автордың кітабын онлайн тегін оқу  Тарозий тошбақа

Темур Пўлатов

БИРИНЧИ ҚИСМ

I

Қуйида сўз юритиладиган шаҳарнинг ер юзидан изи ўчганига неча замонлар бўлди. Кўпларга ғоят сирли туюлган бир воқеа туфайли қум босиб, у бутунлайича қумтепалар тагида қолиб кетган [1].

Ҳаммаси бир қарашда оддий туюлган ҳодисадан, яъни карвонсарой эгаси Бенишоннинг кутилмаганда ғойиб бўлишидан бошланди. Ўзи ёшу шу ёш умрининг ҳам талай йилини дарвешларча бир тарзда ўтказган Бенишон хеш-ақраболаридан ҳам, ёр-биродарларидан ҳам айрилиб, сўққабош кун кечирар эди. Унинг тўсатдан ғойиб бўлганини карвонсарой хизматкори ўша куннинг эртасига, нозик бир иш юзасидан маслаҳатлашгани эшигини қоқиб борганида билди.

Воқеанинг боши бундай: ўша мусибатли куннинг тонготарида карвонсаройга бир отлиқ сайёҳ кириб келди ва хирилдоқ, ҳорғин товушда тунашга жой сўради. Кўҳна чакмонининг барига оёқлари ўралашиб отдан тушар экан, теваракда турганлар эгар қошига илиғлиқ бир қафасни кўришди; унда саҳро тимсоҳи – эчкиэмар кулча бўлиб, қимир этмай ётарди.

Ўрта ёшлардаги бу сайёҳ қўноқларга аввал-бош­даноқ ёқмай қолди. Ўзини тутиши ҳам, гап-муомалалари ҳам ғайриоддий, ҳавойи, ҳатто бир оз енгилтак туюлди одамларга. Бунинг устига, эчкиэмар... Рост, кейин маълум бўлишича, эчкиэмар ўлик экан, жасади обдан қуритилган, демак ҳеч кимга зиёни етмайди, шундай бўлса ҳам, тижорат аҳли иримчи эмасми, «шу газанда карвонсаройда турса, савдо-сотиғимизга путур етади», деб ўйлаб, тобора ғазабга минишарди.

«Лаънати олиб-сотарлар! Қаерда шуларга йўлиқсам, домангир бўлишгани-бўлишган-а, – деб сайёҳ ичида койина бошлади. – Ҳечқиси йўқ, бу гал ҳам шармандаларини чиқараман!»

Пайдо бўлиши биланоқ ҳамманинг тинчини буз­ган бу сайёҳ Тарозий эди.

Эски қўноқлар хўжайиндан сайёҳни кўчириб юборишни талаб қилишар, акс ҳолда юз киши ҳаммалари бошқа карвонсаройга ўтиб кетишини айтиб, дўқ уришар эди: улар кўчиб кетса, хўжайиннинг киссаси зарар кўриши аниқ-да. Хуллас, бу шовқин-сурондан бостирмадаги от-туялар ҳам безовталаниб қолишди: барра пичан лиқ тўла охурга қарашмайди, ўзларини у ёқдан бу ёққа уришади. Омбор томонда шақир-шуқур, жаранг-журунг овозлар. Ажабланишга ўрин йўқ: қачонлардан бери савдогарлар бу ерларга шойи матолару ширин-шакар егуликлар келтирмай қў­йишган. Омборлар қиличу хаскашларга, пойчангак­ларга тўлиб кетди. Бўлмаса, қояларга чиқишдагина кийи­ладиган пойчангакка бало борми? Шаҳарнинг теварагида, ўн кунлик йўл нарида ҳам тоғ-поғдан асар йўқ, нуқул қумтепалар, холос.

Тағин ким билади дейсиз, савдогар халқи ер тагида илон қимирласа биладиган халқ. Салгина ўзгаришдан, кўз илғамас бирор белгидан ҳам таназзулнинг исини сезади. Дарҳақиқат, шаҳар ҳаётида алланечук безовталик, саросималик ҳукмрон эди. Бунинг устига, чор тарафдан қумтепалар бостириб келяпти. Гоҳо қиличини яланғочлаб қаттол ўлат дайдиб қолади...

Бу юртга савдогарлар нуқул темир буюмлар келтиришади, одамлар эса ҳайрон: нега энди қиличу пойчангакларни сотиб олишлари керак? Гарчи савдогарлар билан харидорларнинг мантиғи бир-бирига сира мос келмаса-да, савдо барибир қизийверади. Шаҳар кўчаларидаги жаранг-журунг садолар тунга борибгина тинади. Аста-аста, аста-аста...

Тарозий ўзига ажратилган болохонага аллақачон кириб кетганига қарамай, савдогарлар ҳали ҳам тинчишмас, хизматкор Фаррух эса бу ваҳимани қандай босишни билолмай боши қотган эди. Шовқинни эшитиб хўжайин чиқади-да, ўзи тинчитади, деган умидда нуқул ҳовли этагидаги уй деразасига қарарди. Бироқ хўжайини Бенишон ҳа деганда чиқа қолмасди. Шу аснода анча вақт ўтди. Савдогарларнинг тоқати тоқ бўлиб, хўжа­йинингни чақириб чиқ, деб талаб қила бошлашди. Шундагина Фаррух Бенишоннинг уйига яқинлашди ва ботинмайгина эшикни тақиллатди. Жавоб бўлмади. Фаррух ҳайрон бўлганча орқасига ўгирилди: ҳамма унга ўқрайиб, ишонқирамай қараб турарди. Одамларнинг нигоҳидан юрагига ғулғула тушиб остона ёнида чайқалиб кетди ва мутлақо беихтиёр равишда елкаси билан эшикни туртиб юборди.

Хўжайин кирганимни билсин, деб Фаррух одоб юзасидан томоғини қирди, сўнгра... ичкари кирдию, даҳлиз деворидан ўйилган катта тешикка кўзи тушди. Ҳайратдан донг қотиб турди-турди-да, инграниб ҳовлига отилди.

Савдогарлар тешикни томоша қилишга ёпирилишди. Бу антиқа туйнук шу ҳолида бирон-бир йиртқич инининг оғзига ўхшаб кетарди.

Бу бемаъни тахминни шу ерлик қози дарҳол йўққа чиқарди. Аниқроғи, деди у, туйнук аввал очилган, йиртқич кирган бўлса ҳам кейин кирган, ичкарида изғиб-изғиб, егулик нимаики топса еб, яна тағин чиқиб кетган, деди. Қози яна айтдики, карвонсарой хўжайини қарзларини тўлашдан қочиб, сирли, изсиз гумдон бўлиш ниятида деворни ўзи тешган...

– Бинобарин, – деди қози, – хўжайин ўзини бирон йиртқичга ем бўлган қилиб кўрсатиш учун...

Қозининг мулоҳазалари барчага оқилона туюлиб, жамоат зумда тешикни унутди. Қози қўноқларни бирма-бир сўроқ қила бошлади. Ҳамманинг фикри бир ердан чиқди: кўп кунлардан бери хўжайин қорасини кўрсатмайди, барча ишни Фаррухнинг ўзи бажаряпти, ҳоказо ва ҳоказо...

Табиатан одамови хўжайинининг сўнгги пайтларда уйдан чиқмай қўйгани ҳақида Фаррух ҳам чалкаш-чулкаш бир нималарни гапириб берди. Хобгоҳидан чиқмайди, куну тун ўзи билан ўзи, нималарни ўйлайди – ёлғиз Худога аён, деди у. Қиё­фасидан ё юриш-туришидан бирон ғайритабиий нарса сезмадингизми, деган сўровга Фаррух ғалати гапларни айтди. Бенишон нимагадир оёғини товонигача ўраб юраркан. Худди тўртта оёқ иккита-иккитаси битта бўлиб қўшилиб кетгандай, оёқлари семиз-семиз, бесўнақай эмиш. Фаррух бир воқеани эслади: ўшанда ёмғир ёғиб ҳовли сирпанчиқ бўлиб кетган кун экан, у хўжайинининг ёнидан чопиб ўтаётиб бехос қоқиниб тушибдию Бенишоннинг орқасига тегиб кетибди. Гўё чопони тагида совут бордай, хўжайиннинг бели қаттиқ эмиш. Камига, у бел қурғур ғалати бир товуш ҳам чиқарган эмишки, одатда ичи ғовак қилиб темирдан қуйилган тана шундай товуш берармиш.

Маза-матрасиз бу гаплар, табиийки, терговга ёрдам қилмас эди. Шунинг учун қози хизматкорни койиб, карвонсаройдан жўнаб қолди. Унинг қораси ўчмасданоқ савдогарлар тағин шу воқеани муҳокама қилишга тушишди. Тарозий эсларидан бутунлай чиқиб кетди.

Сайёҳ бўлса, ҳали айтганимиздай, ўзига ажратилган хонага бекиниб олиб, қўшни шаҳарда бош­лаб тугатолмай қолган рисоласини давом эттирар, тинмай нималарнидир ёзар эди. Ҳовлида бўлаётган шовқинга ҳам эътибор қилмасдан ишлар, алланечук асабий, иситмаси бордай бир аҳволда эдики, одатда зерикарли, бир маромда йўл босиб келгач, руҳнинг ғуссали, дилгир ҳолатидан кейин бунақа аҳволга у тез-тез тушиб турарди.

У бухоролик эди, шу боисми, феълига сира тушуниб бўлмасди. Бир қарасангиз бениҳоя совуққон, бир қарасангиз салгина нарсадан, ҳатто турмушнинг майда-чуйда нағмаларидан ҳам дарров қизишиб кетаверади. Соддага ўхшайди, айни чоғда ўта қув. Гоҳо ҳар қандай бойликдан нафратланиб зоҳидлик тариқатига ўтиб олса, гоҳо, ажабки, ҳаммадан ажралиб кўриниб юргиси келиб қолади. Дейлик, калласига бирор фараз келиб қолса, ҳатто у сира мантиққа тўғри келмаса ҳам, ўшани текшириб кўриш, моҳиятига етиш учун кеча-кундуз тиним билмай ишларди, шу билан бирга, табиатида дангасаликка, бекорхўжаликка мойиллик ҳам бор эдики, туйқус ҳаммасини ташлаб, машғулотлари беҳуда эканига ўзини ишонтира олар, ялқов бўларди-қоларди. Сўнг ойлаб, ҳеч иш билан шуғулланмасдан, ҳажга йўл олган киши сингари камтарин турмуш кечириб, бир шаҳардан иккинчи шаҳарга кўчиб-ўтиб юраверарди. Бундай пайтлари унинг кўнглида яна қайтадан ҳаётга меҳр уйғотадиган ягона куч ўзининг устидан, феъл-хўйидаги заифлигу иллатлар устидан кула олиш хислати бўларди ва бунақа заифлигию иллатларини Тарозий поёнсиз саҳрода танҳо қолганида, қумтепада ўтириб, қум зарраларининг шувиллаб оқишини томоша қилаётган маҳаллари айниқса яққол сезади... зарралар шувиллаб бошқа зарраларни қўзғатади, пастга қу­йилади... Эҳ, у кунлар...

«Ялқовлик бениҳоя ёқимли ҳолатдир!» деб ёзарди Тарозий. Унинг алланечук ҳаяжонли услуби узуқ-юлуқ чирмашиб кетган арабча имлода жуда аниқ ўз ифодасини топарди...

«Ялқовлик нақадар одамга ёқади-я!

