үш жүз алпыс бес күннен тұратын бір жылды, отыз күннен он екі айға бөлді. Оларды әуелде он екі періштенің атымен атады.

Күннің жүрісіне қарай табиғаттың құбылысын бай-қап, жылды төрт мезгілге бөлді. Әр мезгілді ширек-тен есептеді. Айлардың үлкені, жылдың басы етіп Наурызды бекітті. Бұл кезде дүние жаңаланады, жаңғырады.

Патшалардың бір рәсімі бар еді. Жыл басында олар жақсылыққа ниет қылып, әрі жыл есебін белгілеп алу үшін діни жиындар өткізетін. Кімде-кім Наурызды мерекелеп, көңілді, қуанышты жүрсе, келесі Наурызға дейін тыныш, бақуат ғұмыр кешеді деп сенетін.

Қиямерс патша он екі айға ат берді.

Амал айы – наурыз. Бұл айда жер жаңарып, өсімдіктер тіріле бастайды. Жаңа Күн осы айда пайда болады.

Урдбихишит айы – сәуір. Бұл айда дүние өзінің жәннат кейпіне енеді. Бұл ай көктемнің бел ортасы болып есептеледі. Күн сағат тілімен жүріс жасап, сә-уірге тоқтайды.

Хурдад айы – мамыр. Адамдарды бидай, арпа және жеміс-жидекпен бағады. Күн ширек жүрісін аяқтап, Заузаға келеді.

Тир айы – маусым. Тир аталу себебі, бұл айда бидай, арпа және басқа өнімдер жан басына бөлінеді. Күн төртінші жүрісін жасап, Саратанға келіп тоқтай-ды. Бұл – жаздың бастапқы кезі.

Мурдад айы – бұл шілде. Топырақ өз өнімін бере-ді, яғни өсіп-өнген жемістер пісіп-жетіледі. Сондай-ақ бұл айда ауа топырақ тозаңына ұқсайды. Бұл – жаз ортасы деп есептеліп, Күн Асад айына келеді.

Шахривар айы – тамыз. Жеміс-жидектер пісіп, өнім береді. «Хан да қарық, кембағал да қарық» дейтін осы кез. Бұл айда диқанға салық төлеу оңайырақ. Күн Сүмбіледе де тұрады. Бұл – жаздың ақыр-ғы айы.

Мейір айы – қыркүйек. Адамдар бұл мезілде бір-біріне достықпен, мейірбандықпен қарым-қатынас жасайды. Өз үлестеріне тиген өнімді, несібені бірге ішіп-жейді. Күн бұл айда Мизанда болады да, жаз кезегін күзге береді.

Абан айы – қазан. Бұл айда басталған жауын- шашыннан су деңгейі өседі, адамдар егіндерін суара-ды. Күн сегізінші жүрісін жасап, Ақырапқа келеді.

Азар айы – қараша. Бұл айда ауа-райы суи бас-тайды, жылу азаяды. Күн бұл айда Кауыста болады.

Дай айы – желтоқсан. Бұл ай қаһарлы, ызғарлы, жер сарғайып, көгеруден қалады. Күн Жәдида бо-лады. Бұл – қыстың бірінші айы.

Бахман айы – қаңтар. Бұл ай желтоқсанға өте-мөте ұқсас, суық та құрғақ. Күн бұл айда Зухалда болады.

Исфандармуз айы – бұл ақпан. «Исфанд» пехлевий тілінде «жеміс» дегенді аңғартады. Бұл айда жеміс ағаштары мен өсімдіктер көгере бастайды. Күн ең ақырғы Ұт айына жақындап келеді.

Кеймерс уақытты осылайша он екі бөлікке бөліп, жыл басын белгіледі. Әрі қарай қырық жыл ғұмыр кешіп, дүниеден өтті. Ол өлген соң Хұшан таққа отырып, жетпіс жыл патша болды. Ол темірші, ұста, тоқымашы өнерін дамытып, жібек құртынан жібек, бал арадан бал алуды кәсіп қылды.

Бұдан соң таққа Тақмұрас отырды. Оның патша-лығы отыз жылға созылды. Ол қала салып, көше тұр-ғызды. Сауда дүкендерін ашты, жүн мен жібектен мата тоқуды кәсіп қылды. Ел-жұртын жазу-сызуға үйретті.

