Все права защищены. Данная электронная книга предназначена исключительно для частного использования в личных (некоммерческих) целях. Электронная книга, ее части, фрагменты и элементы, включая текст, изображения и иное, не подлежат копированию и любому другому использованию без разрешения правообладателя. В частности, запрещено такое использование, в результате которого электронная книга, ее часть, фрагмент или элемент станут доступными ограниченному или неопределенному кругу лиц, в том числе посредством сети интернет, независимо от того, будет предоставляться доступ за плату или безвозмездно.

Копирование, воспроизведение и иное использование электронной книги, ее частей, фрагментов и элементов, выходящее за пределы частного использования в личных (некоммерческих) целях, без согласия правообладателя является незаконным и влечет уголовную, административную и гражданскую ответственность.

Любовь Евгеньевна Булгаковаға
арналады

 

Қыламықтап жауған қар кенет қапалақтай жөнелді. Жел тұрып, бұрқасын басталды. Бір сәтте-ақ қара аспан қарлы теңізге ұласты да кетті. Айналадағының бәрі ғайып болды.

— Апырай, мырза, қырсық шалмаса игі еді, боран басталды, — деп айғайлады жәмшік.

«Капитан қызы»

 

Кітаптарда жазылып қалған өз істеріне сәйкес өлгендер де сотты болды...

БІРІНШІ БӨЛІМ

1

Ұлық жыл еді, бірақ Иса пайғамбардың туған күнімен тіркесе келген бұл 1918 жылдың екінші төңкерістің басталуынан-ақ қатерлі жылға айналды. Жазда күн шуағы шаш-етектен, қыста қары белуардан болды, әсіресе аспанда асқақтап екі жұлдыз тұрды: бірі малшы жұлдызы — кешкі Шолпан да, екіншісі — қалтыраған қызыл Марс. Алайда күндер бейқұт жылдары да, қанды кезеңдерде де жебедей зулайды емес пе?! Сөйтіп, Турбиндер сақылдаған сары аязда жалбыр тонды аппақ желтоқсанның қалай келіп қалғанын да аңғармады. Қармен жалтырап, бақытпен жарқылдаған, қайран біздің шыршалы атамыз. Қайдасың, ақжарқын патшайым анамыз?

Турбиндердің қызы Елена капитан Сергей Иванович Тальбергпен некелескеннен кейін бір жылдан соң үлкен ұлы Алексей Васильевич қиын-қыстау жорықтар мен ауыр қызметті, қайғы-қасіретті бастан кешіріп, Украинаға, өз қаласындағы туған ұясына оралып, анасының ақ табытын құлама жар Алексеев еңісімен Етекке, Взвоздағы қайырымды Николайдың кішкентай шіркеуіне апарған.

Анасының жаназасын шығарғанда мамыр айы еді, шие мен ақ қараған ағаштарының жапырағы сүйір терезелерді түгел жауып тұрған. Қайғы мен қысылудан сүрініп-қабынып жүрген Александр әкей алтындай алаулаған оттың алдында жарқылдап, жәрдемші шәкіртінің бет-аузы мен мойнына дейін, тіпті етігінің басына дейін қып-қызыл болып, балаларын тастап бара жатқан анаға арнап шіркеу жоқтауын сампылдатқаны бар.

Ана өлімі қатты батқан Алексей, Елена, Тальберг, Турбинаның қолында өскен Анюта мен кенжесі Николка қабағын аша алмай тұнжырап, әулие Николаның қоңыр көне суретінің түбінде тұр. Николканың ұзын құс тұмсығының бүйірінде жаудыраған көгілдір көздерінде абыржу, лажсыздық байқалады. Ара-тұра ол көзін мехрабтың күңгірт түкпірінде ілулі тұрған иконостасқа салса, құпиясы көп қарт құдай көзін қысатындай көрінеді. Бұл не, келемеж бе? Әділеттілік қайда? Барлығы жиналып, көңіл жай тапты ма дегенде, ананы арадан алып кетудің қандай қажеттігі болды?

Қарс-қарс айырылып айғыздалған қара аспанға ұшып бара жатқан құдай жауап қатқан жоқ, ал Николканың өзі солай болуға тиіс сияқты өтіп жатқанның бәрінің түбі қайыр екенін әлі біле бермейді.

Жаназасын шығарып, шіркеу баспалдағының даңғырлаған тақта тастарын сықырлатып, күллі қаланы көктей өтіп анасын қара мәрмәр крест астында баяғыдан жатқан ерінің жанына әкеп жерледі. Еһ, жалған-ай, ананы да жұтты-ау…

Өзі дүние салғанға дейін ұзақ жыл ана Алексеев еңісі бойындағы № 13 үйдің өрнекті пеші бар асханасында кішкентай Еленасын, тұңғышы Алексей мен кішкентай Николкасын мейіріммен жылытып аман өсірді. Пештен ескен ыстықтың аясында «Саардам шебері» балаларға дауыстап оқылып, би биленіп, желтоқсанның аяғына таман шырша иісі аңқып, жасыл бұтақтарда түрлі түсті шырақтар жанатын. Француз биін ойнайтын қола сағаттан басқа ананың, қазір Елена жататын жатынжайында қоңыраулы қабырға қара сағаты және бар. Әкесі оны әйелдер жеңінің иығы үрлеп қойғандай қоқиып тұратын кеудеше киюді сәнге айналдырған кезде сатып әкелген болатын. Қазір ондай жеңдер жоқ, жалт етіп жоқ болған ұшқындай ол кезең де өтті, профессор-әке де өмірден озды, бірақ қоңырауын күмбірлетіп, сағат әлі соғып тұр. Оған үйдегілердің түгел үйреніп, бауыр басып кеткені сондай, ғайыптан тайып ол сол қабырғада болмай қалса, туғандай таныс бір дауыс майып боп кеткендей бәрін де алаңдатар еді, және оның орнын жоқтатпайтын да ештеңе шықпас еді. Бақыттылығы сол, сағат деген өлмейді ғой, сондай-ақ Саардам шебері де мәңгі жасайды, мызғымас жартас сияқты өрнекті пеш те ең бір ауыр шақтың өзінде жылу шашып, нәр беріп тұруынан танбайды.

Міне, мынау қызыл барқытпен қапталған өрнекті көне жиһаздар, төрт басында жылтыраған домалақ шарлары бар кереуеттер, қырыла бастаған түрлі түсті, қызғылт кілемдер, қолына сұңқар қондырған Алексей Михайловичтің, пейіш бағында жібек көлдің жағасында рахаттанып жатқан ХIV Людовиктің суреттері тоқылған термелер, шығыстың ирек-ирек ою-өрнектері бар түрік кілемдері, кішкентай күнінде скарлатинамен ауырып жатқанда Николканың көз алдында бытысып елестегендердің бәрі, абажуралы қола шам, ескі шоколадтың ғаламат тылсым иісі шығатын кітаптар, ішінде Наташа Ростова мен Капитан қызы бар қазыналар иін сірескен дүниедегі ең тамаша шкафтар, алтындаған күміс кеселер, портреттер мен портьерлер — әзір шаң басып тұрған Турбиндердің жеті бөлмесі сықасқан осындай дүние-мүлік бұл отбасының әр мүшесіне ыстық, анасы ең ауыр шақта осылардың барлығын балаларына тастап бара жатып, екі иінінен әзер дем алып, жылап отырған Еленасының қолынан ұстап әлсіз ғана:

— Тату… тұрыңдар, — деді.