Ҳаётбахш қувват вужудимизда шунақа оқилона тақсимланганки, табиатнинг донолигига қо­йил қолмасдан иложингиз йўқ. Бутун куч-қувватимизни ўзининг кирим-чиқим дафтарига аввалдан қайд этиб қўйгандай худди. Масалан, дейлик, манави ҳужайраларингизнинг қувватини қишда, айнан энг қаттиқ совуқ келадиган сафар ойида сарфлашингиз лозим, анавинисини икки ёшингизда, бунисини эса қариганингизда, айтайлик, олтмиш бир ёшингизда ишлатасиз, олтмиш икки ёшингизга етмайди...

Аммо-лекин янада аниқ, бағоят пухта ҳисоб-китоб ҳам мавжуд: унга кўра сиз ўз қувватингизнинг муайян қисмини, мисол учун, якшанба куни, бош­қа қисмини эса сешанба куни пешин арафаси соат иккидан қирқ етти дақиқаю ўттиз сония ўтганида сарфлашингиз керак.

Етар ҳисоб-китоб! Шундай паллалар ҳам бўладики, жисму жонингизда туйқус шижоат уйғониб, сизга ҳов олис келажакда керак бўладиган куч-қувват бирдан шиддат билан ҳужайраларингиз бўйлаб чақмоқдек чопиб ўтади, ғужанак бўлиб, чўғдай соққага айланади ва айтайлик, олтмиш бир ёшингизнинг фалон ойи сешанбасида сарфлашингизга мўлжалланган ҳаётбахш қувват дабдурустдан ўттиз уч ёшингизнинг фалон ойи сешанбасига кўчади, ана ўшанда, айни шу сешанбадан бошлаб сиз бениҳоя шижоатга тўлиб, бениҳоя кўтаринки ҳолатга тушасиз, нима ишга қўл урманг, ҳаммаси оппа-осон кўчаверади. Бундай ҳолатда барча ниятларингизга ҳам оппа-­осон эришаверишингиз мумкин, ҳеч нарса тўсқинлик қилолмайди, ўзингизни шундай бир илоҳий ҳолатда сезасизки, бундай пайтда киши ҳатто мусиқа яратиб юборса бўлади...

Жон-дилингиз билан интилган, айтайлик, икки йиллар ичида эришарман-да, деб қўйган ниятингиз илоҳий ҳолатга тушган пайтингизда ўзингиз ўйлагандан анча илгари, мисол учун, бир ё бир ярим ой ичидаёқ рўёбга чиқади, шунда маълум дамгача балчиққа бекиниб ўлжасини пойлаб ётган, уни кўрган заҳоти шартта ирғиб томоғидан ғиппа тишлаган тимсоҳ сингари сиз ҳам катта сакраш қилганингизни билиб қоласиз... Узр, хаёл опқочди, бўлмаса, ғайратга тўлган киши хатти-ҳаракатларини тимсоҳнинг разил сакрашига ўхшатармидим, унинг ўрнига, ҳаёт сўқмоқларидан эринчоқлик билан судралиб бораётган, олдидан чиққан жарликни айланиб ўтиш мумкин бўлган бир пайтда ҳаммани ҳайратга солиб, устидан кўндалангига сакраб ўтган йўловчига ўхшатсам яхши эмасмиди?

Бор кучни йиғиб жарни кесиб учиб ўтаётган чоғда чакмонингизнинг йиртилганини, этаги ҳавога тўлиб ғайритабиий пирпираётганини ўзингиз илғамайсиз ҳам. Бироқ жарнинг у ёғига ўтиб олгач, йўлда кетавериш ўрнига, бирдан энди илож қолмаганини, оёқларингиз чалишиб кетаётганини, ўрмалаб юришга ҳам мадорингиз етмаслигини сезиб қоласиз, маълум бўладики, тўпчадай, соққадай бўлиб олган бояги қувватингиздан асар қолмабди, фавқулодда кўтаринкилик жисму жонингизда қандай тез пайдо бўлган бўлса, шундай тез сўнибди. Оз муддат ичида кўп нарсага эришганингиздан қанча қувонманг, барибир энди юролмаслигингизни, ўлардай чарчаганингизни ҳис қиласиз...

Чарчоқдан машаққатли ҳолат йўқ ўзи!

Тинка-мадорингиз қуриб, тобутдай тор, бесўнақай, ваҳимали катга қулайсиз, ундоғига ётиб кўрасиз, бундоғига ётиб кўрасиз, оёқ тарафга ёстиғингизни қўясиз, ёки аксинча, барибир бефойда: ўзингизни авраб чарчоқдан қутулишга қанча уринманг, тобора толиқиб бораверасиз, боз устига, уйқусизлик дардига гирифтор бўлиб, шунақа азоб чекасизки, бундай пайтда агар тепангизга жаллод келса, бошингизни шартта тутиб берган бўлардингиз.

Лекин сизга буюрилган жаллод ҳали-ҳозир келмаган экан, ялқовликнинг зўр жиҳатлари тўғрисида ўйланг. Қандай қилса одам ақалли сал муддатга зўр Ялқов бўлиши мумкин, Ялқовликнинг сеҳрли оламига қандай чулғанса бўлади?

Бунинг учун, аввало, кат-тобутингиздан воз кечасиз, чунки у сизни уйқусизлик дардига гирифтор этган (кўрдингизми, ҳатто тобутда ҳам одам абадий уйқуга кета олмаскан, тобутларнинг шунақаси ҳам бўларканки, унақаларида одам абадий бедор ётавериши мумкин экан). Кўрпани эса, ерга солиб ётасиз.

Бунақа ётиш дастлаб ноқулай туюлади, чунки танангиз бир ғалати ҳолатда, каллангиз ёнбошингизда – худди жаллод уни шартта кесиб олгану танангизнинг ёнига қўйиб қўйгандай. Ўнг қўлингизни истаб пайпаслансангиз, қўлингиз оёғингизга, энг ёмони, семиз чап думбангизга тегади... қўрқманг, ҳовлиқманг, бунинг хавфли жойи йўқ, шунчаки, ялқовлик сизни ҳузур-ҳаловатга чулғашдан олдин андак қийнагиси келган, холос.

Лекин ҳар қандай оқила аёл сингари ялқовлик ҳам меъёрни билади, сизни ортиқча чарчатмайди, «Бўлди, шунча ноз қилганим етар!» дейдию аста-секин унинг сеҳрли оламига чулғана бошлайсиз. Дастлаб ўнг оёғингиз фароғатга чўмади, чапига қараганда сал узайгандай бўлади. Шабада эпкини каби енгил, ҳилпирама бир сезим бўғинларингиздан ўтиб оёқ панжангизга жон киргизади. Йиртқич қушнинг тирноғи мисол қайрилиб турган бармоқларингиз бири иккинчисини турта-сура тўғрилана бошлайди. Бошмалдоқ исмсиз бармоқни, исмсиз бармоқ жимжилоқни туртади, токи ҳар бирови ўзини енгил ва холис ҳис этмагунча, қимирлашни истамай қолгунча бу ҳол давом этаверади. Жим ётаверинг, акс ҳолда, ҳали вужудингизни тўла фароғат қўйнига олмай туриб Ялқовлик сизни ташлаб кетиши мумкин.

Ялқовлик оёқ бармоқларингиздан товонингизга, кейин тўпиғингизга, кейин яна нарига ўта бош­лайди.

Э воҳ, не ҳол бу?! Ялқовлик товонингизга ўтган маҳал у жойда худди пичоқ билан тилиб юборгандай тўсатдан кучли оғриқ қўзғалади. Албатта, сиз саросимада сапчиб туриб кетишингиз, чироқни ёқиб, ярамиди, тилинган жоймиди – пайпаслаб кўришингиз, оёғингизни илиқ сувга солишингиз ёки товонингизга шифобахш гиёҳнинг, ким билсин яна нималарнингдир толқонини сепишингиз мумкин – бу сизнинг ишингиз, лекин яхшиси, ҳозир оғриқ кирган мана шу оёғингиз бир пайтлар – сиз ғайрат-шижоатга тўлган маҳалингиз қандай гуноҳ қилганини эсланг: бирон тўс-тўполонда кимнингдир қўлини босиб олгандирсиз ё бирор жонивор шўрликнинг думини эзгандирсиз, ҳа, эсланг.

Аслида-ку, гап эслашда эмас, гап шундаки, ўзингиздан ҳам ўтганда, биродар. Зотан, ялқов пайтингиз асло ундай гуноҳ қилмаган бўлардингиз, шундай экан, энди сизга гиёҳ-миёҳнинг фойдаси кам...

Ниҳоят, Ялқовлик чап оёғингизга ўтадию товондаги ҳалиги оғриқ тўхтайди.

Чап оёқнинг иши осон, ҳеч нимани босиб-­эзмаган, ўнг оёғингизга ёрдам бериб турган, холос, яъни шериклик қилган. Лекин бу ер қозихонамас, бу ерда фақат асосий айбдор жазо олади, шериги танбеҳ билангина қутулиб кетиши мумкин.

Шундай қилиб, чап оёқ ҳам Ялқовликнинг алдов-авровига осонгина учиб ўнг жуфтининг ёнига чўзилади, иккала оёқ ерга қапишиб кетади гўё, уларни қимирлатиш азоб...

Ҳартугул, Ялқовлик энди енг шимариб юқорилайверади. Ишни қорнингизнинг оғирлигини, семизлик даражасини ўлчашдан бошлайди, чунки, мабодо бир уринишдаёқ қорнингизни тинчлантириб қўйса, кўнглингиз айниши, зардангиз қайнаб азоб бериши мумкин, ахир Табиат сизга ажратган ҳаётбахш қувватни ниҳоятда тез, ўзингизга бениҳоя фойдали қилиб сарфлаган пайтларингиз тўйиб-тўйиб овқатланишингизга тўғри келган, бинобарин, бордию Ялқовлик қорнингизнинг, айтайлик, бир тишлам бировнинг ҳақи бемалол ҳазм бўлаётган жойига дарров бориб қолса, албатта кўнглингиз айнийди-да.

Шунинг учун Ялқовлик қувватни олдин умуртқа поғоналарингизу қобирғаларингиздан ҳайдайди, хамирдан қил суғургандай шунақа осон ҳайдайдики, чивин чаққанчалик ҳам оғриқни сезмай, орқангиз билан ерга қапишиб бораверасиз...

Ниҳоят, Ялқовлик меъдангизни ҳам асир қилади, кейин аъзоларингизни аврай-аврай янада тепага ўтади ва тўғри келиб юракка ташланади. Юрагингиз шунақа миттики, аксига олиб, Ялқовлик шунақа баҳайбатки, бечора юрак кўкрак қафасингиздан чинқириб отилиб чиқиб кетай дейди, сиз эса уни ушлаб қоламан деб кўкрагингизни чангаллайсиз. Қўйиб беринг, майли, юрагингиз жиндайга қафасидан чиқаверсин. Бориб дори-дармон турадиган халтачани титкилаб кўради, гиёҳлардан тайёрланган суюқ доридан бир-икки қултум ютади. Бирга боришга, ахир, қурбингиз етмайди – ерга қапишиб ётибсиз-да.

Мана, юрак ҳам енгил тортди. Ялқовлик яна нарига ўрмалади. У ўз оғушига олмаган биргина бош қолган. Эҳ, бош, бош! Дарвоқе, баландпарвоз гапларнинг ўрними ҳозир? Баландпарвоз гапларни Ялқовлик суймайди, боз устига, у ҳозир бутун диққатини жамлаб, обдан ўйлаб кўриши лозим, негаки, тан аъзоларингизнинг ичида бошдан қайсари йўқ ўзи, бўйсуниши қийин.

