автордың кітабын онлайн тегін оқу  Hikoyalar

Ivan Bunin

Ivan Bunin

BERNAR

(hikoya)

Mening bu dunyodagi kunlarim juda oz qoldi endi.

Endi Antib yaqinida, bandargohga qo‘shni bo‘lgan Dengizbo‘yi Alpida bir vaqtlar Bernar haqida qilgan qaydlarim tez-tez yodimga tushadi.

— berner derazamga bir siqim qum otgan paytda men dong qotib uxlab yotardim...

Mopassanning «Suvda» hikoyasi ana shunday boshlanadi, 1888 yilning 6 aprelida, «Balamiy» yaxtasi Antib bandargohini tark etishi oldidan, Bernar Mopassanni shu taxlit uyg‘otgan edi.

— Derazani ochishim bilan yuzimga, ko‘ksimga va vujudimga tunning farahbaxsh epkini urildi. Ko‘kdagi harir moviylik yulduzlarning jonli jilvasidan titrab turardi...

— Havo bugun ayni muddao, janob.

— Shamol-chi?

— Sohildan esyapti, janob.

Oradan yarim soat o‘tdi, ular endi allaqachon ochiq dengizda edilar:

— Ufq bo‘zarib borar, olisda, Farishtalar ko‘rfazi ortida Nitstsaning chiroqlari, undan ham olisroqda esa Vilfranshning aylanib turuvchi mayog‘i ko‘rinar edi... Hali o‘zi ko‘zga tashlanmayotgak bo‘lsa-da, lekin qor bilan qoplangani sezilib turgan tog‘lardan ba’zan quruq va sovuq havo epkini kelib turardi...

— Bandargohdan chiqishimiz bilanoq yaxtaga go‘yo jon kirdi, yayrab ketdi, tezligi oshdi, yengil va mayda mavjlar uzra raqs tusha boshladi... Tong yorishib borar, yulduzlar bir-bir o‘char zdi... Huv olis ko‘kdv. Nitstsa ustida Yuqori Alpning qorli cho‘qqilari allaqanday o‘zgacha bir pushti yolqinga chulg‘anib borardi...

— Men quyosh chyqishini tomosha qilish maqsadida rulni Bernarga berdim. Kuchaya boshlagan shabada yaxtani titroq to‘lqinlar uzra olg‘a haydardi, men qandadir, olislarda yangragan qo‘ng‘iroq sadosini eshitdim. Angelus bong chalardi... Odamlar hali uyquda yotgan, lekin zamin allaqachon uyg‘ongan mana shu mayin, shaffof tong pallasini naqadar yaxshi ko‘raman! To‘yib nafas olvsan, musaffo havoni simirasan, biz uchun abadiy sirli va buyuk iztirobga aylangan dunyoning gug‘ilib kelayotgan borlig‘ini ko‘rasan kishi!..

— Bernar — ozg‘in, chaqqon, hayratlanarli daraja-da ozodalik va sarishtayaikka ruju qo‘ygan, g‘amxo‘r sezgir, U pokdil, sadoqatli inson, ajoyib dengizchi...

Bular Bernar haqidagi Mopassanning so‘zlari. Bernar esa o‘zi haqida mana bunday degan edi.

— Men yomon dengizchi emasdim, deb o‘ylayman.

Buni u o‘limi oldidan aytgan, bu uning «Balamiy» 1888 yilning 6 aprelida, dengizga yo‘l olgan o‘sha Antibda, o‘lim to‘shagida aytgan so‘nggi so‘zlari edi!

O‘limidan bir oz ilgari Bernarni ko‘rgan kishi shunday hikoya qiladi:

— Ko‘p yillar mobaynida Bernar buyuk shoirning dengizda kechgan sarkash hayotiga hamrohlik qildi, Mopassan to o‘sha mash’um safarga, Parijga, doktor Blansh huzuriga yo‘l olguniga qadar Bernar undan ayrilmadi.

— Bernar o‘zining o‘sha Antibida hayotdan ko‘z yumdi. Lekin men uni yaqindagina ko‘pincha «Balamiy» langarda turadigan mo‘‘jaz Antib bandargohining nurafshon sohilida ko‘rgan edim.

— Baland bo‘yli, qotma, yuzlari dengiz sho‘ridan dag‘allashgan Bernarni gapga solish oson emas edi. Biroq suhbat mavzui Mopassanga borib taqaldimi, bas, moviy ko‘zlari shu ondayoq jonlanib ketardi, Mopassan haqida u shunday to‘lqinlanib so‘zlardiki!..

— Endi u abadiy sukut qo‘yniga cho‘mgan. Uning so‘nggi so‘zlari shu edi: «Men yomon dengizchi emasdim, deb o‘ylayman».