Алайда қалай тұру керек? Қалай өмір сүрмек?

Үлкен ұлы, жас дәрігер Алексей Васильевич Турбин жиырма сегіз жаста. Елена жиырма төртте. Оның күйеуі, капитан Тальберг отыз бірде, ал Николка он жеті жарым жаста. Енді ғана гүл ата бастағанда қатыбас тағдыр оны қатты соқты. Терістіктен бір бұрқасын соққалы қашан, ызғырық ұрып тұр, ұрып тұр, толастар түрі жоқ, барған сайын үдей түседі. Днепрдің жағасындағы тауларды тітіреткен алғашқы соққыдан кейін үлкен Турбин туған қаласына оралды. Міне, енді дүрбелең тоқтап, тәтті кітаптарда жазылғандай өмір орнайды деп ойласа, қайдағы тыныштық, тіршілік деген барған сайын қиындап, қатер күшейіп кетті. Терістікте жел ұлып, боран бұрқаса, дауыл дабылы мұнда да аяқастынан көтеріліп, қара жердің құрсағын солқылдатады. Он сегізінші жыл сөресіне жақындаған сайын әрбір күні түгін тікірейтіп, қаһарын төгіп тұр.

Қабырғалар құлап, ақ қолғаптан алаңдаған ақ сұңқар да ұшып, қола шамның оты өшіп, Капитан қызының пешке жағылар күні де жақын тәрізді. Анасы балаларына:

— Сендер өмір сүріңдер, — деп еді, ал бұлардың азап шегіп, өлуге тура келетін түрі бар.

Шешесін жерлегеннен кейін, көп ұзамай бір іңір қараңғысында Алексей Турбин Александр әкейге келіп былай деді:

— Иә, қайғыдан арыла алмай жүрміз, Александр әкей. Анамызды ұмыту қиын, оның үстіне мынандай ауыр кезең тап болды… Ең бастысы, енді ғана оралдым ғой, тірлікті ептеп жолға қоямын ғой деп ойлап едім, ал, міне, көрмейсіз бе…

Осыны айтып үстел басында отырған ол үнсіз қалды, ойға шомып, қиянға көз тастады. Шіркеу ауласындағы жасыл желек поптың үйін де басып қалыпты. Айнала кітап үйілген кішкентай кабинеттің қабырғасынан әрі қазір көктемгі тылсым аралас орман басталатын сияқты. Қаланың кешкі кәдімгі у-шуы, сирень иісі бұрқырайды.

— Не лаж бар, не істей аларсың, — деп міңгірледі поп (оның жұртпен әңгімелесуіне тура келгенде осылай апалақтап қалатын әдеті). — Құдайдың еркінде ғой бәрі.

— Осынау алас-күлес аласапыранның бітетін де кезі болар? Бәрі жақсы боп кетсе ғой? — деді кімнен сұрағаны белгісіз Турбин.

Поп креслода қозғалақтап:

— Ауыр, ауыр шақ, оның тіпті айтары жоқ, бірақ моюға тағы болмайды, — деп міңгірледі.

Сосын кенет қара қапталының жеңінен аппақ қолын шығарып, кітаптар будасының үстіне қойды да, бетіндегі біреуін ашып, сырылған бетбелгі салынған бетке үңіле отырып:

— Сарыуайымға салынуға болмайды, — деді, қысылғанмен де дауысы нық сенімді шықты. — Уайымға берілу деген — зор күнә… Маған сын сағаттар әлі де болатын сияқты көрінеді. Онсыз қалай, үлкен сынақтар әлі алда. — Ол барған сайын сенімдірек сөйледі. — Білсеңіз бар ғой, кейінгі кезде мен көбіне кітап қарап отырамын, әрине, мамандығым бойынша, көбі діни еңбектер…

Ол қолындағы кітапты ашылған бетіне күннің соңғы жарығы түсетіндей етіп көтеріп, оқи жөнелді: «Үшінші періште тостағанын өзендер мен су көздеріне төкті; содан қан пайда болды».

2

Сонымен, ақ балақты түгі қалың желтоқсан туды. Туды дейміз-ау, ортасына да тақап қалды. Рождествоның жарқылы қарлы көшелерден-ақ сезіліп қалды. Он сегізінші жыл ұзамай тәмам болады.

Құрылысы ғаламат № 13 екі қабатты үйдің жоғарғы жағында (Турбиндердің көшеге қарайтын пәтері екінші, ал шағын теп-тегіс аядай ауласы бірінші қабатта болатын), құлама жотаның етегіндегі бақта ағаштардың бұтақтары саусақтанып, салмадай салбырап тұрды. Жотаны жапқан қар ауладағы сарайшаларды да сипап кетіп, қанттан құйылған алып бір бастан айнытпай тастады. Үйдің өзі басына генералдың аппақ сеңсең бөркін киіп алған сияқты. Оның астыңғы қабатында (көше жақтан бірінші, аулаға Турбиндердің айбаны астынан шығатын жертөледе) шамының жарығы өлеусіреген сарғыш инженер, сужүрек, сүйкімсіз буржуй тұрды, аты-жөні Василий Иванович Лисович, ал үстіңгі шамдары самаладай жарқыраған — Турбиндер терезесі.

Қас қарая Алексей мен Николка отын алғалы сарайға барды.

— Ой-ой, отын тіптен азайып қалыпты ғой. Бүгін мынау арадан тағы да алыпты, қарашы.

Николканың электр фонарының көгілдір қиық сәулесімен сарай қабырғасының қапталған жері жыртылып, сыртынан қайта қағылғаны айқын көрінді.

— Шайтандарды шетінен атар ма еді? Құдай ақына! Білсең бар ғой, бүгін түнде осыны күзетсек пе екен? Білемін, мұны істеп жүрген — он бірінші нөмірдегі етікшілер. Қандай жексұрын оңбағандар, ә?! Олардың отыны біздікінен көп.

— Әй, қойшы соларды. Кеттік. Ал отынды.

Тот шалған құлып шылдырлап, ағайындылардың үстіне қар құйылып, отынды құшақтап алып келді. Кешкі сағат тоғызға таман Саардамның өрнекті кірпіштері әбден қызып, қол тигізбейтіндей болды.

Тамаша пештің көз қарықтырған үстіңгі жағында он сегізінші жылдың әр кезеңінде Николканың қолынан тушьпен жазылған мән-мағынасы терең мынадай тарихи жазбалар тұрды.

 

Айтса саған одақтастар

Құтқаруға асық деп,

Сенбе оған,

Одақтаста — пасық көп,

Жүрер жаны большевиктерге ашып тек.

Сурет: Момустың бет-аузы.

Қолы: «Ұлан Леонид Юрьевич».

 

Сыбыс кәрлі, сыбыс сұмдық,

Банда шықты қызыл кіндік.