Каллада нуқул қаланғи-қасанғи ўйлар дайдиб юради, одамга тинчлик йўқ улардан. Бу ўйларнинг ғоят чалкашлиги, жўшқинлигидан Ялқовлик ҳа деганда каллага йўлай олмайди. Қайси тарафидан келмасин, дарров оғриқ бошланади.

Чиданг. Тек ётавериш ноқулай туюлса, бошингизни ушлаб олишингиз мумкин. Лекин ушлайдиган ўша қўлнинг ўзи йўқ-да, ерга қапишиб қолган-да. Яхшиси, тиришмай қўяқолинг, азоб чексангиз ҳам чиданг, оғриқ ақлдан оздирмайди одамни, Ялқовлик ҳаммани аяйди, у ҳаммани ором қўйнига олиб киради, шундай экан, бошингизнинг энг нозик нуқтасини, яъни кичик миянгизни пайпасламагунча тишингизни тишингизга босиб туринг. Топиб, кичик миянгизни мулойим сийпалай-сийпалай ухлатиб қўйгач, лип этиб устига сакраб чиқади ва сават тутган жувон сингари кичик миянгиз томонга оқиб келаётган ўйларни битта-битталаб овлаб саватига сола бошлайди – шаппа тутадию саватига солади, шаппа тутадию саватига...

Шунда сиз ҳалигиндай ўйлардан қутулиб, аста-секин фароғат қўйнига чўмаётганингизни, айни чоғда бўлак одамга – ўзингиз орзу қилган чинакам Ялқовга айланиб бораётганингизни ҳис қиласиз.

О бу ялқовлик! Энди сиз буткул унинг таъсирига берилсангиз бўлади. Қизиқ, ҳақиқий Ялқовга айлангач, кимга ўхшаб қолдингиз экан? Олдиндан, орқадан, ёндан қараб кўрайлик-чи қани. Хўш, баланддан – ўргимчак уясидан туриб қаралса-чи? Тепадан қараса, чормихга тортилган Исога ўхшаб қопсиз – бошингиз худди Исонинг бошидай бир ёнга қийшайган, оёғингиз ҳам, худди бутга ёпишган Исонинг оёғидай, ерга қапишиб кетган – Рим ибодатхонасидаги суратда Исо пайғамбар шундай ҳолда тасвирланган. Талтайманг, мен санъат хусусида фикр юрит­япман, ҳаётда Исо асло ялқов бўлмаган.

Алқисса, ҳозир сиз буюк ялқовлик гаштини суриб ётибсиз, ҳатто унутгансизки, онадай меҳрибон Ялқовлик танангиздаги барча оғриқни аритди-ю, фақат бир ишда ожизлик қилди, яъни келажак ҳаётингиздан қарзга олиб, илоҳий ҳолатга тушган пайтингиз бир ой ичидаёқ сарфлаб қўйганингиз ҳов ўша, айтайлик, икки йиллик қувватингизни ўз ўрнига қайтариб беролмади. Мана энди сизга, мисол учун, олтмиш икки ёш ўрнига, Табиатнинг кирим-чиқим дафтарига мувофиқ, қолган олтмиш ёш ҳисобидангина олдиндан қувват ажратилади, холос.

Лекин ҳозир бунинг нима аҳамияти бор, муҳими, сиз зўр Ялқов бўлиб олдингиз-ку!»

Тарозий шарқона муболағаларга тўла бу рисоласини ёзиб битиргач, уни ҳазилакамига «Ялқовлик тароналари» деб номлади-да, анча енгил тортди. Онгига ўтириб қолган, кейинги пайтлар зериктириб, иккилантириб, ёлғизлик ваҳимасига солиб қийнаб келган қандайдир туйғуларни ниҳоят у енгиб чиққан эди. Ҳатто оғзида ёқимли бир таъм туйиб, ўзида қайтадан ҳаётга иштиёқ уйғонганини ҳис қилди ва ҳая­жон ичида ўрнидан туриб, хонада у ёқдан бу ёққа юра бошлади, Энди теваракка қараб унинг нафрати қўзимас, бу ҳол уни ақалли вақтинчага ўзлиги билан муросага келтирар, ишончини уйғотар эди.

II

Лекин ўша куни олдинги кундагидан ҳам ғалатироқ яна бир воқеа рўй бердики, буниси, кейин маълум бўлишича, Бенишоннинг йўқолиши воқеасининг давоми экан.

Тарозий рисоласини ёзиб тугатган пайтда ҳовлидаги савдогарларнинг хаёл чечаклари сўлган, сирли ғойиб бўлган хўжайин ҳақида энди ҳеч ким қизиқарли нақл тўқиёлмай қолган эди. Шу боис бояги жазавалар ўз-ўзидан тиниб, ҳамма юмуш-­юмушига тарқади.

Тарозий ҳалиги қафасни кўтарганча, пиллапоядан дадил-дадил юриб ҳовлига тушди ва яна Фаррухга дуч келди. Шундоқ ҳам дили хуфтон бўлиб юрган Фаррух ногаҳоний бу учрашувдан чўчиб кетди, сўнг меҳмонга қараб ҳайратланди. Ахир, атиги бир соатгина бурун, қирчанғида карвонсарой ҳовлисига судралиб кириб келганида Тарозийнинг аҳволидан одам қўрққулик эди. Суроби тортилиб қолганидан жони кетиб қуруқ жасадигина ликиллаб турганга ўхшарди. Энди бўлса, Тарозий Фаррухга ғайратли, қатъиятли, хушкайфиятли, хуллас, бошқача одам бўлиб кўринди.

Серилтифот, итоатгўй Фаррух дарров бостирма тагидан сайёҳнинг отини келтирди ва кутиб ўтирмай уни эгарлашга ёрдамлаша бошлади. Қафасни эгарнинг ёнига осди. Эчкиэмар тулумини савдогарлар ўғирлаб қўймасин деб Тарозий уни ёнида олиб юришга қарор қилган эди.

Тарозий шоир ва олим эди. У хат ёзиб ё рисолалар битиб кўнглидагиларни баён қилса, оғир ғамларидан, машъум умидсизликлардан бир қадар фориғ бўлар, аксинча, илм билан шуғулланса, руҳий тушкунликлар ҳамда шубҳа-гумонлар тағин уни ўз гирди бодига олар эди. Илмда моҳият сари кириб бораркан, юзаки қараганда учи бир-бирига сира тўғри келмайдиган ўринлардан ҳам ўзаро алоқадорликлар топиб уларни умумлаштираркан, тағин тушкунликка тушарди, ўзи билан ўзи бўлиб, одамлардан безиб, узлатга кетарди. Бошқача айтганда, пухта, теран, турган-битгани ҳисоб-китобдан иборат, найранг-майрангдан холи илм Тарозийни тез-тез ўз жонига қасд қилар даражага келтириб қўяр, шеърият эса енгиллиги, самимийлиги, ёқимлилиги, эркинлиги, сирлилиги ва бутун жозибаси билан уни ҳар сафар ўлимдан сақлаб, унга нақ қайтадан ҳаёт бахш этар эди.

Лекин ҳардамхаёллик Тарозийнинг моҳияти, турмуш тарзи, тақдирига айланиб кетгани учун савдогарлардан қанча гап тилаб берган бўлишига қарамай ҳатто мана шу касофати эчкиэмар ҳам унга азиз – тажриба ўтказишга керак-да.

Эчкиэмарни у саҳродан тутгани ва энди ёнида олиб юргани эвазига ҳамма ерда анча-мунча солиқ тўлашга тўғри келарди... Юртма-юрт сарсон-саргардон кезишларга ахийри эчкиэмар дош беролмади – ўлди, лекин ўлик ҳолида ҳам у олимга зарур эди.

– Қафасни олиб кетаман, хотиржам бўлинг! – деди Тарозий жиддий ва қатъий оҳангда. Муғамбир Фаррухнинг ўрнида бошқа сезгирроқ одам бўлганида, у Тарозийдаги бу кибр-ҳаво сохталигини, сайёҳ ўзини атай шундай тутаётганини осонгина пайқаши мумкин эди.

– Чин юракдан миннатдорман, – дея таъзим қилди хизматкор ва қафасни шаҳарликларнинг кўзидан пана қилиш мақсадида чопиб бориб бир ёпқич кўтариб келди.

Тарозий отни етаклаб дарвозадан ташқари чиқди ва оломонга аралашиб кетди: оломон уни бирпасда ўз муҳитига қўшиб олди, ҳар томонидан туртиб-суриб, эркига қўймай, қаёққадир эргаштириб кетаверди.

Лекин бизнинг сайёҳимиз барибир одамларнинг каллалари орасидан теваракка кўз ташлаб борарди, у бир нарсани пайқадики, бу шаҳар ҳам иккита қўшни саҳро – Қизилқум билан Қорақум музофотида илгари ўзи кўрган бошқа ўнлаб шаҳарлардан ташқи кўриниши билан ҳеч фарқланмас экан: оҳ тупроқдан бино қилинган бир қаватли, икки қаватли иморатлар, қизил ғиштдан бунёд этилган миноралар... яна, булар бари гавжум бозорлар теварагидаги тор майдончаларга жойлашган.

Оқимнинг кучи сал сусайгач Тарозий дарҳол тор жинкўчага ўзини урди. Оз-моз шу кўчада дайдиб юргач, ҳатто қаерда нима шубҳалироқ ётганини, қаерда нима яширилаётганини кўз тагига олиб юрадиган энг тажрибали айғоқчи ҳам бу шаҳарда осонгина адашиб кетиши мумкинлигига иқрор бўлди. Отини эргаштириб бозорнинг ёнидан ўтиб бораркан, нохос яна ҳалиги карвонсаройнинг олдидан чиқиб қолди, кўнгли хижил тортиб бошини дарвозадан ичкари суқди ва нигоҳи ўлардай қўрқиб кетган Фаррухнинг нигоҳига тўқнаш келди. Фаррух нимагадир жонҳолатда ҳадеб қўл силкир эди.

Бу ғалати манзарадан Тарозий ҳайрон бўлиб, отини орқага судради, сўнг бозордаги оломон орасида анчагача сандироқлаб юрди. Бу ерда қаёқдаги қаланғи-қасанғилар ҳеч бир тортинмай қафаснинг устидан ёпғични кўтариб кўрар, лекин ўзлари кутган ноёб харидоргир молга эмас, эчкиэмарнинг тулумига кўзлари тушиб, қарғана-қарғана тескари бурилиб кетишар эди.

«Хизматкорнинг олдига қайтишим керак, бу дарди бедаво кўчадан чиқиш йўлини у билар, ахир?» деган фикрга келди Тарозий ва тағин карвонсаройнинг рўпарасида пайдо бўлди.

Фаррух кимнингдир отини эгарлаётган эди. Тарозий бошини дарвозага суқар-суқмас ўзини дарров панага олди. Похол уюмининг орқасига яшириндими ё жун тойининг орқасигами – Тарозий ҳатто илғаёлмай қолди.

Шунда уни бирдан ғалати кайфият эгаллади, муттаҳам тахлит бу хизматкорни юракдан бир калака қилгиси келди ва вақтни чўзиб ўтирмасдан овлоқ жойга чопиб ўтди. Айни шу дамда тойлар ортидан бошини чиқарган Фаррух меҳмоннинг ҳам яширинаётганини кўриб баттар ажабланди. Қаёққа яширинишни билмай, ақлидан адашиб қолди. Лекин сайёҳ яна дарвоза ёнида пайдо бўлиши билан, ҳушини йиғди ва энди тузли қоплар турган томонга ўзини урди.