Бұдан соң патшалық оның інісі Жәмшидке ауысты. Ол монша салып, мақта тоқу ісін жолға қойды. Жәм-шидке дейін өрнек салу «жын тоқыған нәрсе» деп ата-латын. Әйтсе де, адамдар уақыт өткен сайын шебер-лігін шыңдай отырып, өнердің қазіргі біз көріп жүрген биік дәрежесіне дейін жетті.

Кейінірек Жәмшид есек пен атты шағылыстырып, одан қашыр алды. Кен қазып, бағалы тастар алып, құрал-сайман мен сәндік бұйымның түр-түрін жасатты. Алтын, күміс, мыс, қорғасын, қалайы сияқты тастардан тәж, тақ, жүзік, білезік, сырға, алқа жасатты. Киіктің жыныс безінен әтір, өсімдіктерден иіссу ойлап тапты.

Мейрам күнін белгіледі, оған «Наурыз» деп ат бер-ді. Халыққа осы күнді жыл басы деп мейрамдауды бұйырды. Наурыз жайындағы ақиқат, міне, осы.

Жәмшид өз патшалығының бастапқы тұсында өте-мөте әділ, мейір-шапағатты болды. Бұқара оны жақсы көріп, үлгі алатын. Тәңірсі оған сақилық пен парасатты аямай-ақ берді.

Патшалығы төрт жүз жылдан асқанда сайтанмен дос болды. Ібіліс оның жан-дүниесін лайлады. Патша-ның бойында мейірім-махаббаттың бұлағы бітелді. Әділдіктен тайды. Даңғойлықты мақтан тұтты. Бай-лыққа көзі тоймас сараңға айналды. Азап пен қиянат-тан шаршаған жұрт Тәңірге жалбарынып, оның билігіне шек қоюды өтінді.

Ұзамай құдіреті күшті Құдайдың одан мархабаты жырақтап, патшаның алға басқан адымы кері кете бас-тады. Осы кезде оның патшалығына тұтқиылдан жау шауып, тағын Байрас деген хан басып алды. Патша-дан көңілі қалған халық Жәмшидке жәрдем бермеді. Ол Үндіге қашты, бірақ ажалдан құтыла алған жоқ. Байрастың құрған патшалығы мың жылға созылды. Әуелгіде әділ болған ол кейін келе айныды. Сайтанның арбауына байланды.

Арада ай өтті, жылжып жыл өтті. Жәмшид патша-ның ұрпағынан Априд деген біреу шығып, бабасының тағын қайтарды. Априд Ыбырайым пайғамбардың кө-зін көрген, дінін қабылдаған мұсылман еді. Ол піл-ді, арыстанды және сырттанды қолға үйретті. Шатыр тікті, көшелер мен бау-бақшаларға арық қазып, ағын су жүргізді. Егістік жер мен бақшаларға қызанақ, қияр, қызылша өсірді. Ол патшалыққа отырған күні Сабантай мерекесін тойлады. «Сада» парсыша «жүздік» деген мағынаны білдіреді. Яғни Наурыздан жүз күн ал-дындағы мейрам еді. Бір жағы күзгі жиын-теріннен соң аталып өтті. Залым патшалардың әділетсіздігі мен езгісінен құтылған жұрт естерін қайта жиып, бұл күнді жақсы жылдың хабаршысы сыпатында мерекеледі. Ажам мен Тұранда бұл күн мейірбан патшалардың салтанатына арналып өтетін болды. Сабантой мерекесі бір жағынан ел басқарған басшыға залым патшалар-дың сорлаған хәлін еске салатын еді. Осыдан тағылым алған басшы елді әділ билеуге ұмтылатын.

Априд патша жер жүзінен адамдарды арнайы ша-қырып, бұл жайында шартнама жазды. Ол кім-кімге де Наурызбен бірге Сабантай тойлауды бұйырды. Тіп-ті осы патшаның кезінде Наурыз тойына Ыбырайым пайғамбар да қатысыпты деседі.

Патша дүниеден өтерде ұлысын ұлдарына бөліп беріп, дәстүрді ұмытпауын тапсырды. Тақ ұрпақтан ұрпаққа ауысып, Күштас патшаға да жетті. Оның за-манында Зәрдүш діні пайда болды. Соның әсері ме, әлде басқалай ма, Наурыз мерекесін тойлайтын мезгіл өзгерді. Күштас патша оны маусым айына ауыстырды. «Амал мерекесін, міне, осы күні тойлау керек, себебі, Саратан шаруа үшін молшылық айы, диқандар мен ғ