 

Бояумен салынған суретте: көк құйрық жапсырған

папаха киген салбыр мұртты бас.

Қолы: «Соқ, Петлюраны».

 

Еленаның, Турбиндердің бала күнгі һәм ежелгі аяулы достары — Мышлаевский, Карась және Шервинскийдің қолымен бояу, тушь, сия және шие шырынын пайдаланып жазғандары мынандай:

 

Елена Васильевна бізді сүйеді,

Бірақ көңілі кімге қалай иеді?

Ленажан, Аидаға билет алдым.

 

№ 8 бельэтаждың оң жағы

 

1918 жылдың 12 мамырында болдым ғашық,

Сіздей шартықпен жүре алам ба қолтықтасып?

Мұны естігенше өлсемші омақа асып.

 

(Браунингке өте ұқсас қарудың суреті салынған)

 

Жасасын Ресей!

Жасасын патшалық!

 

Маусым. Баркарола

 

Бүкіл Ресей шығармайды мәңгі естен,

Бородино шайқастарын қан кешкен.

 

Баспа әріптерімен баттитып Николка өз қолымен былай жазыпты:

 

«Кездейсоқ жолдастың құқығыңнан айырып атып тастаймын деген қоқан-лоқысынан қорқып пешке бөгде бірдеңелер жазбауға әмір етемін. Келіншектердің, ерлер мен әйелдер киімінің тігіншісі — Абрам Пружинер.

30 қаңтар, 1918 жыл».

 

Шимайланған өрнекті пеш ыстық леп шашып, қара сағат отыз жыл бұрынғысындай тоңқ-тоңқ деп соғып тұр. Қырынған, сары шашты, егделене бастаған, тұнжыраңқы, 1917 жылғы 25 қазаннан бері қабағы ашылмайтын үлкен Турбин қалтасы даладай френч пен көк рейтуз киіп, жұмсақ кебіспен өзінің сүйікті ыңғайын сақтап сирақты креслода отыр. Оның аяғында орындықта буфетке дейін көсіліп Николка жатыр — ар жағы кішкентай асхана. Оның аяғында айылбасты етік. Кеудесінде жан досы — гитара нәзік үнмен баяу ғана «трень…» деп дыбыс шығарып қояды. Дыңғырының өзі де айқын емес, өйткені көңілге қонар белгілі ештеңе әлі жоқ. Қалада үрей, бәрі тұманды, тірлік нашар…

Николканың иығында унтер-офицердің ақпен көмкерілген погоны, сол жақ жеңінде үшкір бұрышты үш түсті шеврон, яғни оқалы белгі (Бірінші жаяу әскер жасағы, оның үшінші бөлімі. Жасақтала бастағанына төртінші күн, шамасы, қалыптасқан жағдайға байланысты болса керек).

Алайда осындай оқиғаларға қарамастан, асхана тамаша. Ұядай ғана, ыстық, сарғыш перделері түсірілген. Ағайындыларды ыстық жылытып, маужырата бастады. Үлкені кітабын тастап, керілді.

— Ал, кәне, «Түсірмелеріңді» тартшы.

Тринь-те-там… Тринь-те-там…

Етіктері сәнді

Береттері әрлі

Келе жатқан кім десек,

Көріп жүрген күнде сен,

Юнкерлер ғой инженер!

Үлкені әнге қосылып, көтермелеп қояды. Көздері тұнжыраңқы, алайда от ұшқыны байқалады, тұла бойда бір жалын бар. Бірақ ақырын, ақырын, тыншыңдар, мырзалар.

Армысыңдар, саяжайшы серілер,

Армысыңдар, саяжайшы келіндер!

Гитара маршқа басып келеді, ішектері рота боп шашырайды, перделер инженер боп әйт та әйт деп тықылдайды. Николканың көз алдында естелік көріністер:

Училище. Соғылған Александр колоннасы, зеңбіректер. Юнкерлер етбауырлап, терезеден терезеге жорғалап барады, атысып жүр. Терезелерде пулеметтер.

Қара бұлттай қаптап солдаттар училищені қоршап алды. Не лаж жасайсың. Генералдың үрейі ұшты. Богородицкий берілді және юнкерлерімен бірге берілді. Масқара…

Армысыңдар, саяжайшы серілер,

Армысыңдар, саяжайшы келіндер.

Түсіруің баяғыда басталған,

Сонда дағы суретке түс, келіңдер.

Николканың көзі тұманданып кетті.

Украин даласы аптап ыстықтан қызарып шаңытып тұр. Шаңға бөккен юнкерлер ротасы шаңның ішінде келеді. Болған, бәрі де болған, енді ешқайсы жоқ. Масқара. Түкке тұрғысыз.

Елена перделерді ысырды, қара көлеңкеде оның жалқын шашты басы қарайды. Ағасы мен інісіне жылы шыраймен қарап, сағатқа көз тастағанда мейлінше мазасызданды. Онысы түсінікті де еді. Шынында да, әлгі Тальберг қайда жүр? Бұл енді алаңдамай қайтеді?

Сонысын жасырып, бауырларының көңілін таппақ еді, кенет тоқтай қалып, бір саусағын көтерді.

— Тоқтаңдаршы. Естисіңдер ме?

Рота жеті ішектің бәрінде жүрісін кілт үзіп, тоқтай қалды. Үшеуі де құлақтарын тігіп, зеңбірек гүмпілін естіді. Алыстан ауыр гүрсіл анық келеді. Міне, тағы да жер солқылдатып, бух деді. Николка гитарасын қойып тез атып тұрды, онан кейін ыңыранып Алексей көтерілді.

Қабылдау бөлмесі — қонақжай мүлдем қараңғы. Николка орындыққа соғылды. Жанарынан аптап ыстық та, училище де ғайып болып, көзі әлдебір дыбысқа тігілді. Қайда ол үн? Унтер-офицер иығын қиқаң еткізді.

— Сайтаның білсін оны. Тегі, Святошино түбінде атып жатқан тәрізді. Ғажап, сонша жақындап қалуы мүмкін емес қой.

Алексей қараңғыда, Елена терезеге жақын тұрған, қарындасының қара көзі үрейге толы. Тальбергтің күні осы уақытқа дейін жоқ болуында не мән бар. Ағасы оның алаңдауын түсінеді, сондықтан оған сонша айтқысы келсе де, бірауыз сөз шашау шығарғысы жоқ. Святошинодан дей ме? Оған ешқандай да күмән жоқ. Қаладан жиырма шақырым берірек болмаса, әріден атып жатпағаны айдан анық. Сонда бұл не болғаны?

Николка терезенің ысырмасынан ұстап, екінші қолымен әйнекті қармап, оны суырып алып сыртқа шығып кеткендей оған мұрнын жапсырды.