«Ҳозир унинг фикри-зикри йўқолган хўжайиндан қоладиган меросда, мен уни фош қилиб қўйишимдан қўрқяпти», деб илжайди Тарозий ва отни дарвозанинг ёнига боғлаб, шахдам қадамлар билан хизматкор яширинган жойга қараб юрди. Бироқ Фаррух на тойларнинг, на туз тўла қопларнинг олдида ва на хашак уюмининг орқасида кўринди.

Тарозий отини ўғирлатиб қўйишдан чўчиб, дарҳол орқасига – дарвозахонага қайтди ва хизматкор билан шу ерда юзма-юз келиб қолди: Фаррух ҳеч нарса бўлмагандай арқонни тортиб, қафасни эгарга маҳкамроқ боғлаб қўяётган эди,

«Нимага қилиқ қиляпсиз?» деб Тарозий Фаррухни койиб бермоқчи эди-ю, аммо кўчада, бегона одамларнинг кўзида ғижиллашишни ўзига эп кўрмай, тийилди.

– Шаҳар марказига, Денгизхоннинг саройига қандай борсам бўлади? Малол келмаса...

– Шаҳар марказига дейсизми? – деб қайта сўраб олди Фаррух гуноҳкор қиёфада қўлларини кўксига қўйиб. Сўнг таъзим қила бошлади. – Узр, мен ҳам мусофирман... Шаҳар марказига сира бормаганман... Барака топгур, бошқа биронтасидан сўрай қолинг.

Тарозий шубҳаланди, кўзлари қисилди:

– Қандай мусофир?! Бу ерда қачондан бери яшайсиз?

– Етти йил бўлди... Лекин бутунлай шу ерлик бўлиб кетишга камида йигирма йил умр кечиришингиз керак бу ерда. Одат шунақа. Аммо-лекин ўша йигирма йилдан сўнг ҳам сиз барибир бегона саналаверасиз, – деди тўнғиллаб Фаррух ва яна бир марта узр сўраб, ҳовлида кимгадир хизмат кўрсатиш учун чопиб кетди.

Аҳвол ҳақиқатан аҳмоқона, сайёҳимиз бу аҳволдан энди ўзи чиқиб кетиши лозим эди.

Тарозий карвонсаройнинг чап томонига юрди, диққат билан ўнг томонини кузатиб борди: деворларнинг бирор ерида тор кўчами, тирқишми ё тешикми учрармикан, деган умидда эди у. Лекин бир уй тугаши билан дарров иккинчиси бошланар, ҳаммаси бир-бирига уланиб кетган эди.

«Нима бало, бу уйларнинг биттаси шу кўчага, иккинчиси орқадан ўтган кўчага қарайдиган иккиёқлама дарвозалари бормикан? – деб хаёлидан кечирди Тарозий. – Кугунтепанинг уйлари шунақа эди... Бирортасига чойчақа бериб бўлса ҳам ҳовлисидан нариги кўчага ўтиб олаймикан-а?»

Тарозий дуч келган дарвозани қоққан эди, бир қария чиқди. Бутун вужуди тинглашга чоғлангандек, оғзини астойдил очиб олган.

– Мен бир меҳмонман, узр... Озгина ҳақини тўласам, ҳовлингиздан ўтиб иккинчи дарвозангиздан нариги кўчага ўтиб олишимга рухсат берармикансиз... – Тарозий хижолат чекканидан бирмунча тумтароқ сўзлар эди.

– Қанақа дарвоза? – деб ажабланди қария ва орқага ўгирилиб, худди Тарозий айтган дарвозани излаётгандек, яйдоқ ҳовлисига қаради.

Ҳадеб қарагиси келаверганидан сайёҳимиз ҳам ҳовлига мўралади, бироқ олдида турган мана шу дарвозадан бўлак дарвозага кўзи тушмади: у истаётган кўчани ҳовли гирдидаги баланд девор тўсиб турарди.

– Нариги, қўшни кўчага чиқадиган... – деди Тарозий ҳамон, қанақадир йўл бўлиши керак, деган илинжда минғирлаб.

– Нима деяётганингизга ақлим етмай турибди, – деб жавоб қилди қария. – Мана шу кўриб турганингиз кўчамиздан бўлак кўча борлигини...

– Ахир, у бўлиши керак-ку! Бир соатдан бери тентираб юрибман. Ё, сизнингча, бутун шаҳар шу айлана кўчадангина иборатми?

– Узр, аммо камина бир нарса дея олмайман, – деди уйнинг эгаси. – Қаранг, қанча қариб кетганман. Бир кунда икки-уч сўздан ортиқ сўзлаб юборсам, тинкам қурийди дарров. Эртага келинг, яна бошқа саволларингизга жавоб қилишга қувватим етиб қолар. Лекин аввал сиз саволларингизни пишитиб олинг, бўлмаса, мени яна толиқтириб қўясиз.

Шундай деб қария дарвозани ёпди. Тарозийнинг ўзга чораси қолмади – йўлида кетаверди.

«Булар мени қўшни амирнинг айғоқчиси деб ўйлашяпти, шекилли». Тарозий умидсизланиб, яна карвонсаройга қайтмоқчи бўлди: бир кеча тунаб, саҳардаёқ бу ерлардан жўнаб, жаҳонгашта ҳаётини давом эттиришни кўнгли истаб қолди. Сўнг жўяли бир қарорга келди: Денгизхоннинг саро­йини кўргани билан маҳаллий ҳукмдорлар тўғрисида билганларига ҳеч бир янги нарса қўшилмайди, шундай экан, сарсон бўлиб юришдан не ҳожат?»

Ҳорғин судралиб, карвонсаройга томон қараб юрар-юрмас эпчилгина бир киши алпанг-талпанг­лаб (унинг бир думбаси иккинчисидан баландроқ эди) йўлидан чиқди. Бир қўлини ёйиб ўзини Тарозийга отди ва нақ от туёқларининг тагида қолаёзди. Кўз очиб юммасдан, қоққан қозиқдек от тумшуғининг ёнгинасида қад ростлади. Гўё ҳозиргина лапанглаб чопмаган, гўё. Тарозийнинг келишини кутиб қачондан бери шу ерда тургандай. Сўнг лаганбардорлик билан сайёҳнинг тирсагидан ушлаб, худди қай даража одобли эканини чамаламоқчидек, кўзларига тикилди ва:

– Сизга нима кераклигини биламан, – деди одобсизларча баланд овозда. – Бозорда юрганингизда кўрсатишган эди сизни менга.

Тарозий қаршисидаги одамнинг кимлигини сеза бошлади.

– Ҳа, кўрмайсизми... – деди ғўдраниб.

– Албатта, чойчақа берсангиз, камина сизни амирнинг саройига олиб бориб қўяман, – деди йўлбошловчи ҳеч бир ортиқча истиҳоласиз. – Нима қилай, шунинг ҳисобига кун кўраман, бошқа даромадим йўқ.

– Чинми сўзингиз? – деди Тарозий суҳбатдошига тик қараб: ўз навбатида, уям рўпарасидаги кишининг гапи ростми, ёлғон эканини билмоқчи эди.

– Албатта-да! – йўлбошловчи бирдан хахолаб кулиб юборди, кейин кутилмаганда жиддий тортиб: – Бетўхтов марказга боришни ўйлаб тўғри қилдингиз, – деди. – Бошқа кўчаларда бир-бирига ўхшайдиган дарвоза ё деворлардан бўлак томоша қиладиган ҳеч вақо йўқ. – У яна хахолаб кулди, лекин дарҳол, сайёҳ мени енгилтаклардан фаҳмлаб кам ҳақ тўлаб қўймасин, деб ҳадиксираб, оғзини кафти билан тўсди.

– Келишдикми?

– Ҳа, хизмат ҳақингиз ёмон бўлмайди.

– Кетдик бўлмаса, – деди йўлбошловчи ҳамон ўшандай баланд овозда ва отнинг жиловидан ушлади.

Бирга бораётганимизни бошқалар билмасин деб Тарозий теваракка қараб қўйди, модомики у чойчақага ишлайдиган манови кишининг хизматидан фойдаланаётган экан, демак бу иш қонун-қоидага мос келадими, йўқми ҳали...

Тарозий йўлбошловчининг изидан жим, хўмрайганча кетаверди, у эса, худди ўзидан бўлак ҳамма бекор-беиш санқилардек, ўтган-кетганга гоҳ-гоҳ қичқириб қўяр, туртиб-суртиб ўзига йўл очиб борар эди. Шу кўйи озгина юрилгач, қанақадир бир дарвозадан ичкари кириб кетди. Ва улар торгина бир кўчадан, аниқроғи, икки томони баланд-баланд деворлар билан тўсилган йўлакдан чиқишди. Деворларни қурум босиб кетган, бу ҳол тунлари изғиб юрадиган дайдиларнинг бу ерда олов ёқиб ўтиришларидан далолат эди.

Ҳеч қанча юрмасларидан атроф буткул қоронғилашди. Йўлак энди лаҳим йўлга ўхшаб қолди. Юрайми, юрмайми деб Тарозий тўхтади, лекин йўлбошловчи аллақачон кўздан йўқолган, фақат от туёғининг дупур-дупури эшитилиб турар эди. Оти бўлмаганида-ку Тарозий у номаълум томонга бормасдан тураверган бўларди. Кўнглидан қўрқувни қувиш мақсадида йўталиб олди, кейин лаҳимйўл ичида бир неча қадам ташлади. Лаҳим ичида бир энлигина нур лип этиб, йўлбошловчини ёритди, сўнг яна жимлик чўкди, худди от ҳам, ҳалиги киши ҳам ер қаърига чўкиб кетгандек.

«Шу жойни эслаб қолишим керак, эҳтимол орқага ёлғиз қайтишимга тўғри келар», дея хаёлидан кечирди Тарозий ва орқасига ўгирилиб, лаҳимнинг шифтига тушиб турган ингичка ёруғликни, унинг сўниб бораётганини кўрди. Тепада кимдир ўтирганга, дарчани ўша очиб, йўлбошловчи билан Тарозий ўтиб олгандан кейин яна бекитиб қўйганга ўхшарди.

«Йўлбошловчининг шотирларидир? – деган ўй ўтди Тарозийнинг хаёлидан. – Балки пора бериб ёлланган соқчилар...»

Шунда Тарозий бир нарсани фаҳмлаб қолди: бу лаҳим йўлда ҳам, боши-кети йўқ ҳалиги кўчада ҳам, йўлбошловчи билан манави ёрдамчиларининг хатти-ҳаракатларида ҳам ҳеч қанақа ғалатилик йўқ, афтидан, шаҳар кўплаб сертармоқ ғорлар устида жойлашгану шаҳарликлар душман босиб келганда улардан ишончлироқ асраниш мақсадида ўша ғорларни у кўчадан-бу кўчага ўтиб юриладиган лаҳим йўлларга айлантириб олишган эди, холос.

Лаҳим туйқус тугаб, кўча ғовур-ғувури ва ҳар хил овозлар эшитилганда бу тахмини тасдиқланди. Тарозий чароғон, кўзни қамаштирадиган ёруғликка чиқди.

Кўча четида бир муддат қўлини кўзига соябон қилиб турди, кейин апил-тапил йўлбошловчининг орқасидан чопди. У эса Тарозийни унутгандек, орқасига ўгирилмасдан, уйларни таглаб ҳамон шитоб билан кетиб борарди.

Юрганда энди у қилпилламас, қатъий ва текис қадам ташлар эди. Аслида оёқлари соппа-соғ бўлгану Тарозийнинг раҳмини келтириб, ундан кўпроқ чойчақа ундириш ниятида ўзини нотавон қилиб кўрсатган шекилли...

