Дайындаған: Елмұрат Ораз

 

«Шабыт» баспасы

Алматы, 2022

Ер Шора

(Молда Мұса нұсқасы)

Алаш-алаш болғанда,

Ала тай ат болғанда,

Орманбет хан өлгенде,

Басы саулар күлгенде,

Он сан ноғай бүлгенде,

Қазан деген қалада,

Қырық мың үйлі тамада

Нәрікбай деген бай еді,

Төрт түлікке сай еді.

10 Қызыл ала сиырдан,

Ақты-бозды қойынан,

Тоқсан тоғай жылқыдан,

Ат басындай алтыннан,

Қой басындай күмістен,

Күмістің қанша пұлынан

Ысабы жоқ бай еді,

Қазына малы көп еді.

Бұйра сақал құлынан,

Шүйке басты күңінен

20 Дүниеге көңілі тоқ еді.

Сазандының елінен

Алды бір қыз деп еді.

тумады бұл қыз кешігіп,

Келгенге қанша жыл болды.

Сұрасаң, аты — Құлқаныс,

Елуге жасы кеп еді.

сол жерлерге келгенше,

Бір перзенті жоқ еді.

Арамға аузын ашпаған,

30 Дәретсіз жерді баспаған,

Екі қолы жағада,

Аузында дәйім тоба еді.

Жайлаған таудың бұлағы,

Жайқалған шалғын құрағы.

Перзент деген, жақсылар,

Адамзаттың шырағы.

Сонша дәулет бітсе де,

Бір перзенттің жоғынан,

Нәрікбай мен Құлқаныс[тың]

40 Болмады көңіл тұрағы.

Анда-санда аңырап,

Жылаушы еді зарланып

Киіктей өлген лағы.

сол уақытта тамаға

Әлімхан деген хан еді.

Хан-қарасын билеген

Есім ер деген бар еді.

Қайратына мас болып,

Қаңтарда нардай жарады.

50 Қалмақтармен соғысып,

неше жерде тоғысып,

Іздегені қазақтың

намыс пенен ары еді.

Қайып Ерен қырық шілтен,

Үрысқа ЕСІМ барғанда,

шылауында жар еді.

сол Есім мен нәрікбай

Бір туған еді анадан.

Қорқушы еді Есімнен

60 Қарайған халқы, жалпы адам.

Екпіндеген ерлердің,

Талайын тұсап матаған.

Үстамай дұшпан жағадан,

сыйлаушы еді ағасын.

Қабағына көп қарап,

Перзентсіз көңілі қапа еді.

нәрікбай мен Есімнің

Жан бетіне қарамай,

Жатушы еді жылқысы

70 Ақ теңізді жағалай.

Шалағайы берік боп,

Озған еді шабаны.

Үйде отырып ерігіп,

Үйінен шықты бай Нәрік.

Көп жылқысын аралап,

Сол уақытта, жақсылар,

Құдіретімен Құдайдың

Теңіз тасып жасырды.

Жылқысында Нәрікбай

80 Көріп тұрды бұл сырды.

Қара суды қақ жарып,

Ішінен шығып бір шұбар,

Оқыранып шауып кеп,

көп жылқыға қосылды.

Үйірінен Нәрікбай,

Жылқысында көрген жоқ

Бұл сияқты мүсінді.

нәрікбайға, жақсылар,

Бір баланың дағы өтті.

90 Құдіретіне Құдайдың

Көнбеймін деген халат-ты.

Жақсылық сөз — жарым ырыс,

Бұл бұрынғы әдет-ті.

көз жасымды көргей деп,

Егесін мұның бергей деп,

шауып барып бай нәрік,

шұбар аттан тәу етті.

сол уақытта, жақсылар,

Тұлғасы басқа шұбардың

100 Үшқанша басар аяғын

Тарғақ пенен қулардың.

көзі шолпан жұлдыздай,

Жүні сусар құндыздай,

Ілеспейді үстіне,

Шаң менен тозаң Шұбардың.

Нәрікбай сонда сөйледі:

— Ай, жануар, Шұбар ат,

Мақпалдан дорба ілейін,

Үстіңе сенің мінгендей,

110 Егеңді ақтан тілейін.