— Менің солай қарай барғым келіп тұр. Не болып жатқанын білсем деймін…

— Иә, саған, со жақта жетпей тұрғаны сен едің…

Елена мазасыздана сөйледі. Гитара үнсіз мұңаяды. Николка асүйден буы бұрқырап түкірік шашқан самауырды көтеріп келеді. Үстел үстінде сыртына нәзік гүлдер салынған, іші алтындаған өрнекті кеселер тұр. Анасы Анна Владимировнаның тұсында бұлар отбасының мерекелік сервизі болушы еді, балалары қазір күнделікті қажетіне ұстап жүр. Сырттағы зеңбіректің гүрсіліне, іштегі торыға күрсінуге қарамастан, дастархан крахмалданған, аппақ. Бұл — өйтпесе көңілдері жай таппайтын Елена мен Турбиндердің үйінде өскен Анютаның ісі. Еденнің сыры көпси бастаған, қанша айтқанмен желтоқсан ғой, үстел үстінде ұзынша бағанға ұқсас көмескі әйнек құтыда көгілдір жапонгүл мен аптап раушаны тұр, осының өзі-ақ өмірдің әсемдігі мен беріктігін әйгілеп тұрғандай. Оны қаланың іргесіне келіп қалған қаскөй дұшпанның қимылы да мызғыта алмайтын сияқты. Тек олар тамаша қарлы қаланы қиратып, тыныштық пұшпағын лас табанымен таптайды-ау. Солардың арасында мына гүлдер де кетер ме екен? Бұл гүлдер Еленаға құмар, көңілі адал, «Маркиза» кәмпит дүкені сатушысының, «Ницца флорасы» атты гүл дүкені сатушысының досы Леонид Юрьевич Шервинскийдің сыйлығы. Жапон гүлдерінің саясындағы көк өрнекті тәрелкеде туралған шұжық жатыр, мөлдір майсалғыштан сары май көрінді, кептірілген нан салатынның қасында сопақша бөлке. Мынау көңілсіз жағдай болмаса, жайланып отырып шай ішуге болатын еді… Әттең, шіркін…

Самауырдың үстіне жүннен тоқылған шұбар қораз қап қонақтаған, самауырдың жалтыраған бүйірінен үш Турбиннің ұсқынсызданған жүздері көрінеді, ал Николканың бет-аузы Момустікі сияқты үріп қойғандай.

Еленаның көзінде мұң, қызғылт отқа шалынған шашы самайына түсіп тіпті көңілсіздендіріп жіберіпті.

Тальберг ақшалы гетман пойызымен кетіп, қай арада ошарылғаны белгісіз, кештің шырқын әбден бұзды. Жан ұшырып жүргенде бір пәлеге ұшырап қалды ма, кім білсін?.. Ағалы-інілілер бутербродты әрең шайнап отыр. Еленаның алдында шайы суыған кесе мен «Сан-Францискодан келген мырза» тәттісі. Оның көзі тұмантып: «…түнек, мұхит, боран» деген сөздерді шалады.

Николка ақыры шыдай алмады:

— Неге мұншалық жақыннан атып жатқандарын білсем бе деп едім. Бұлай болуға тиіс емес еді ғой…

Өз сөзін өзі үзіп, қозғалғанда самауырдан бұрмаланған бет-әлпетін көрді. Бәрі де үнсіз. Сағат тілі жылжып, он бірден он бес минут кетіп те қалды.

— Атып жатқан себебі, жексұрын немістер ғой, — деп бұрқ етті ағасы кенеттен.

Елена басын көтеріп сағатқа қарап:

— Олар бізді қалайша тағдыр тәлкегіне тастап кетеді? — деп назаланды дауысы мұңлы шығып.

Ағалы-інілілер біреу бұйрық бергендей-ақ бастарын жалт бұрып, алдауысырата бастады.

— Әзір айқын ештеңе жоқ, — деп Николка нанның бір тілімін аузына салды.

— Мен мұны әншейін ғана айттым, өз болжамым ғой. Бәрі де сыбыс.

— Жоқ, сыбыс емес, — деп тіке жауап қатты Елена, — Бұл сыбыс емес, шындық; бүгін Щеглованы көріп едім, ол Бородянканың түбінен екі неміс полкін қайтарғанын айтты.

— Бос мылжың.

— Өзің ойлашы, — деп бастады ағасы, — немістердің бұл құйыршықты қалаға жақын жіберуі ойға сыя ма? Ойланшы, қане? Өз басым, ондайды тіпті елестете де алмаймын, олардың қас қағым сәтке болса да бір-бірімен тіл табысуы мүмкін бе? Бәрі бастан-аяқ сандырақ. Немістер мен Петлюра — екеуі екі әлем. Немістердің өзі оны бандит деп атайды емес пе. Күлкілі ғой.

— Ай, не айтып отырсың маған. Немістерді енді білетін болдым ғой. Олардың қызыл бантты бірнешеуін өзім де көрдім. Бір унтер-офицер мас, әйел қолтықтап барады. Әйел де мас.

— Ал онда тұрған не бар. Азғындаған жеке біреулер герман армиясынан да табылуы мүмкін.

— Сонымен, сіздіңше, Петлюра қалаға кірмейді ғой?

— Ім… Меніңше, басып кіруі мүмкін емес.

— Апсольман. Кәне, маған тағы да бір кесе шай құйшы. Сен мазасызданба. Әдеттегідей сабыр сақта.

— Құдая, Сергей қайда десейші? Олардың пойызына шабуыл жасап, кәдік қылды ма деп ойлаймын…

— О не дегенің? Қай-қайдағыны ойлап таппай отыршы. Бұл жолы жалпы бәрінен аман.

— Ендеше, ол қайда жүр?

— Жаратушы құдайым-ай! Өзің де жол жүрудің қалай екенін білесің ғой. Әрбір бекетте шамамен төрт сағаттан тұрған шығар.

— Революциялық қадам деген сол. Бір сағат жүресің, екі сағат тұрасың.

Елена ауыр күрсінді, үнсіз сағатына қарады, сосын қайта сөйледі:

— Тәңірім-ай, тәңірі! Егер немістер мұндай қаскүнемдік жасамағанда, бәрі жақсы болатын еді ғой. Сендердің әлгі Петлюраларыңды жайпау үшін немістің екі полкі жетіп жатыр.

Меніңше, осы немістерің екіжақты зымиян ойын ойнап жүрген сияқты. Мақтаулы одақтастар неліктен әлі күнге дейін жоқ. Ой-ой, жексұрындар! Уәдені беріп-беріп, қарасын көрсетпейді…

Осы кезге дейін үнсіз тұрған самауырға жан бітіп, ызылдай бастады, күлге айнала бастаған шоқтар подносқа түсті. Бауырлар еріксіз пешке қарады. Сұрақтарына жауап сонда жазулы тұр:

Одақтастар — оңбағандар!

Сағат тілі ширегіне жетіп, қырылдаған қоңырауын соқты, сол сәт оған ауызүйдің төбесі астындағы есік қоңырауының нәзік сыңғыры қосылып, жауап қатқандай болды.

— Құдай-ай, тәубе, міне, Сергей де келді, — деді қуанышты үнмен ағасы.

— Бұл Тальбергтің өзі, — деп нығарлаған Николка есік ашуға жүгіріп кетті.

Еленаның бетіне қан жүгіріп, орнынан тұрды.