Ҳашаматли уйларни, бу кўчадан ўтаётган оғир-вазмин йўловчиларни томоша қилиб бораркан, Тарозий шеригининг усталик билан гоҳ ундай, гоҳ бундай қиё­фага кира олишига қойил қолди. Давлатманд кишилар орасида у бировдан кам-кети йўқ, ўзига хон, ўзига бек кўрингиси келган, карвонсаройлар атрофида, ҳар хил шубҳали кишилар ичида эса, кўзга айрилиб ташланмаслик учун, ўзини чўлоқ ё лапанг қилиб кўрсатгани фойда.

Мана, айланма кўчанинг ҳам ярмини босиб ўтиб тўхташди. Йўлбошловчи бир дарвозани очиб, яна бош­қа йўлакка кирди. Ерга ётқизилган мармар тахталар узра от туёқларининг тасир-тусир шовқини янгради.

Бир бой-бадавлатлар кўчасини иккинчи бой-бадавлат кўчаси билан ўзаро улаб турган бу йўлак аввалгисига бутунлай ўхшамас эди. Деворлари қизил тошдан, ўнг ё чап муюлишда (деворлар келиб туташган жойда) оқ устунлар. Боз устига, деворини қурум босган аввалги йўлакка қараганда икки баробар кенглигидан шунча юриб отнинг сағрини деворларга тегмади. Хуллас калом, булар бари шаҳар аҳолисининг бадавлат қисми уруш тугагунча шу ерости йўлакларида бадастир яшаб туриш­лари учун мўлжаллаб қурилган эди.

Йўлларида зина учради, энди пастга қараб туша бошлашди. Пастликда тўсатдан бир дарча очилиб, йўлакни ёритиб юборди. Ўша жойдан йўлбошловчи оёғи остига қараб ўтди, лекин кимларгадир миннатдорона бош силкиб ҳам қўйди. Бироқ ёруғлик тушиб турган жойга Тарозий яқинлашиб, у ёқда нима борлигини кўриш ниятида бошини кўтариши ҳамон дарча бекилди.

Ҳар кўчанинг мана шунақа йўлаги, лаҳим йўлларга элтувчи пана жойлари борлиги энди Тарозийга аён эди. Унда нимага Тарозийдан бўлак бирорта одам шу йўллардан ўтиб марказга бормаяпти?! Эҳтимол, бир кўчадан иккинчи бир кўчага ўтадиган ва шаҳарлик­ларнинг ўзларигина биладиган бошқа жой бордир. Бу йўлаклардан эса келгиндиларни ўтказиб қўйишса керак. Албатта, пулга махфий... Озгина чойчақани деб бегона юрт кишиларига қўрқмай сирларини ҳам очишади-я... «Қандай пасткашлик, қандай сурбетлик! – деган ўй ўтди Тарозийнинг кўнглидан. – Бу ерда ҳатто шаҳар ҳимоясига алоқадор ишларда ҳам порахўрлик, фирибгарлик авж олибди-я!»

Улар яна лаҳим йўлдан ўта бошлашди. Бир қисмига ташқаридан ёруғлик тушиб турарди. Кейин туйқус коронғилик ичида қолишди. Бироқ эс-ҳушини йиғиб улгурмасидан яна нур тушди.

Ёруғ қаёқдан келаётганини билишга у беҳуда уринарди: бу атрофда дарча ҳам, бирор туйнук ҳам кўринмайди, йўлак бошдан-охир мармар девор билан ўралган эди. Урина-урина, билолмагач, бор-э, деб қўл силтадию кутилмаганда барча айёрликнинг калитини топди: йўлак шифтидаги мармар тахталар тепадагиси пастдагисини, пастдагиси ундан кейингисини ёритиб турадиган қилиб атай пиллапоя тарзида қўйиб чиқилган зкан. Шундай усталик билан жойлаштирилганки, унча-мунча одам буни пайқаши қийин. Унча-мунча одам лаҳим йўл билан ҳалиги кўчаларни бошқа-бошқа экан-да, деб ўйлаб, энди қаёқдан чиқаркинман, деб каловланиб қолиши турган гап. Ҳа.

«Саройга яқин келиб қолдик шекилли», деб қўйди Тарозий ва тағин йўлбошловчини кўздан қочирганини билиб, тараддудланди.

Илдам юра бошлаган эди, туйқус чоққина дарахт­зорга кириб қолди. Зимистон қаъридан чиқиб бирдан дарахтзорга дуч келганига қарамай, ҳар қандай тасодифларга руҳан тайёр тургани учун, у ажабланмади. Боз устига, дарахтзорнинг нарёғидан лаҳим йўл яна давом этиб кетганини кўриб, чақалоқлар оралаб бораркан, хаёлидан: «Лаҳим йўлнинг томир деворлари қулаб, кейинча шу жой чангалзорга айланганмикан», деган ўй кечди. Орқада қопкетма­йин деб чопиб рўпарадаги лаҳим йўлга кирди, бироқ оғзидаёқ йўлбошловчига урилиб, тўхтади. У киши устидан чанг-чунгини қоқаётган бўлиб, лаҳим йўлнинг камарида турарди.

– Келдик, – деди ерга қараб. – Дарахтзордан бораверсангиз, саройдан чиқасиз. Мен шу ерда кутиб тураман.

– Дарахтларга қараб туриб, сайёҳимизнинг кўнг­лида нимагадир ҳадик уйғонди.

– Кўп қопкетмайман, – деди у ўзини оқлагандай оҳангда.

Сўнг от жиловидан тортиб энди йўлга тушган эди, негадир яна тўхтади.

– Маъзур тутгайсиз, бир нимани сўрамоқчийдим... йўлда сўрайман десам, ҳеч етиб юролмадим сизга, – деди. – Амирларингизни кўриб қолсам жазоланмайманми, ишқилиб? Қўрқмасдан, очиқ қараса бўладими унга ё бирор панадан қараганим маъқулми?

Йўлбошловчи бунга жавобан шарт ўрнидан турдида, камар токчасидан сакраб пастга тушди ва юзини тириштириб теваракка қулоқ осди. «Жим!» деган ишорада оғзини бекитиб, жиноят устида қўлга тушишдан чўчиётгандай алпозда лаҳим йўлнинг ичкарисига тикилди.

Вақтни ғанимат билиб Тарозий дарахтзор оралаб юра кетди. Хаёлида эса, Денгизхонни кўрганим эвазига товон тўлашим лозим бўлиб қолса нима дейман, деган ўй кезинарди.

«Амир жаноблари мендайин бир қизиқувчан олимнинг бир қошиқ қонидан кечар, ахир. Қолаверса, олийнасаб меҳмонларданман...»

III

Тарозий бир-бир босиб кетаверди. Дарахтлар сийрак экан. Умуман, бу ер чоққина сайргоҳ эди. Сўқмоқнинг икки тарафидаги буталар батартиб қай­чиланган, дарахтларнинг таги айланасига юмшатилган, сўқмоққа кўкимтир шағал сепилган. Ҳар-ҳар жойда йўлкўрсаткич белгилар учрайди. Ажаб, учлари бутунлай қарама-қарши томонларга қаратиб осиб ташланибди. Тарозий таваккалига энг узун йўлкўрсаткич қараган тарафга юрди ва катта ғилдиракли замбилғалтак суяб қўйилган бир деворга дуч келди.

«Э-ҳа, бу белгилар коргарларга мўлжалланган шекилли, асбоб-ускуналари қаерларда ётганини кўрсатса керак-да», деб ўйлади сайёҳимиз ва бундан бу ёғига белгиларга парво қилмайман, деб қўйди.

Ҳамма ёқ тутзор, сўқмоқда оқиш-кўкиш мевалари тўкилиб ётарди. Атроф жимжит. На қушларнинг чуғури ва на баргларнинг шитири эшитилади. Ҳатто тут мевалари ҳам оёқ остига, худди пахтадан ясалгандай, юмшоқ тўкилади.

Кун чошгоҳдан ўтган-у, вақтнинг неча бўлганини аниқ айтиш қийин палла эди. Қуёш дарахт учидаги шох-шаббага илиниб қолгандай. Тарозий қуёшга қараб, соат тўртлар бўлгандир, деб тахмин қилди. Кўнглини алланечук хавотир чулғаб, илдам юра кетди. Анчагина юриб қўйган бўлса ҳам, тутзор ҳали-бери тугамасди.

Лаҳим йўлдан чиқаверишда дарахтзор тепаликка ястанган эди, нари борган сари боши-кети йўқ томошабоғга айланди. Бу ерда ҳам ҳар томонга қаратилган сон-саноқсиз белгилар кўринди. Ҳатто ўртага ўрнатилган бир ёғочга бирваракайига тўртта кўрсаткич белги қоқиб қўйилибдики, учлари тўрт томонга тўғриланган. Тарозийга ўхшаган мусофирни бунақа чигалликлар йўлдан оздириши турган гап.

Бора-бора йўлида деворлар ҳам учрай бошлади, улар томошабоғнинг қоқ ўртасида туйқус пайдо бўлиб, яна туйқус ғойиб бўларди. Ажаб, бу деворлар бир томонни бошқа томондан тўсмайди, атрофи очиқлик. Айрим жойлари паст, ўша жойларидан оппа-осон ҳатлаб ўтса ҳам бўлади, нарироқлари эса бирдан икки одам бўйича, ҳатто уч одам бўйича баландлаб кетган.

Сўқмоқ ғайноли чакалаклари орасига кириб тугади. Тарозий қайси тарафга юрарини билолмай, бояги деворлардан бирининг ёнида тўхтади.

«Туришидан, бу деворлар олдинги ҳукмдор боғининг девори бўлган-у, ҳозирги амир боғни кенгайтиргач, бузилиб кетган, лекин амир ўз ҳокимиятининг меросийлигига бир ишора сифатида у ер-бу ерда парчаларини сақлаб қолган. – Сайёҳ топқирлигидан илжайиб қўйди. – Бу билан, олдинги ҳукмдордан анча фаровон яшаяпман, кўриб қўйинглар, демоқчи бўлган».

У қаёққа юришини билмай иккиланиб турган пайти қорни очиққан от бамайлихотир майсаларни чимдишга тушди. Қачонлардан бери отнинг оғзи бунақа сершира кўкка тегмаган эди, шунинг учунми, шавқи қўзиб кишнаб юборди. Тарозий қамчинини ҳаволатди, астойдил саваламоқчи ҳам бўлди-ю, фикридан қайтди. Отининг кишнаганини ким ҳам эшитарди. Лаҳим йўлни ёритиб йўлбошловчига кўмак бериб турган кўзга кўринмас анов шарпаларни демаганда... қанча юрдилар, йўлларида ҳеч ким учрамади-ку.

Яна ким билади дейсиз. Одам оёғи етмаган, деб ўйлаган жойларимизда ҳам олдимиздан лоп этиб биронтаси чиқиб қолиши ҳеч гап эмас. Бунинг устига, ўша «кимдир», кўпинча, Шарқ мамлакатлари саройларида илакишиб юрадиган немис бўлади. Ана, худди айтганимиздай бўлиб чиқди: майин, юмшоқ қадамлар ташлаб, деворнинг нарёғида бир немис кела бошлади. Ориққина бу кишининг исми шарифи Ҳолдфингеғ эди. Чеҳрасида аслзодаларникидай назокат, иягида деҳқонларга хос ғайрат балқиб турарди. Қошлари ҳайратдан чимирилган, нигоҳи ўт чимдиётган отда. Бир қўлини белига тираганча, иккинчиси билан мўйлов силарди.

