Дайындаған: Елмұрат Ораз

 

«Шабыт» баспасы

Алматы, 2022

Бозұғлан

(Әбдімұрат нұсқасы)

Бұрынғы өткен заманда,

Басталар өмір азанда,

Бүкіл қазақ аманда

Қазақтардың ішінде,

Елдігі мықты кезінде,

Көк орайлы жерінде,

көк ордалы елінде,

күлкілері көзінде,

Қуанышы жүзінде,

10 Құт-береке жерінде,

Малы семіз, елі құт,

Көрмепті халқы ешбір жұт.

Сөз маржанын шашқан жай,

Үшқан әндер қалқалай.

Төгілген күйлер сорғалай,

Болыпты дәурен қызық-ай.

Сол қызықты бұзуға,

Бұзып жарып алуға,

Қалмақтар белді буады-ай.

20 Қазақтың ханы Жаманке

Ақылдан қатты сасады-ай.

Сасқанының белгісі —

Қалың да тобыр жас бала,

Қырылып кетсе не шара?!

Әлқисса, елі-халқын ойлаған, өлімге халқын қимаған хан сасып жата берсін. Қазақтың жеріне қаптап келген қалмақтардан сөзді есітің. Бұрында жау болуды, елге дау салуды қалмақтың хандықтарының ішінде өзі мықты, батыры да көп, елінің азаматы да көп Қарадәу, Сарыдәудей озбыр батыры бар Қарахан патша қазақтармен сыбайлас отырған ноғайлық жұрты болар Үрім ханға сөз салды, сөз салғанда да өз күшін салмақтап, батырларын ардақтап, хандығын мақтап, қазақтарды даттап, Үрімге қазақтың ханы Жаманкені хандықтан қуып, олардың елін талауды, таланған малының үштен екі бөлегін Қарахан өзіне жіберуді сұрады. Айтқанды орындамаса, Үрім хандай кіші патшаның кеудесінен бас, көкіректен жан кететінін тапсырды. Бес жастағы қызы Айбаршаны Қарадәудей батырына айттырды.

Үрім бұл хабарды есітіп, көңлі бұзылды. Күштіге қылар шара жоқ, айтқанына көнді. Билерінің басын қосып, ақылдасуға кірісті. Сонда ақылгөй Байбақты деген биі:

— Шындығында, тақсыр, Жаманке қартайды, миы ортайды. Елін шаппай-ақ хандықтан Жаманкені тайдырып, малы-мүлкін алдырып, сұрағанын Қараханға жіберейік. Қашаннан қазақтар қоңсы еді, зияны жоқ еді. Үлкейген кісіні халық ортасында өлтірмейік, өлтірсек кейін қайғылы ел бүліншілікке ұшырайды, — дейді, — адам көрмейтін, көрініп көзге түспейтін, елсіз, шөлістанға, иә шыбын шіркейі мол, жыланы, құрбақасы тыныштық бермейтін көл жағасына олар тасталсын, ауқатсыз өздері-ақ өлер, —деді. Бұл бәріне мақұл түсті. Үрім ханның елінде Қараман дәудің Қалқаман деген батыры бар еді. Өл Қарахан патшаның бір батырының күйеу баласы еді. Қайын жұрттан келген хабарды есітіп, Байбақтының, Үрімнің айтқанын тыңдамай, қазақтың хансыз елін шауды, бар байлығын алды, күнде, күніме де түсіріп байлығына бусанып жата береді.

Байбақтының сілтеуімен жаман арбаға мінгізіп, бірнеше күн жол жүргізіп, Терісақпа судың бойына, таспа таудың ойына тастап кетті. Бір-екі күндік азық қанша болсын, таусылды. Жаманкенің мойнына өлімнің құрығы асылды. Жейін десе наны жоқ, ішейін десе тамағы жоқ, не қыларын білмей, бір биіктің басына шығып жан-жағына қарады, көзінің жасын бұлады, теңселіп қарап тұрғанда, көл жағалай отырған көкқұтан менен Қарабайды көреді. Қарабай құстың астынан аса бұға балықтың қалдығын тауып алыпты. Қалдықты әкеліп үйіне пісіріп жеп, кемпірін құшақтап, әзіл айтып қыңқылдап, күйіне келіпті. Бауырға тартып кемпірін, жатып дем алыпты. Ертеңіне тұрады, көп ойласық қылады, жан-жағына қарады, кемпірдің жағасында тұрған инеге көзі түсті, оны суырып алады, отқа апарып салады, қайысжырын қармақ қып, көңілді бір жөн қылады. Қармағына бау таппай, алдындағы кемпірінің қос бұрымын кесіп, сабақ қылып иіп, қармақты әбден кіжіріп, көлге салады, күнделікті екеуіне екі балық алады. Осылай Жаманке Терісақпаның бойында, Таспа таудың ойында жер астына кетпей, жасай береді.

Жаманке елінде жүргенде, дәурені өріс жүзгенде Құдайға зар қылып, бір перзент бер деп налып жүрген тілегі қабыл болып, Терісақпаға келгенде кемпір бойында үш айлық бала бар еді. Сол бала 9 ай тоғыз күн, тоғыз сағатта арыстан білекті, арыстандай айбатты, жолбарыстай жүректі боп дүниеге келеді. Әке-шеше қуанды, дүниядағы тау, күн, түн, көл, теңіз шыр айланып, Жаманкеге құтты болсын айтты. Дүние заттарына Жаманке айқайлап: «Дүниеге ұланым келді, қысқа өмірім ұзарды!» —деп айқай салды. дауыс таспа тауға жетіп, одан шуылдаған көп дауыс боздаған аруана дауыс боп кейін естілді. Боздаған аруана даусы басылмады, жер жүзін алып кетті. көктен бұлт келіп, көлеңкесін күнде жатқан балаға түсірді, дауыс басылмады, аздап күшейе берді. Жаманкенің боздаған аруана даусы жүйкесін босатып, кемпірін егілтіп, елін есіне түсірді. «Өмірінің соңы боздаған аруанаға ұқсас екен-ау, балам да сондай аруанадай боздап өтетін болды-ау!» —деп жылай берді. Аруана даусы боздап сембеді. «бұл боздау сазы шығар. Өмірімде көрген жалғызға Бозұғлан қойсам қайтер?» деді. тау күңіреніп күшейтті. Анасы: «бозұғлан деп ат болғайсың, бишара мынау таудың боздауы біздің өміріміздің бозды кезін еске салды-ау», —деп көзін сықты. Солай етіп, шал баласының атын бозұғлан деп, бала құлағына үш рет айқайлағанда, тау да солқ етіп даусы басылды. баланың аты бозұғлан болды. Әлқисса, терісақпаның бойында жеті жыл отырды. Бозұғлан жеті жасқа келді. әр жылы бозұғлан туылған күні тау аруана болып бір боздамай басыл

...