…Бірақ бұл Тальберг болмай шықты. Үш есік бірден сықырлап, баспалдақтан Николканың таңданған дауысы шықты. Баспалдақтағы дауысты тағалы етіктің тарпылы мен мылтық дүмінің тарсылы алмастырды. Алдыңғы үйге шумақталып кірген ызғармен бірге Алексей мен Еленаның алдында шинелі аяғының басына түскен кең иықты, погонында сия қарындашпен поручиктің үш жұлдызы салынған алпамсадай біреу тұрды. Капюшонына қырау қатыпты, сүңгілі ауыр мылтығы ауыз бөлмені алып кетті.

— Сәлеметсіздер ме, — деп қарлығыңқы үнмен қырылдаған ол сіресіп қатып қалған саусақтарын арбитып капюшонын шешті.

— Витя!

Николка оны шешіндіре бастады, әуелі жалбағайын ағытты, оның астында кокардасы қарайып кеткен офицер фуражкесі, соларды сыпырғанда ғана кең иығына қондыра салған поручик Виктор Викторович Мышлаевскийдің басы көрінді. Басы бұрыннан-ақ көз тартардай әдемі болатын, әрі біртүрлі бөлек асыл тегін танытып тұратын. Кірпігі ұп-ұзын, кісіге батыл қарайтын екі көзінің түсі екі түрлі. Мұрны сәл дөңестеу, ерні шүйіріңкі, маңдайы жазық, тап-таза, аппақ. Ал мұң үйірген бір миығы салыңқы, иегі сәл қиыстау, бейне бір мүсінші ер келбетті кісінің иегін сомдап отырып қиял қанатында кетіп сазды аз жағып алғандай кішірек әйел иегін жасаған сияқты.

— Сен қайдан жүрсің?

— Иә, қайдан?

— Абайла, — деп баяу үн қатты Мышлаевский, — сындырып алма. Онда бір шөлмек арақ бар.

Николка қалтасынан газетке оралған шөлмектің басы шығып тұрған ауыр шинельді абайлай ілді. Сосын ағаш қынаптағы зілдей маузерді мүйіз тұтқасын бір қозғап көріп шинельдің қасына ілді тағы да. Мышлаевский сонда ғана Еленаға бұрылып, қолынан сүйіп, былай деді:

— Қызыл Трактирдің түбінен келдім. Лена, осында түнеп шығуға рұқсат ет. Үйге жете алмаймын.

— Ай, құдай-ай, әрине, жете алмайсың.

Мышлаевский кенет ышқына уһілеп, қолының саусақтарын үріп жылытпақ болып еді, ерні икемге келмей қойды. Қырау қатып ағарған қастары мен мұз тұрған сапарлы мұртының қары еріп, бет-аузы су-су болды. Үлкен Турбин френчінің түймесін ағытып, кірлеген жейдесін тартқылады.

— Әрине ғой… Толып, өріп жүрген шығар.

— Бері қара, Николка, — деді үрейленген Елена Тальбергті де ұмытып, әбігерленіп, — асүйде отын бар. Жүгір де тез колонканы жақ. Еһ, мына қырсықты қарашы, Анютаны бекер жіберген екенмін. Алексей, тез бешпентін шеш.

Асханада өрнекті пеш жанында ыңқылға ерік беріп Мышлаевский орындықта сылқ түсіп жатыр. Елена кілттерін сылдырлатып безектеп жүр. Ағасы мен інісі тізерлеп отыра қап Мышлаевскийдің балтыры айылбасты ұзын қонышты тар етігін шешті.

— Жаңа жеңілдендім ғой. Оһ, жеңілдендім-ау…

Алашұбар сұмпайы шұлғау да шешілді. Бешпентті Николка табан аузында суық айбанға шығарды — биті қырылсын. Аяғында қызғылт жібек шұлығы бар, кір сіңген бәтіс жейдесін белдікпен айқыш-ұйқыш таңып тастаған, көк бриджа киген Мышлаевский енді жіп-жіңішке, қарайып кеткен, сырқат, мүсәпір болып көрінді. Көгеріп кеткен алақанын соғып, өрнек пешті сипалады. Алақанынан: «Сыбыс… қаһар… Банда… атар… Ғашық болдым... Осы сапар…» деген жазу білінді.

— Бұлар неткен тасжүрек сұмырайлар! — деп айғайлап жіберді Турбин. Қалайша олардың сендерге пима мен қысқа тон беруге шамасы келмеген.

— Пи… бай-пақ, — деп Мышлаевский жыларман болып қайталады, — пима.

Жылына келе қол-аяғы ашып қатты ауырды. Асүйдегі Еленаның жүрісі басылғанын естіп Мышлаевский жыламсырай, ашына айғай салды:

— Бәрі де бітті.

Бет-аузы тыржиып сұлай жатып, саусағымен шұлықты нұсқап:

— Шешіңдерші, шешіңдерші тез, — деп бебеуледі.

Денатураттың жиіркенішті иісі шығып, жамбасына қатқан қар еріп, бір стакан арақтан поручик Мышлаевский табанда мас болып, көзі кілегейленіп шыға келді.

— Аяқты кесуге тура келер ме екен? О, құдая… — деп ол креслода ашына шайқатылды.

— Ол не дегенің, шыда. Ештеңе етпейді… Рас, үсік әжептәуір шалыпты. Ісігі тарайды. Жарасы жазылады.

Николка жүресінен отыра қап, оның аяғына таза қара шұлық кигізді, Мышлаевский сіресіп қатып қалған қолын ваннаға киетін түкті халаттың жеңіне сұқты. Жүзіне қызыл дақтар ойнап шығып бүктетіліп жатқан, үсіп жаураған поручик Мышлаевский таза киім киіп, халатқа оранған соң жан кіріп, жұмсарайын деді. Сыбап салар боқтық сөздер терезеге соққан бұршақтай секіріп, бөлмені кернеп кетті. Екі көзін мұрнына түйістіріп, бірінші сынып вагондардағы штабты, бәзбір полковник Щеткинді, Петлюраны, аяз бен боранды, немістерді де әбден сыбап, бүкіл Украинаның гетманына дейін түгін қалдырмай жеті атасынан бермен қарай құлатып, боқтап берді.

Алексей мен Николка жылына бастаған поручиктің тісін қалай шықырлатып, ауық-ауық «Ал бар ғой» деп айғайлап қоятынына қарап отыр.

— Гетман ба, ә? Өй, шешесін! — деп ырылдайды Мышлаевский. — Кавалерградта! Сарайда отырған шығар. Ал бізді жалаңаш-жалпы далаға айдап салды. Ақ қар, көк мұзда, тәулік бойы сақылдаған сары аязда болуды айтсайшы… Енеміз ұрылып шетімізден қырыламыз ғой деп ойлап едік. Құдай-ау! Офицер мен офицердің арасы жүз сажын, осыны тағы тізбе атайды-ау! Тауық құсатып бауыздап тастауға шақ қалды.

— Тоқтай тұршы, — деді боқтықтан есеңгіреп қалған Турбин. — Түк түсінсем бұйырмасын. Сен әуелі мынаны айтшы, Трактирдің түбінде қазір кімдер тұр?