– Ўзлари ким бўладилар?

У сўзларни жуда бузиб, аммо кескин оҳангда гапирди. Бу қатъийлик талаффузидаги камчиликни ҳам ювиб юборди.

Тарозий эсанкиради.

– Мен сизга айтсам... камина амир саройига бораётиб... адашиб кетдим...

– Эҳтиёт бўлинг, курфюрст [2]нинг ғазаби ёмон, боғини бегона от топтаса жуд-да жаҳли чиқади, – деди Ҳолдфингеғ.

– Наҳот камина онҳазратнинг мулки боғларига келиб қолган бўлсам! Унда дарҳол ортимга қайтаман.

Тарозий кетишга энди чоғланган эди, немис яна сўз қотди. Гап оҳангидан билиндики, ўз оёғи билан келган меҳмонни у осонгина қўйиб юбормоқчи эмас:

– Бу ердан тез чиқиб кетолсангиз-ку, қутуласиз, акс ҳолда курфюрст аяб ўтирмайди, – дея ғўлдиради у. Кетидан, мутлақо ўринсиз бўлса-да, сирли бир сўзни бураб айтди: – Ауфбау...

Тарозий саросимада елка қисиб:

– Келган сўқмоғим билан... – деди.

Афтидан, Ҳолдфингеғ бу сўзларга ҳеч қандай аҳамият бермагандай эди, фақат нимадандир таассуфланганнамо лабини қимтиб қўйди:

– Ҳа, айтганча, икки қадам юрмасингиздан курф­юрстга қўлга тушасиз.

Чиндан ҳам шундай бўлди. Девор ортидан «Ҳолд­фингеғ!» деган овоз келди. Овоз шунақа шўх ва шунақа ширин эшитилдики, чақирган одам худди висол айёмидан ҳолсизланиб туриб келяптими, дейсиз.

Сал ўтмай сўқмоқда бу ёқимли овоз эгасининг ўзи кўринди. Ҳолдфингеғ жойида бир депсиниб, ҳар қандай имо-ишорага шай ҳолда: «Лаббай, курфюрс­тим!» деганидан Тарозий қаршисида кимсан Денгизхоннинг ўзи турганини билди.

Кичкинагина, паканагина бу зоти олийлари Тарозий шу пайтгача учратган не-не ёвуз шоҳлардан фарқли ўлароқ анчагина хушфеъл, меҳрибон кўринарди. Кўзлари дум-думалоқ, қизғиш. Нигоҳи бирпасда меҳмоннинг бошидан оёғигача югуриб чиқди. Тарозий эс-ҳушини йиғиб улгурмасидан Денгизхон уни олий шарафга муяссар қилди – дўрдоқ-дўрдоқ, ҳўл лаблари билан сайёҳнинг пешанасидан ўпиб олди.

– Оҳ қадрдон биродарим! – дея уни қучаётганида жиға қадалган салласи бир ёнга қийшайди.

Ҳолдфингеғ дарҳол амирнинг салласини тўғриладида, унинг ҳовурини босишга уринди:

– Бугун ҳеч кимни ҳузурингизга чақирмаган эдингиз, шекилли?

Ахир бу киши менинг энг яхши биродарим бўлади! – дея хитоб қилди Денгизхон ва севинганидан бир оёғида, сўнг иккинчисида силтана бошлади. – Бу киши ҳузуримга кўнгли чопган маҳали келаверади.

Тарозий ҳукмдорга гангиб қараб турарди. Ахир илиқ муомалаларнинг охири вой бўлишини, барча майда шоҳлар сингари Денгизхон ҳам айёрлик қила бошлашини у билади-да. Шунинг учун эси борида айбига иқрор бўлишга, бу ерларга изнсиз келиб қолгани учун Денгизхондан узр сўрашга аҳд қилди.

– Лафзимга ишонсангиз, жаноби олийлари... Кўнглимда сизни безовта қилиш нияти йўқ... гуноҳим – қизиқувчанлигим... Аксари сайёҳларга теккан касал-ку бу...

– Йўл толиқтириб қўймадими, биродарим? – деди Денгизхон Тарозийнинг сўзларига гўё аҳамият бермагандай елкасига қўл ташлаб. Ёқимли бирор гапга муштоқдай бошини Тарозийга эгиб, боғ ичкарисига йўл бошлади. – Аввалги сафарингиз чоғида Чингизхоннинг менга ёзган мактубини келтиришга ваъда қилган эдингиз? Каминани ўзига ака деб билиб мактуб битмоқчи бўлган экан-ку, а?

– Жаноби олийлари, сиз фақирни... – Тарозийни ғам босди, у ҳали ҳам Денгизхондан қандай узр сўрасам экан, деб қийналарди. – Жаноби олийлари, мамлакатингиз қонунларига итоат этишга, товон тўлашга тайёрман...

– Биламан, биламан, – деб бош ирғади Денгизхон, – ҳозир Чингизхон укамнинг биздан бошқа ташвишлари етарли. То манфур танғит элини қириб битирмас экан... Бойпин [3]ни ер яксара қилмас экан... Лекин вақт дегани тезоқар дарё. Майли, каминага суянаверсин, акалик елкамни тутиб бераман. Аммо эҳтиёт бўлсин, бир хафа бўлиб қолма­йин, унда суянаман десаям елкамни тутмайман...

Ҳануз амирини сайёҳдан рашк қилаётган Ҳолд­фингеғ иккаласининг дил суҳбатларига халал бериш ниятида Тарозийнинг нақ қулоғи остида йўталиб юборди. Ва дарров Денгизхондан бир юмуш олди.

– Биродарим Ҳолдфингеғ, – деди Денгизхон илтифот ила, – меҳмонимиз билан андак суҳбатлашсам, деган эдим.

Ҳолдфингеғ қайғули қиёфада таъзим бажо айлади ва:

– Бош устига! – дея бир белги йўл кўрсатиб турган ёққа – деворнинг нариги тарафига ўтиб кетди.

Ҳолдфингеғ ҳам меҳмоним, – деб Тарозийга тушунтирди хон. – Гоҳо бир-икки ой саройимизда қўноқ бўлади, кейин яна бошқа мамлакатларга жўнайди. Тижорат ташвишлари... – Денгизхон гап­дан тўхтаб, худди суҳбатларини биров эшитиб қолишидан чўчиётгандай, теваракка олазарак қаради ва кутилмаганда: – Уруш қачон бошланади? – деб сўраб қолди.

Тарозий гап нимадалигини дабдурустдан фаҳмламади.

– Ким билан?

Денгизхон ранжиганнамо қиёфада, юраги андуҳга тўлиб, сўзлай бошлади:

– Камина бу ёруғ дунёда энг бахти қаро ҳукмдорлардан эканимни биласиз. Менга қаёқдаги бидъ­атпарасту мижғов бир халқ теккан. Мана, янги гап: одамлар ташландиқ бир майдонда тошбақа... жуда катта, ақлга сиғмайдиган катталикдаги тош­бақани кўриб қолишибди денг. Шу заҳоти ҳамма урушдан гап очди. Ҳатто айрим кимсалар бу тош­бақани ёмонлик аломати деб эл орасига фитна ёйиб юрибди. Эмишки, уни бизни урушдан огоҳ этиб – ким деб ўйлайсиз?.. – ҳа, шу ўзимнинг укам Чингизхон... ер юзининг у буржидан, Бойпиндан йўллаганмиш... Оллоҳ каминани қандай элга ҳукмдор этиб қўйганини кўрдингизми?! – Денгизхон кўзларини қисиб, Тарозийга синовчан тикилди.

– Ростини айтсам, билолмай қолдим, жаноби олийлари... Аммо сизни ишонтириб айтаманки, шаҳрингизга ҳозир Чингизхон эмас, саҳро хавф солиб турибди. Тўрт йил аввал ҳам шаҳрингиздан... тўғри, чеккасидан... ўтган эдим, ҳозир камина сездимки, саҳро шаҳар деворларига тағин ҳам яқинлашиб қолибди. Фикри ожизимча, шаҳарнинг гирдига айлантириб икки-уч қатор саксовул экиш лозим, зудлик билан. Акс ҳолда, ҳаммасини қум ютиб кетади...

Аммо бизнинг сайёҳимиз гапини тугатолмади: олдин гулдур-гулдур шовқин келди, кейин замбилғалтак етаклаган Ҳолдфингеғ кўринди. Замбилғалтакда нимадир бор эди. Немиснинг синовчан нигоҳи гоҳ амирга, гоҳ Тарозийга қадалар, шундан кўринардики, иккаласи ўртасидаги суҳбатдан бирор муҳим нарсани эшитмай қолдимми, дея жони ҳалак эди унинг.

Ҳолдфингеғ тўхтаб, замбилғалтакдан бесўнақай, ўралиб-чирмашиб кетган ниманидир ола бошлади. Майсазор устига олиб ёйганида, Тарозий у нарсанинг тўрбеланчак эканини кўрди.

Белидан пастроғини арқон билан сириб боғлаб, Ҳолдфингеғ чаққонгина олдин бир тутга, кейин бош­қа тутга чиқди ва арқоннинг учларини ҳалиги тутларнинг бутоғига маҳкам боғлаб, тўрбеланчак тортди. Ипакдан тўқилган, попукли, енгил тўрбеланчак шабадада дарров тебрана бошлади.

Рашкчи Ҳолдфингеғ ишдан чалғимасин, деб амир бу пайтда суҳбатни тўхтатиб турди ва индамай Тарозийнинг отини томоша қилаверди: думини ма­йин силаб, бармоғини жониворнинг биқинига нуқди ва туёғини томоша қилиш учун тиззалаб олди. Ора-чора кўнгли равшан тортиб лабларини чапиллатиб қўярди. Тарозий бўлса, кўнглида ҳадик-ҳаяжон билан, ишқилиб Денгизхон ёпқичнинг тагидаги қафасда нима борлигини сўраб қолмасин-да, дея жиловдан ушлаганча қотган.

– Марҳамат қилсинлар, курфюрстим! – деди Ҳолдфингеғ тўрбеланчакни тортиб бўлгач.

Суюниб кетган амир пилдираб келди-да, эпчиллик билан тўрбеланчакка ўтирди. Бир маромда теб­ранаркан, лаззат туйиб кўзларини юмди-да, кутилмаганда куйлаб юборди:

Ухланг, ухланг, шумтакалар,
Ана, олдингизга Ҳолдфингеғ боряпти.
Оҳ, орзуларим, оҳ, орзуларим...
Ким дунёда ёмон яшаса, ҳаммасига жазо бор.
Оҳ, орзуларим, оҳ, орзуларим, армонларим...
Шўхлик қилган болалар
Қутулмайди жазодан, қутулмайди жазодан...

– Қойил! – дея чапак чалиб юборди Ҳолдфингеғ мийиғида сезилар-сезилмас илжайиб. – Ўзларини қандай ҳис қиляптилар, курфюрстим?!

– Оҳ, камина ҳаловат қўйнидаман! Бу боғ, бу беланчак, сизлар, биродарларим менинг... Камина нақадар ёлғизман-а! Э, нимага ҳасрат қиляпман?! «Ухланг, ухланг, шумтакалар, ана, олдингизга Ҳолд­фингеғ боряпти...» Шу тўрбеланчак бизни неча бор кўнгилсизликлардан асраб қолган, – деди Денгизхон маза қилиб тебранаркан.

Ҳолдфингеғ мақтов эшитишни кутиб тургандек, дарҳол жавоб қилди:

– Кўп марта, менинг курфюрстим, кўп марта!