Көрсетсе Құдай бір жарық,

Тілеуін тілеп жүрейін.

Бермесе Құдай шарам не,

Қартайсам да өзім мінейін.

Екпініңді байқасам,

Ескен желмен бірдейсің,

Құбылып ойнап жер басып,

Басқа малдай жүрмейсің.

Шұбардың түрі неше алуан,

120 Ақ пенен қызыл гүлдейсің.

Бір қалпына қарасам,

Қайратыңды байқасам,

күркіреген күндейсің.

Қартайғанша бағайын,

тілләдан қазық қағайын.

Бір перзентке, жануар,

Тілеулес болып жүргейсің!

Нәрікбай асқан бай еді,

Құдай берген несіпті,

130 Төрт түлікке сай болып,

Ысапсыз малы өсіпті.

Сол жерлерге келгенше,

Құлқаныс тумай кешікті.

көрсетпеді бесікті.

Судан шығып келгенін,

Нәрікке Құдай бергенін,

Інісі Есім есітті.

Ат екен деп есітті

Көгерткендей бір ерді.

140 Көңіл қылды Есім ер,

Шұбар атты тілерді.

Қартайып, жасып бай нәрік,

Баладан үзген күдерді.

«Бай Нәрікке баршы,— деп,

Құлағына салшы», — деп,

Шұбар атты тіленіп,

Бір адам Есім жіберді.

Жіберген адам келеді,

Сөзге шорқақ ер еді,

150 Көкірегі көр еді.

Ханға да болса бір айтқан,

Сондай өзі ер еді.

Нәрікбайға жолығып,

Иіліп сәлем береді.

Сәлемін алып бай Нәрік,

«Жол болсын, балам? » —деп еді.

Сол уақытта ол адам,

сөйлейін деп алқынып,

Құрбақадай кебеді.

160 Шағып алған шаяндай,

Ішінен зәрін төгеді.

— әлік болсын, байеке,

шұбар атты берсін деп,

Жіберді ЕСІМ ініңіз,

Бөтен емес туысқан.

туысқан жарар әр уақытта,

туа қалса күніңіз.

Өзіңіздің біріңіз,

шұбар атқа мінуге,

170 байеке, келмес жөніңіз.

Қартайғанша жазған шал,

Ашылмады гүліңіз,

Есімнен басқа кімің бар,

тілеуін тілеп жүріңіз.

нәрікбай сонда сөйледі:

— сандырамай жүре бер,

шұбарды жанға бермеймін.

Басқа малды көзіме,

Қырау құрлы ілмеймін.

180 шұбар атты қолымнан

шығармасқа мен сорлы

шарт қылып едім мен деймін.

бермесін Құдай бір бала

көріп кеп пе едің сен деймін?

Ол адам және сөйледі:

— Жасың болса қартайып,

Сақал-мұртың қуарды.

Көкірегің кірілдеп,

Буындарың дірілдеп,

190 Көзіңнің алды мұнарды.

Әлі де үміт қыласың

Құлқаныс бала туар деп.

Қапа қылып қайырма,

Есім сынды шынарды.

Басыңнан ауса заманың,

Бір күні тайса табаның,

кімдікі деп ойлайсың,

Шұбар ат түгіл, бар малың?

Нәрікбайға бұл сөзі,

200 Тиді жаман балтадан.

Жүректен тиген мылтықтай,

Шықты тесіп арқадан.

Айтарын не деп біле алмай,

Қалды қарап қалтадан.

көзінің жасы көл болып,

көңілі қара жер болып,

«ия, тәңірім!» деп айқайлап,

Құлады барып шалқадан.

нәрікбайдың көңіліне,

210 түсті қаяу кетіліп.

сөз айтпаған батырдың,

Бетіне ешкім қайтарып.

тұрды дағы орнынан,

Үйіне жүрді өкіріп.

Айтқан сөзі білместің

сүйегіне жетіліп.

Қайта барды ол адам,

Айтқанына өкініп.

сол уақытта, жақсылар,

220 Үйде отырған Құлқаныс

Бұл сырды біліп аңлады.

Бір бәленің болғанын

Ақылменен барлады.