— Қойшы! — деп Мышлаевский қолын сілтеді. — Ештеңе ұғып болмайды. Білесің бе сен, біздің Трактир түбінде қанша адам болғанымызды? Қырық-ақ кісі. Әлгі делқұлы полковник Щеткин келіп (осы арада Мышлаевский жек көретін полковнигін мазақтағысы келіп бетін тыржитып, шіңкілдеген жиіркенішті жіңішке дауысқа салып сөйледі): «Офицер мырзалар, қаланың бар үміті сендерсіңдер. Опат болғалы тұрған орыс қалалары анасының сенімін ақтаңдар, дұшпанның қарасы көрінісімен шабуылға шығыңдар, жаратқанның өзі жар болсын! Алты сағаттан кейін сендерді алмастыратын адамдар жіберемін. Бірақ патрондарыңды абайлап жұмсаңдар…» деді де, (Мышлаевский енді өз дауысына көшті) машинасына мініп ап адъютантымен бірге тайып тұрды. Түн дегенің көрдей қараңғы. Арқаны қысқан аяз инедей шабақтайды.

— Құдай-ау, сонда кімдер болғаны онда! Петлюраның Трактир түбінде болуы, былайша, мүмкін емес қой?

— Сайтаным біле ме оны! Сенсең бар ғой, таңға дейін жынданып кете жаздадық. Түн ортасында тұрып алып, біздің кезегімізді алмастыратындарды күтпейміз бе… Қол-аяқ сіресіп қатып қалды, келетіндер әлі жоқ. От жаға алмайсың, деревня екі-ақ шақырымдай. Трактир бір шақырым жерде. Түнде төңірек түгел қозғалып тұрғандай көрінеді. Жорғалап келе жатыр ма деп ойлайсың… Ал келсе не істейміз? Мылтықты кезеуін кезейміз ғой, бірақ атамыз ба, атпаймыз ба? Соны ойлайсың. Бір әзәзіл. Тұрып-тұрып қасқырша ұлисың. Айғайласаң тізбенің бір шетінен үн қатады. Ақыры қарға сүңгуге тура келді, мылтықтың дүмімен өзіме табыт қазып, сонда кіріп отырдым, ұйықтап кетсең-ақ — өлдің. Таң алдында шыдай алмай қалғи бастағанымды білемін. Білесің бе, мені не құтқарғанын? Пулеметтердің сатыры. Күн шыға үш шақырымдай жерден пулеметтер пытырлатып берсін. Көз алдыңа елестетші, тұрғың да келмейді. Кенет оларға қосылып зеңбіректер гүмпілдетсін. Көтерілдім, аяғым зіл қара тас, «қайырлы болсаң, Петлюраң келген екен ғой!» деп ойлаймын. Тізбе сапты сәл ширатып, бір жерге жинап, атыса отырып, қалаға қарай шегіну керек. Қырып салса — қырып салсын. Өлсек те бірге болайық дейміз де. Мынаны қара, кенет атыс басыла қалды. Таңертең үш адамнан Трактирге барып жылынып қайтып жүрдік. Білесің бе, бізге ауысымның қашан келгенін? Бүгін түскі сағат екіде әрең келді ғой. Бірінші жасақтан екі жүз адам юнкерлер келіпті, және бәрі шетінен тамаша киінген: бастарында — папаха, аяқтарында — пима, пулемет командасы тағы бар, бұлай болар деп кім ойлаған. Оларды бастап келген полковник Най-Турс.

— Ә! Біздің Най ма, біздің! — деп дауыстап жіберді Николка.

— Тұра тұр, оның әлгі ақгвардияшы гусар ма? — деп сұрады Турбин.

— Иә, иә, гусар. Бар ғой, бізді көріп олардың зәресі ұшып кетті: «Біз ойлағанбыз, сіздер онда пулеметі бар екі рота шығарсыздар деп, қалай төтеп бергенсіздер?» — деп қайран қалды.

Бақсаң, бағанағы пулеметтер Серебрянкадан атылған екен, таң алдында мың қаралы адамы бар банда сол елді мекенге шабуыл жасапты. Құдай сақтағанда, олар біздің шеп құрап тұрғанымызды білмепті, білгенде бар ғой, бүкіл тобыр жолындағының бәрін жайпап, қалаға жол тартатын еді. Бақытымызға орай, олардың Пост-Волынскиймен байланысы болса керек, ол жақтан бәзбір батарея зеңбіректен бытырлатып атқан екен, бұлардың аптығы басылып, шабуылды жеріне жеткізбей, тұрымтай тұсына быт-шыт болыпты.

— Ал сонда олар кім? Петлюра болғаны ма? Олай болуы мүмкін емес.

— Сайтаным білсін бе, қандай жандар екенін. Меніңше, олар достоевскийшіл діндар жергілікті мұжықтар!.. Ой-ой, шешелеріңді…

— О, құдайым-ау!

— Иә, құдайға тәубе, біз ауыстық, — деп қырылдады шылымын құмыға сора отырып Мышлаевский. — Санасақ, отыз сегіз адам қалыппыз, екеуі үсіп өлген. Тағы екеуін үсіп жатқан жерінен таптық, енді аяқтарын кеседі… Қайырын берсін деген осы…

— Қалай? Сонда үсіп өлген бе?

— Енді қалай ойлап едің? Бір юнкер мен офицер. Трактирдің түбіндегі Попелюхада одан да қызық жайт болды. Поручик Красин екеуміз үсігендерді отырғызып апарар шана іздеп сонда бармаймыз ба? Деревня түгел қырылып қалған тәрізді — тірі жан жоқ. Ақыры тұлып киіп, таяқ таянған бір шалдың сүйретіліп келе жатқанын көрдік. Әлгі бейшара бізді көріп қуанып қалды. Мен бұл арада бір жымысқы қулық барын бірден сездім. Ол не болды екен. Мына діндар қарт: «Жігіттер… Жігіттер!» деп тегін жылпылдап тұрмағаны анық. Мен де оған күпсінген үнмен: «Армысың, ақсақал. Тезірек бізге шанаңды бер» деймін. Ал ол хохолшылап: «Жоқ. Офицерлер бүкіл шаналарды Постқа айдап кетті» дейді. Осы арада Красинге көзімді қысып: «Офицерлер дейсіз бе? Солай де. Ал еркек біткен қайда кеткен?» деп сұрадым. Шал: «Барлығы Петлюраға қашып кетті» дегені ғой. Ал осындай қылық ұнар ма еді саған? Шал көзі нашар көретіндіктен, капюшоны астындағы погондарды байқамай, бізді петлюрашылар деп тұр. Бұл арада шыдай алмай, мен де шарт сындым. Аяз шыдатпай, аяқ-қол сіресіп қалды… Шалды жағадан алып, сығып жіберіп жанын мұрнының ұшына шығарып, айғайды салдым кеп: «Петлюраға қашып кетті дейсің бе? Қазір сені атып тастаймын, сосын көр Петлюраға қалай қашқанды. Сен менің қолымнан о дүниеге аттанасың, арампез!»