Денгизхон тўхтамай тебранарди.

Мана, масалан, бугунни олайлик: мамлакатимизда ҳалиги газанда пайдо бўлганини каминага айтишди... У ҳали ҳам ўша майдонда юрибди, мен бўлсам хотиржамман. Ҳолбуки, элим қайсарлик билан қанақадир ёмонлик аломати тўғрисида тинмай гапириб ётибди...

Ҳолдфингеғ арқоннинг бир учидан тутганча, тўрбеланчакни тебратишга тушди.

Сал-пал иккиланиб тургач, Тарозий ҳам арқоннинг нариги учидан олди. Амир кўнгилхушлик қилаётган бу вазият одамни беихтиёр унга ихлосини ошириб юборар эди.

– Сизни лаҳимдан олиб ўтиб қўйган кишига қанча тўладингиз? – деб туйқус сўраб қолди Денгизхон кўзларини очмасдан. Сўнгра махфиёна бир тарзда шипшиди: – Камина бу лаҳимларни мабодо уруш бўлиб қолса эҳтиёт шарт, деб қурдирганман. Хазинамдаги бор бойлигим шунга сарфланди. Урушдан эса дарак йўқ. Мени кўриш ниятида келган сайёҳлар ҳисобига хазинани тўлдирсам қандоқ бўларкин, ахир лаҳим йўл бекор ётган бўлса... Чингизхон яна бирор йил бизга ҳужум қилмай турса, лаҳимларни ковлашга кетган сарф-харажатни чиқариб олардик.

Тарозий хижолат тортди.

– Онҳазратим, биз у билан каминани шаҳарга олиб бориб қўйгандан кейин ҳисоблашишга келишган эдик...

– Чойчақани кўпроқ беринг, – дея илтимос қилди амир, – чунки йўлбошловчиларга катта солиқ солганман. Ўзларига жуда кам қолади. Ахир уларда ҳам оила, бола-чақа бор...

Хўп бўлади, – деди шоша-пиша Тарозий.

Денгизхон яйраб кетди.

– Ёшлигимда сиздақа сайёҳларни мириқиб сайр қилдирардим... хўш, айтайлик, аравакаш ўрнига ўзим ўтириб олардим... Унда, албатта, икки баравар кўп ҳақ олардим. Энди бўлса... Ҳолдфингеғ биродарим у кунларни яхши эслайди...

Амир гапдан тўхтаб, тўрбеланчакдан тушди. Тарозий билан хайрлашувга бир сўз ҳам демай, кета бош­лади. Девор орқасига ўтиб, кўздан йўқолди. Фақат бир марта Ҳолдфингеғга (у амирнинг тирсагидан тутиб, суяб бораётган эди) мурожаат қилди, холос:

– Ўч олишни унутманг, Ҳолдфингеғ.

Бунга жавобан немис:

Хўп бўлади, курфюрстим. Ҳалиги газандани юртимиздан олиб кетишни бўйнига қўямиз, – деди.

Бу иккала гап одамнинг эт-этидан ўтиб кетар эди.

– Ҳа, айтганча, айни шу тошбақаларни йиғиб юрадиган олим эди-я. Фақат бугуноқ, бугуноқ даф қилсин!.. Халқимиз сал тинчисин учун. Ўзинг тарихдан биласан-ку, биродарим Ҳолдфингеғ, битта оддий чаённи деб бутун бошли халқ ғалаёнга келган. Ғазабдан қутуриб кетганидан чаёнга қўшиб ўзининг содиқ ҳукмдорини ҳам ўлдириб қўйган, ахир...

IV

Денгизхон айтган даҳшатли тошбақа бирор соатлар илгари шаҳар чеккасидаги сайёҳимиз қўнган карвонсарой орқасидан топилган эди.

Унинг катталигини ва бадбуруш қиёфасини кўрган бидъатпараст шаҳарликлар шунақа жазавага тушишдики, ана энди бу шаҳарга бирон-бир офат – қурғоқчиликми, ўлатми, урушми келади-ёв, деб ҳамма бирданига тақдирга тан бериб қўйди.

Албатта, Тарозий булардан мутлақо хабарсиз эди. Шу боис аллақандай тошбақа тўғрисида амир оғиз очганида гапни айнан тушунмади, топшириғини ҳам махлуқни қаерга бўлмасин узоқроққа олиб кетиш ҳақидаги топшириқ деб билмади, шунчаки, Денгизхонни кўриб гуноҳга ботдим, энди шу гуноҳимни ювиш учун бирор маросимдан ўтишим лозим экан-да, деб ўйлади.

«Тошбақа бу ерларда ҳалигача қадим аждод сифатида қадрланса керак, – деб тахмин қилди Тарозий кўнглини ғамгинлик чулғаб. Шунинг баробарида, атрофга аланглаб, отини изларди. – Оломон мени тошбақанинг косаси тагига киришга, кейин шу ҳолимда кўчама-кўча ўрмалаб юришга мажбурласа... Начора, тақдирга тан бермоқдан ўзга иложим йўқ. Зотан, ҳукмдор қанчалик аянчли ҳам кулгили кўринмасин, унинг жамолига мушарраф бўлдимми, энди товонини тўлашим лозим. Нафақат пул билан...»

Денгизхон сайёҳнинг кўнглини чоғ қилаётган палла от ўтлаб юриб анчагина узоқлаб кетган эди. Тарозий зора баҳонада Денгизхоннинг саройини кўрсам деган умид билан отини ахтара бошлади.

У кетишга атай шошилмасди, гоҳ тўнкага, гоҳ пастаккина деворга чиқиб теварак-атрофга назар ташлади, лекин дуч келган ерга қўнқайтириб қў­йилган деворлардан, ажриғу чирмовуқ қоплаб кетган аллақандай равотлардан ўзга ҳеч нарса кўзига чалинмади.

«Ажаб, бу амир менинг тошбақа овлаб юришимни қаёқдан билдийкан? – деб хаёлидан кечирди у. – Ҳа, бундан англашиладики, камина шаҳарга етиб келмасимдан буруноқ айғоқчилар бор гапни амирга етказишган. Йўлбошловчи ҳам махфий лаҳим йўлларни қўрқмасдан менга кўрсатавергани сабаби, мана, қаерда. Тушунарли...»

Тарозий отини бир деворнинг тагидан ушлади. Боғ ичкарисига сўнгги бор нигоҳ ташлади-да, лаҳим йўлнинг оғзи қаерда эди, деб эслай бошлади. Барибир эслаёлмади ва у ўйладики, таваккалига кетаверишдан фойда йўқ, йўлида тағин рашкчи ва қаллоб Ҳолдфингеғга дуч келиб қолиши мумкин.

– Жаноби йўлбошловчи! – дея қичқирди Тарозий.

Шу яқин-атрофдан шивирлаган товуш эшитилди, бироқ бунинг қанақа товушлигини у дабдуруст анг­лаб ололмади.

– Худо хайрингизни берсин, бақирманг! – Энди ҳалиги товуш сал баландлаб чиқди. – Деворни айланиб ўтинг-да, тўппа-тўғри лаҳимга кираверинг. Мен томошабоғда кўринмаслигим лозим, рухсат йўқ!

Тарозий отини етаклади, деворнинг шундоқ орқасига ўтиб, лаҳим йўлга кўзи тушди. Аммо-лекин бу ҳалиги лаҳим йўл эмас, бошқаси эди, бунинг оғзига ёввойи ток новдалари шунчаки ташлаб қўйилибди.

Йўлбошловчи уни кутиб турган экан, Тарозий лаҳим йўлга тушар-тушмас, дарров отнинг жиловини қўлга олди-да, индамасдан, мутлақо лоқайд қиёфада кетаверди.

Тарозий енгил нафас олди ва вужудида куч-қувват уйғонганини ҳис этиб, ўзининг ҳозирги аҳволидан мириқиб кулгиси келди. Ахир, унга ҳар дақиқа ғанимат бўлатуриб, шунча вақти маънисиз ўтса, ичи ачийди-да.

– Нега сизга томошабоғга кириш, ҳазрати олийларининг кўзларига кўриниш ман этилган? Ахир, амир билан ҳамтовоқсиз-ку – мендақа гўлларни лақиллатиб хизмат ҳаққингизни ундирасиз-да, кўпроғини амирга берасиз. Бинобарин, ҳаммангиз бир гуруҳнинг одамларисизлар! – дея чинқирди Тарозий.

– Худо хайрингизни берсин, бақирманг!– деди йўлбошловчи. Бу гал унинг товуши анчагина қатъий, кескин чиқди.

– Нимага энди бақирмас эканман?! Бу шивир-шивирлар, бу кулгилар, бу ҳавойи гаплар, тўрбеланчак, хонларингнинг анов пакана ювиндихўри Ҳолдфингеғ, одамнинг айнигани – ҳаммаси жонга тегиб кетди!

Йўлбошловчи аллапайтгача индамади, унинг бу сукути ваҳимали тус ола бошлади.

Тарозий хаёлидан туйқус, шу гапни бошлаб бекор қилдиммикан, деган ўй ўтди. Ахир бу лўттибоз йўлбошловчи уни бирор хилват ерга олиб бориб тўнаб кетиши ҳам турган гап.

– Қайси тўрбеланчак, нималар деяпсиз, менинг хабарим йўқ. У ёғини сўрасангиз, шу ёшга кириб хон ҳазратларини кўзим билан кўрган эмасман...

Тарозий таажжубга тушди. Йўлбошловчи билан очиқчасига гаплашиб олиш учун чопиб олдинга ўтди.

Наҳот кўрмагансиз? Амирнинг боғида тез-тез бўлиб турадиган одам... йўқ, ишонмайман.

– Сиз билан ҳам гаплашмаслигим керак, мумкин эмас, – деди йўлбошловчи хўрсиниб. Хўрсинишидан, ўзининг сукутидан ўзи қийналаётгани сезилиб турарди. – Сиз кетасиз, мен бўлсам шу ерда кун кўришим лозим...

– Э, гаплашганингизни ким эшитиб ўтирибди! – деб юборди Тарозий. Лекин шу заҳоти аҳён-аҳён йўлларини ёритиб турган сирли кимсалар ёдига тушди.

У ҳатто ўзини йўқотиб қўяёзди: ахир, Денгизхон билан Ҳолдфингеғ иккаласн тўғрисида айтган ҳамма ножўя гаплари амирнинг қулоғига етиб бориши мумкин. Аслида-ку, Тарозий бўлак хонлик одами, маҳаллий қонунларга, урф-одатларга бўйсуниши шарт ҳам эмас, бироқ қасос олмаса тинчимайдиган айёр Денгизхон нималарга қодирлигини ким билади дейсиз.

Бироқ Тарозий ўзини юпата бошлади: «Бир ҳисобда, ҳукмдор ҳурматини йўқотиб қўйибди. Қаранг, бамайлихотир тўрбеланчакда учяпти, меҳмонлардан уялмасдан ҳақ олиб, тубанлигини кўрсатяпти, шундай экан, кескин гапларимни у қулоғининг тагидан силлиққина ўтказиб юборади».

– Нимага менга қўрқмасдан ҳарбий лаҳим йўлларингизни кўрсатавердингиз? – деб сўради Тарозий.

Шуни сўрайман деб у анча олдин кўнглига тугиб қўйган эди.

– Шаҳримизга кириб келмасингизданоқ кимлигингизни билганмиз, – деди йўлбошловчи Тарозийнинг ҳар балоларни сўрайверишидан норозидек оҳангда. – Юриши дунё кезиш, қилар ишининг тайини йўқ кимсалар озми...