Тіршілікте аламат,

Перзенттің жолы қинады,

Сөзін естіп Есімнің,

Бай-бәйбіше қосылып,

Екеуі жылап аңырады:

— Кімдер тәлкек қылмайды,

230 Біз сияқты қу басты?!

Көгертіп қойды Құдайым,

Біз қатар құрбы-құрдасты.

Бұл сөзді айтып екеуі,

Бір азырақ мұңдасты.

Құлқаныс айтты Нәрікке:

— Бұл сөзді айтқан ініңнің

Тірідей жүзін көрмеймін.

Басқа кісі айта алмас,

көңіліңізге тиер деп

240 Бұл сияқты сөз-масты.

нәрікбай сонда сөйледі:

— Өлай десең, Құлқаныс

Жұрт аударып кетелік.

күнде қубас аталып,

Бұл елде жүріп не етелік?

Жылап жүріп Алладан,

Бір бала тілеп өтелік.

көз жасымды қабыл қып,

Жарылқаса жаратқан,

250 Мұратқа сөйтіп жетелік!

Қазаннан ауып Нәрікбай

кетпегін мақұл көреді.

Інісіне өкпелеп,

Бүліне көшіп жөнеді.

Қырық үй тама қоңсысы,

Ө да ілесіп кетеді.

Ызғардың ұзақ даласы

Қырық күншілік шөл еді.

Адыр-адыр тау менен

260 Асусыз асқар бел еді.

Жайқын көлді құрытқан

Ысапсыз малы көп еді.

Шұрқыратып жылқысын,

Жарым қылып ұйқысын,

Жерсіз, сусыз далада

Көп азапты көреді.

тоғыз ай көшіп тынбастан,

Ақ дарияның бойынан,

Ноғайлы-түрікпен жері еді.

270 Сол уақытта, жақсылар,

Айдархан соққан Аққала,

Сырлы күмбез көк қала,

сыртынан темір қалатқан,

Ішінен болат жалатқан,

сейілхан араб-түрікпеннің

сан мың үйлі жаны бар,

Қарахан деген ханы бар,

Қалқайтып қойған баламен,

Хан деген бекер намы бар.

280 Сол күнде жұртын сұраған,

Пеш қылып, мұртын бұраған,

Айрақ деген елінен,

Әліби деген нары бар.

Қылғаны зорлық, қиянат,

көп ғаріпті жылатқан,

Ашуланшақ пейілі бар,

Рудан он мың үйі бар,

Не қылса да шағы бар.

Балта кеспес мұртынан,

290 Жүрмеген дұшпан сыртынан.

Жақындасып келгенді

Теуіп-тістеп, қымтыған

Ақша би деген інісі бар.

о да өзінен кем емес,

Жолыққанды о дағы

Жолбарыстай жұлқыған.

Ауып келді аз тама,

ноғайлы-түрікпен жеріне,

тоғыз ай көшіп тынбастан,

300 көзіне жаны көріне,

Қапалы көңілі тарығып,

Сыймаған малдың көбіне,

Көңілі кетті жайқалған

Қалың құрақ шөбіне.

Нәрікбай және ойлайды,

Жолықпаққа және де

Ханы менен бегіне.

Қараханға барғалы,

сарамжалын сайлады.

310 Алтын белдік жалтылдап,

Күмістен кісе байлады.

Тоғыз жорға тартуға

Жылқыдан бөліп айдайды.

Елі қандай елімнен,

Өкімі қандай бек екен

Байқайын деп ойлады.

Жұртынан ауып, жақсылар,

Мүсәпір ешкім болмасын.

Ғаріптің ісін әр жерде

320 Жаратқан өзі оңдасын.

Тарту үшін нәрікбай

Айдап-топтап жорғасын

Сұрап барып түсіпті,

Қараханның ордасын.

сол уақытта, жақсылар,

келіп тұрған нәрікті

Хан-қарасы көреді.

Естіп келіп нәрікті,

Төрден орын береді.

330 Дүниесі құрысын,

Тоғыз жорға байдікі.

Ханға тарту деп еді,

Жалаң жорға келген жоқ,

Әр әсілден тоғыздан

...