Ар жағы түсінікті шаруа ғой, қасиетті егінші, жер қорғаны бірден санасы оянып, ақылға келді (Мышлаевский боқтықты таудан құлаған тастай үсті-үстіне боратты). Әрине, аяғыма жығылып, жалынып жатыр: «Ой, жоғары мәртебелім, мен қақбасты кешір, ақымақтықтан, көрсоқырлықтан байқамай айтып қалдым, аттарымды қазір-ақ берейін, тек жанымды қалдыра көр!» дейді… Аттар да, ілдебай шана да солай табылды.

Сөйтіп, іңір қараңғылығында Постқа келдік. Онда не болып, не қойып жатқаны тіпті ақылға сыймайды. Жол-жөнекей төрт батарея санадым, төртеуі де қарап тұр, снаряд жоқ көрінеді. Штаб дегенде қисап жоқ. Бірақ ешқайсысы ештеңе білмейді. Ең бастысы — өлгендерді қайтерін білмей аңтарылып отыр. Ақыры жаралыларды қабылдайтын жерді тауып, әкелген өліктерді сол араға зордың күшімен өткіздік. Сенесің бе, бәрі де «Қалаға апарыңдар!» дейді. Осы арада біз терімізге сыймай кеттік. Красин тіпті штабтағы біреуді атып тастауға да оқталды. Ол болса: «Бұларың Петлюраның тәсілі» деп қашып құтылды. Бірінші сыныпты вагон ғой, электр шамы бар… Одан әрі не болады деп ойлайсың ғой. Денщик сияқты итаршы бізді жібермейді. Ал керек болса. «Олар ұйықтап жатыр, ешкімді жіберме деген» дейді. Амал не, мылтықтың дүмімен қабырғаны қақырата соқтым кеп, менен кейін тарсылды біздің басқа жігіттер жалғастырды. Купедегілер бір-бірлеп атып шықты. Щеткин де шығып, кешірім сұрай бастады: «Ай, құдайым-ай. Әрине, әрине. Қазір. Ей, шабармандар, щи мен коньяк әзірлеңдер. Қазір-ақ сіздерді орналастырамыз. Қалағандарыңызша тынығасыздар. Бұл дегенің батырлық. Аһ, қандай қаза, алайда амал не, құрбандықсыз және болмайды. Мен сондай қайран қалдым…» Коньякпен одан анадай қашу керек. А-а-а! Мышлаевский төтеннен есінеп, мұрнын пысылдатты. Сосын ұйқысырағандай:

— Жасаққа пештің қасынан жылы орын берді… О-һо! Ал мені олардан аулақтатып жіберді. Зайыры, қабырғаны мылтықтың дүмімен дүрсілдеткен менен құтылғысы келсе керек. «Поручик сізді қалаға іссапармен жіберемін. Генерал Картузовтың штабына барасыз. Бәрін сонда баяндайсыз» деді. Е-ей! Мен паровозға отырып… Әбден жаурадым… Тамараның кілті дегендей… арағы бар…

Мышлаевскийдің аузынан шылымы түсіп кетті де, шалқасынан түсіп, қор ете қалды.

— Міне, қандай керемет! — деді абдыраған Николка.

— Елена қайда? — деп алаңдай сұрады ағасы. — Мынаған ақжапқыш беру керек, өзін жуынуға алып бар.

Бұл кезде Елена асүйдің ар жағындағы бөлмеде жылап отыр еді. Одан әрі цинк ваннадағы сиса перде ұсталған колонкада жарылған кебу қайыңның жалыны алаулап жатқан. Асүйдің қырылдақ сағаты он бірді соқты. Оның көз алдына қаза тапқан Тальберг елестеді. Әрине, ақша тиеп бара жатқан пойызға шабуыл жасалмай қалмайды ғой, айдауылдар қырылды, қар үстінде қанға малынған ми жатыр. Елена қаракөлеңкеде отырған, оның қобыраған шашына оттың жарығы түсіп тұр, көзінен жас бұршақтайды. Өлген ғой, өлтірген ғой… — дейді ойша.

Міне, кенет нәзік қоңырау үні безектеп қоя берді. Елена құйындай ұйтқып асүй артқы қараңғы кітапхана арқылы асханаға жүгірді. Оттар жарқырай түсті. Қара сағат қоңырауын соғып боп, жайымен тық-тық етіп жүрісін жалғастыра берді.

Алайда ағасы мен Николканың алғаш бұрқ ете қалған қуанышы тез басылды. Ал қуанғанда да олар көбіне Елена үшін қуанған. Тальбергтің иығындағы гетман әскери министрлігінің сына тектес погоны ағайындыларға кері әсер еткен. Әйткенмен, погонға дейін де Еленаны тұрмысқа шыққан тойынан бастап-ақ, Турбиндер өмірінің құтысында бәзбір жарықшақ пайда болып, жақсылық суы сол арқылы әлдеқайда ағып кетіп жатқандай еді. Бар ыдыс бос, құрғақ болатын. Әлбетте, бұған бас штабтың капитаны Тальберг Сергей Ивановичтің көзінің қос қатпарлылығы кінәлі болатын.

Е-еһ… Қалай жалтарғанымен де қазір бірінші қатпарын оқуға кәміл болады. Үстіңгі қабатында қарапайым адами қуаныш, кәдімгі жылудан, жарықтан, қауіпсіздіктен туған қуаныш. Ал одан тереңдесең — айқын үрейге тап боласың, оны бүгін Тальбергтің, міне, өзі алып келіп отыр. Ең тереңі қашанда құпия жабық жатады ғой. Қалай дегенмен де Сергей Ивановичтің сұлбасынан ештеңе сезілмейді. Белдеуі кең әрі берік. Сидам денесі автомат сияқты қара сағаттың тықылымен айналады. Тальберг те қатты тоңыпты, бірақ барлығына жылы ұшырап күліп қояды. Сол ілтипатының өзінде де бір үрей бар сияқты. Қоңқақ мұрнын бір тартып қойып Николка мұны бірінші боп байқады. Тальберг суыртпақтап, провинцияға бұның қарауымен ақша алып бара жатқан пойызға қаладан қырық шақырымдай Бородянкада белгісіз біреудің шабуыл жасағанын баяу, бірақ көңілді етіп айтып берді. Елена үрейленіп көзін жұмып, белгілерге жабысты, ал ағайындылар «иә, одан әрі» деп тағы да жаныға түсті, Мышлаевский болса өлердей қорылдап, аузындағы үш алтын тісін ақситады.

— Олар кім болды екен? Петлюра ма?

— Ал енді олар Петлюра болса, — деп жұмсақ жымиып, сонда да үрейін жасыра алмай сөйледі Тальберг, — менің осында сіздермен сұхбаттасып отыруым, әлбетте, екіталай еді. Кім екенін жалпы білмеймін. Бәлкім, азғындаған сердюктер шығар. Вагондарға баса көктеп кіріп келіп, мылтықтарын сілтеп: «Кімнің айдауылы?» деп айғай салды. «Сердюктер» деп жауап қаттым. Олар топырлап тұрды, тұрды да, біреудің «Түсіңдер!» деген бұйрығын естіп, ізінше ғайып болды. Меніңше, олар офицерлерді іздеген болса керек. Айдауыл украиналық емес, офицер болар деп ойлауы да ықтимал. — Тальберг Николканың шевронына көз қиығын тастады, сағатына қарап күтпеген жерден былай деді: — Елена, жүрші, бірер сөзім бар…

Елена күйеуінің соңынан асығыс үйдің Тальбергтер жартысындағы жатынжайға тартты, қабырғада әдеттегідей ақ қолғапқа қондырған ақ сұңқар тұр, келіншектің жазу үстелінде жарығы майда жасыл шам, қызыл ағаштан жасалған жәшіктің үш сағатта бір би ойнайтын, маңдайшасына қола малшылар кескінделген сағат тықылдайды.