«Ҳа, ҳа, албатта билишган, – деб аламли илжайди Тарозий. Шу заҳоти эсига Денгизхон айтган тош­бақа келди. – Демак, ноёб тошбақаларни ўрганишимни билиб олишган-да...

Улар яна нимани хаёл қилишган – буни Тарозий минг уриниб ҳам тополмади. Йўлбошловчининг туйқус қичқириғи, мармар узра яланг оёқнинг шип-шип товуши хаёлини бўлиб юборди.

Йўлбошловчи ўнгга қайрилар-қайрилмас бир одам билан тўқнаш келиб қолган, у ўша заҳоти орқасига қараб қоча бошлаган эди. Ўзи кичкинагина, сочи тақир қирилган, узун оппоқ кўйлакли ҳалиги киши йўлбош­ловчининг бақириқларидан чўчиб-чўчиб тушарди.

Тақирбош узун кўйлагига ўралашиб, ҳар қадамда мункиб кетаверди. Охири Тарозий:

– Оталарингизнинг ҳақини талашяпсизларми?! – деб қичқирди чидаёлмай.

Тақирбош нам деворга суяниб бир сонияга тўхтади ва ўзини бу зўравондан қутқара олиш-олмаслигини билмоқчи бўлиб Тарозийга қаради. Бироқ унча ишонмадими, қочишни мўлжаллаб, жисму жонида сақланиб қолган бор мадорини жамлаб кутиб турди.

Бироқ қочишга улгурмади, йўлбошловчи уни қувиб етди ва савалашга чоғланиб арқонни энди ҳаволатган эди, боши берк кўчага қамалиб қолган қочоқнинг шундоқ бурни тагида кутилмаганда дарча очилди. Ёруғликда қочоқнинг кўзлари қамашиб, турган ерида чайқалиб кетди. Дарчани очганлар йўлбошловчининг ҳамтовоқлари эканини яхши билса ҳам, қулочини кенг ёйиб, ўша ёруғлик тушиб турган жойга ўзини отди. Тураверса, йўлбош­ловчидан кўрадиганини кўради, шунинг учун у ёқни маъқул кўрди, шекилли. Бутун танаси билан энди бўйланган пайти туйнукдан икки жуфт қўл чиқди-да, елкасидан чангаллаб, юқорига тортиб олиб кириб кетди.

Шунга қарамай, дарча ёпилишидан олдин йўлбошловчи ҳалиги қочоқнинг ялангоёғига барибир арқон билан бир уриб қолди. Сўнгра кўнгли жойи­га тушиб, усти буткул чангга белангандек, жаҳл билан кийимларини қоқа бошлади. Ажаб одат, керак бўлса-бўлмаса кийимини қоқавераркан. Тарозийнинг нимагадир шундан ҳам жаҳли қўзиди.

– Одамни унақа хўрлашга нима ҳаққингиз бор?!– деб бақириб берди у. – Тараққий этган бирон-бир жамиятда, мисол учун, Римда сизни шу ишингиз учун оломон сазойи қилиб ташлашар эди! – Тараққий этган жамият хусусида Тарозий жаҳл устида, гапи баландпарвоз чиқиши учунгина айт­ди. Негаки у бир пайтлар Римдаги ибодатхонага девор суратларини томоша қилиш мақсадида кирганида, харракларга чиқиб олиб ишлаётган усталар унинг салласига ювинди ағдариб юборишган эди. Буни унутди, албатта.

Йўлбошловчи ўзини мағрур тутиб бир қадам орқага тисланди.

– Измингизда бўлган жойнинг қонун-қоидасини кимдир бузишга уриниб кўрса, сиз нима қилган бўлардингиз?

Тарозий масхараомуз илжайди.

– Ким бу ерларни сизнинг измингизга бериб қўйибди?

– Йўлбошловчилик ҳунари каминага отамерос. Бу қийин ишга ҳозир ўғлимни ўргатяпман, у кейин ўзининг фарзандини ўргатиши лозим. Бу ҳуқуқимизни кимсан Денгизхоннинг ўзи муҳр босиб тасдиқлаб берган! – дея таъкидлади йўлбошловчи. Лекин кейин кўзлари безовта олма-кесак териб қолди. – Ё, сизнингча, яқин орада булар ҳаммаси... қолмайдими?

– Билмайман, – дея жаҳл билан сўзини кесди Тарозий. – Бир нарса дейишим қийин...

– Унда тезроқ юринг, – деди йўлбошловчи қадамини тезлатиб, – сал ўтмай ўша тошбақангизни кўрасиз.

V

Мана, яна тошбақанинг дарагини эшитди Тарозий. Боши қотиб тўхтади, лекин йўлбошловчи орқа-олдига қарамай узоқлаб борар эди... сайёҳ шошиб қолди. Бир қадам қўйди, икки қадам қўйди ва... лаҳим йўл кутилмаганда ёришиб, бақир-чақиру шовқин сурон эшитилди. Ўнгга қайрилиб, Тарозий шўрлаб кетган бир майдондан чиқди. Ўткир ёруғ унинг кўзларини қамаштириб юборди: оломон худди шу ерда гувранар, жўшар эди.

Шаҳарликларнинг бир қисми қўл чўзиб қаерларнидир кўрсатар, бошқалари эса бу ёққа ўгирилиб, Тарозийга тик қараб турарди. Худди сайёҳнинг орқасидан дароз биронтаси келаётгандек, кўзлари ўша ёқларда олма теради. Тарозий беихтиёр орқасига ўгирилиб, йўлбошловчидан бўлак кимсани кўрмади: у бир четда, одатдагидек энгил-бошидан кўринмас чанг-ғуборларни қоқиб турарди.

Ҳозир бир даҳшатли воқеа юз беради, деб ўйлаб, Тарозий жунжайиб кетди... уни – енгил-елпи хурсандчиликка ҳуши йўқ одамни, дейлик, ўйин тушишга мажбурлашса... қийқира-қийқира гиж­гижлашаверса, жазавали ўйинда янада тезроқ, янада чаққонроқ айлансин деб турткилашаверса... оқибатда у ҳеч нарсани ҳис қилмай қўйиб, тутқаноқ тутиб ҳушсиз тиришиб қолса... йўқ, у кутган воқеа бўлмади – оломон унга дағал, кўнгилни ғашлантирадиган йўсинда эмас, аксинча, ундан паноҳ истаб, илтижо билан термилишар эди. Нарироқда турганларнинг боши итоаткорона эгилган, ёнида турганлар эса нима учундир жилмайишади...

– Бу жаноблар мендан нима кутишяпти? – деб Тарозий орқасига ўгирилди-ю, йўлбошловчининг Карвонсарой хизматкори Фаррух билан махфиёна пичирлашиб турганини, Фаррух афсусланганнамо бошини чайқаб қўяётганини кўриб, ҳайратга тушди.

– Ахир, камина ҳур кишиман... – У сал тетиклашди. – Ҳеч қандай ножўя иш ҳам қилмадим... Қолаверса... – деб ҳозиргина Денгизхон қароргоҳида меҳмон бўлганини, демак амирнинг ҳимоясида эканини қўшимча қилмоқчи бўлди.

Фаррух Тарозий ёнига чопиб келиб, тутила-тутила:

Кўрмайсизми, мавлоно... узр, хон ҳазратлари, – дея тилёғламалик билан тўнғиллади ҳаяжон ичида. – Шаҳримизда аллақандай газанда... махлуқ пайдо бўлди... – Шу заҳоти ўз гапидан ўзи чўчиди ва газанданинг қулоғига етиб бормадимикан, деган хавотирда жимиб қолди. Ҳатто юзини Тарозийнинг хуржуни панасига яшириб олди.

Ҳаммасидан ҳам Фаррухнинг шу қилиғи ошиб тушди-ю, Тарозий ўзини тиёлмай бақирди:

– Буюмларимни олишга ким сизга рухсат берди?! Ўша битхонангиздан мени тезроқ кетсин деяпсизми?!

Тарозийнинг бирдан жазавага тушишини кутмаган Фаррух беихтиёр орқасига тисланиб, оломон орасига шўнғиди. Шўрлик шунақа қўрққан эдики, ҳиссиётга берилувчан эмасми, ногоҳ тарсаки егандек юзи буришиб кетди.

Худди шу пайт яна бир, энди анчагина таҳликали чинқириқ эшитилди ва ур-сур, қочиш бошланди... Оломоннинг олдида турганлар орқадагиларни сиқиб келди, Тарозийга яқин ерда турган орқа қатордагилар эса унга жилмая-жилмая, таъзим қила-қила, майдонни ташлаб қоча бошлади. Таажжубки, ҳаракатлари пала-партиш эмасди, қочар йўлларини илгаридан тасаввурда белгилаб қўйгандек, бизнинг сайёҳимизни ҳам йиқитиб юбормасликка ўлардай тиришиб, ўша йўлдан пириллаб кетишди.

Мана, энг охирида қолган одам ҳам ниҳоят сайёҳнинг ёнидан чопқиллаганча ўтиб кетди, майдонда ёлғиз Тарозий қолди ва шундагина турган жойи тепалик эканини, бир-бирига уланиб кетган томлару баландликда жойлашган айланма йўллар бу ердан кафтда тургандай кўринаётганини пайқади.

Оломон аллақачон ана шу айланма кўчалардан қочиб борарди. Олдинда қизил кийимли семизгина бир киши лўкиллаб кетаётир. Бировнинг устидан мазах қилиб кулишни яхши кўрадиган, танбал, аммо-лекин бирор гап бўлса ҳаммадан олдин, ҳеч кимга еткизмай қочиб қоладиганлардан бўлган у киши жиға қадалган салласини гоҳ қўлига олиб, гоҳ яна тақир бошига кийиб, ҳамон ирғишлаб борарди.

Бир лаҳзага кўздан йўқолиб, кейин маҳалланинг бошқа айланма кўчасида пайдо бўлди. Бақалоқнинг кетидан нигоҳ узмай қараб тураркан, Тарозий ҳозирча ҳаммаси хамирдан қил суғургандек осон кўчаётганини, бу кўчаларда каллани ғовлатадиган жумбоғу ваҳимали ҳеч қандай сир йўқлигини хаёлидан ўтказди.

«Ахир салласида жиғаси бор киши лоақал бир марта бўлсин лаҳим йўлга кирмади, шунга қарамай ҳаммани ўзига аввалдан таниш сўқмоқ йўллардан бошлаб ўтмоқда», деб хулоса ясаркан, сайёҳимиз томошага берилиб кетиб отини ҳам, йўлбошловчини ҳам унутди. Эсини йиғиб у ёқ бу ёққа аланглаганда эса, майдондан аллақачон йўлбошловчининг қораси ўчган эди. Боёқиш оломон билан бирга қочиб кетган чоғи. Фақат от ҳеч нарсадан ҳуркмасдан, шўрхок туп­роқдан чиқиб турган оппоқ майсаларни хотиржам чимдиб еб юрар эди.

«Худога шукур-э, бало ариди, – деб енгил нафас олди Тарозий, – Оломон нимага бунақа қилгани номаълум, лекин муқаррар хўрликдан қутулганим аниқ... энди вақтни ўтказмасдан этакни йиғиштирсамми...»

Тарозий отига қараб ошиқди. Сувсиз сойнинг тубидан ўтиб, тепаликка кўтарилди ва шу ерда беихтиёр тўхтади: шўрхок дўнгликлардан, кўкариб кетган кўлмак сувли ўйдим-чуқурлардан иборат майдон тош­ларга, таёқларга, темир хивчинларга тўлиб кетган эди. Худди одамлар бу ерда қўлига илашган нарсани олиб