Мышлаевскийді ояту Николкаға адам айтқысыз күшке түсті. Ол жолай теңсетіліп, екі мәрте есікті қармап, әрең құламай қалды, сосын ваннада ұйықтап қалды. Суға тұншығып қалмасын деп Николка оны күзетіп тұрды. Үлкен Турбин неге екенін өзі де білмей, қараңғы қонақжайға кіріп, терезеге жабысып, тың тыңдады: тағы да алыстан ара-тұра гүрс еткен зеңбірек дауысы талып жетеді.

Ақсары өңді Елена бірден қартайып, ұйпа-тұйпа. Көзі қызарып кеткен. Иіні түсіп мұңая Тальбергтің сөзіне құлақ түреді. Ол болса штабтық тәртіппен асқақтап ымырасыз сөйлейді.

— Елена, енді басқадай жасауға тіпті де болмайды.

Амалы құрыған Елена сөзсіз шаруаға жығылып, былай деді:

— Лаж қанша, түсінемін. Айтқаның, әрине, дұрыс. Бес-алты күннен кейін жүретін шығарсың, ә? Бәлкім, оған дейін жағдай да өзгеріп қалар.

Тальбергтің қиналған жері осы болды. Тіпті жүзінен таймайтын заңдастырылған күлкісі де ғайып болды. Жүзі көнеріп, әр нүктесінде шешіліп қойған ой тұрды. Елена… Елена. Аһ, опасыз, тұрлаусыз үміт… Бес… Алты… Күн шыда дейді…

Тальберг кесіп айтты:

— Табан аузында, тура қазір кету керек. Пойыз түнгі сағат бірде…

…Жарты сағаттан кейін сұңқарлы бөлме жұтады да қалды. Шабадан еденге қойылып, оның матрос қақпасы тік ашылып, әп-сәтте жүдеп, жүзі суық тартқан. Ерніне қатпар пайда болған Елена оған үн-түнсіз жиделер мен ішкиімдерді, ақжапқыштарды дестелей салып, Тальберг тізерлей отыра қалып, шкафтың астыңғы жәшігін кілтімен қопарыстырып жатты. Ал содан соң… Содан соң астан-кестені шыққан басқа жайлардағы сияқты, шамның абажурына дейін сыпырылған бөлмеге қараудың өзі қиын екен. Құдая, ешқашан, иә, ешқашан шамның абажурын сыпырып жалаңаштай көрмеңіздер. Ешқашанда қауіптен қорқып, егеуқұйрық ұқсап белгісіз бағдарға қаша жөнелмеңдерші. Абажур деген қасиетті зат қой. Соның саясында отырып оқисың, қалғисың, күтесің, боран бұрқаса бұрқасын, тек күткенің келгенше күте біл.

Тальберг болса қашып барады. Ұзын шинель киіп, қара наушник салған, басында гетманның сұрғылт кокардасы, белінде қылышы бар ол айылбасы әрең салынған шабаданын ұстап, оның айналасындағы қағаз қалдықтарын таптап үйден шықты.

Бірінші Қаланың шеткі жолында басынан айырылған шегірткеге ұқсап, паровозсыз пойыз тұр. Құрамында электрдің көз қарықтырар жарығымен жарқыраған тоғыз вагон бар. Сонымен, түнгі сағат бірде генерал Бусстың штабы Германияға аттанады. Тальберг солармен бір байланыс тауыпты, сондықтан бірге ала кетеді… Гетман министрлігі деген бас жоқ, жөн жоқ тұрпайы ойыншық, оперетка (Тальберг жаттанды сөйлегенмен, кейде нысанаға дөп тиетін) айтқандай, гетманның өзі де көргені жоқ бетсіз, қолжаулық…

— Түсінсейші, — деп сыбырлайды ол — немістер гетманды тағдырдың тәлкегіне тастап кеткелі отыр, бәлкім, қалаға Петлюра кірер. Шын мәнінде Петлюраның жан-жаққа жайған мың тамыры бар. Бұл қозғалыста Петлюра жағында жалпақ шаруалар бұқарасы бар, ал бұның не екенін білмейсің бе…

О, Елена біледі ғой, және тамаша біледі. 1917 жылдың наурызында әскери училищеге жеңіне жалпақ қызыл таңғыш байлап, бірінші келген, иә, бірінші боп келген Тальберг болатын. Бұл Петербургтағы хабарды естіп қаладағы офицерлер тас боп қатып, басы ауған жаққа кетіп, қараңғы дәліздерде толғанып жүрген наурыздың алғашқы күндері еді. Тальберг революциялық әскери комитеттің мүшесі ретінде анау-мынау емес, атақты генерал Петровты тұқындаған. Атышулы жылдың аяғына таман қалада таңғажайып, таңданарлық оқиғалар өрбіп, аяғында етігі жоқ, бірақ солдаттың ұзын шенелінен кең шалбарлары көрініп жүретін адамдар шығып, олар осы жерден ешқашан бұра басып майданға бармаймыз, онда біз шұғылданар ештеңе жоқ, қала жалпы орыстікі емес, украиндікі, сондықтан бұдан ешқашан кетпейміз деп мәлімдеме жасаған кезде, Тальберг бізге қажеті бұл емес, мынауың бір тұрпайы арсыз оперетка болды ғой деп күйгелектеніп жүрді. Біраз деңгейде оның айтқаны дұрыс та болып шықты, шынында, оперетка зарарсыз да болмай, үлкен қантөгіске ұласты. Кең шалбарлылар Мәскеу жақтағы ормандар мен далалардан келген әлжуаз, бытыраңқы полктарды қаладан дүркіретіп қуып шықты. Тальберг кең шалбарлылардың тамыры большевиктік болса да Мәскеуде жатыр деді.

Алайда сол наурыздың бір күнінде қалаға бастарында бытыра оқтан қорғанар сары жез телпектері бар немістер келді, сұрғылт сап құрып. Сеңсең бөрік киіп, жуан тобық ат мініп солармен бірге келген гусарларды көргенде түп тамыры олардың да қайда жатқанын Тальберг бірден түсінді. Герман зеңбіректерінің қала түбіндегі бірнеше ауыр дүмпуінен кейін мәскеуліктер көкшулан ормандарға сіңіп жоқ болды да, кең шалбарлылар немістердің ізімен қалаға қайта оралды. Бұл бір қызық оқиға болды. Тальберг болса, сасқалақтай күлді, бірақ қорыққан жоқ, немістерді көрген кең шалбарлылар қайта керемет жуасып, ешкімді өлтіруге батылдары бармады, тіпті көбі көшеде өз