Men bu so‘zlarni u aynan qay taxlit aytganini yaq-qol tasavvur qilaman. Bu so‘zlarni u qat’iyat va iftixor bilan, oftobdan qoraygan, qarilikdan quruqshagan qo‘llari ila cho‘qina turib aytgan:

Xo‘sh bu so‘zlar bilan u nima demoqchi bo‘lgan? Bu dunyoga kelib, yaxshi dengizchi sifatida odamlarga naf yetkaeganidan iftixor tuyg‘usimi bu? Yo‘q: tangri har birimizga hayot ila muayyan bir iste’dod ham ato etganini va uni tuproqqa qorishtirmaslikdek muqaddas burchni zimmamizga yuklaganini aytmoqchi edi u. Xo‘sh, bular nima uchun kerak? Buni bilmaymiz, Biroq biz tubiga hech qachon yetib bo‘lmaydigan bu dunyoda har bir mavjudot uchun ma’no va dunyodagi hamma narsaning «yaxshi» bo‘lishi uchun qandaydir maqsad zarurligini, bu ilohiy maqsadga yetishmoq esa bizning tangri oldidagi xizmatimiz, ayni paytda ham quvonchimiz, ham iftixorimiz ekanini bilishimiz shart. Bernar buni yaxshi bilar va his qilar edi. U zimmasiga xudo yuklagan kamtarin burchni umr bo‘yi munosib ixlos va sadoqat bilan ado etdi, tangriga qo‘rqqanidan emas, vijdonan xizmat qildi. Shunday ekan, u umrining so‘nggi daqiqalarida o‘sha so‘zlarni aytmasligi mumkinmidi? «Bandang tavbasini dargohida qabul aylaguvchi ey birubor tangri taolo, senga va odamlarga qarata bugun shuni aytishga jur’at etamanki, men yomon dengizchi emasdim, deb o‘ylayman».

— Dengizdagi biron bir narsaga Bernar befarq qarayolmas edi, deb yozadi Mopassan: nogahon duch kelgan, qaydadir ochiq dengizda shamol esayotganidan dalolat beruvchi sovuq oqimga ham, g‘arbda izg‘irin shamol turganini anglatuvchi Esterel ko‘kidagi bulutlarga ham... U yaxtani shu qadar ozoda saqlardiki, hatto kemaning mis qoplangan qaysidir bir qismiga tushgan dengiz tomchisiga ham chidab turolmas zdi...

Ajabo, Bernarning bu tomchini darhol artib olishidan kimga naf bo‘lishi mumkin? U esa albatta artib qo‘yar edi. Xo‘sh, nega? Nima uchun?

Axir, hammasi «yaxshi» bo‘lishini hatto xudoning o‘zi xush ko‘radi-ku! Bernar ham o‘z ijodining «yaxshi» ekanini ko‘rib, o‘zi quvonar edi.

Nazarimda, so‘nggi kunlarim bilan xo‘shlashar ekanman, men bir san’atkor sifatida, o‘z haqimda o‘limi oldidan bir paytlar Bernar aytgan o‘sha so‘zlarga o‘xshash gapni aytishga haqqim bor, deb o‘ylayman.

A. Shermuhamedov tarjimasi

Ivan Bunin

XILVAT XIYOBONLAR

(hikoya)

Kuzning sovuq, yog‘in-sochinli pallasida yomg‘irdan shiltasi chiqib, egri-bugri, qoramtir g‘ildirak izlaridan toptalib yotgan Tulaning keng yo‘llaridan birida tebranib borayotgan to‘rt g‘ildirakli soyabon arava uzun yog‘och uy qarshisiga kelib to‘xtadi: uyning bir tarafida podsholik tasarrufidagi pochta bekati, narigi tomonida esa yo‘lovchilar hordiq chiqarib tunab qolishi yoki samovar qaynattirib, tamaddi qilib olishi mumkin bo‘lgan xususiy musofirxona joylashgan. Loyga botgan aravaning soyaboni tepaga yarim ko‘tarilgan, izvoshga qo‘shilgan uchta jaydari otning dumi balchiq sachramasligi uchun tugib qo‘yilgan edi.

Izvoshchining joyida — o‘rindiqda belini mahkam sirib olgan, qoramag‘iz gazi tund va jiddiy chorpahil mujik o‘tiribdi; kamdan-kam kishilarda uchraydigan qop-qora, quyuq soqoli uni qadimgi qaroqchilarga o‘xshatib turardi; soyabon ostida katta shalkali, nikolaycha qunduz yoqali kulrang shinel kiygan basavlat harbiy qariya o‘tirar, uning qoshlari hali tim-qora bo‘lsa ham, mo‘yloviga tuteshgan chakka soqoli oppoq oqarib ketgan edi; iyagi za bag‘baqasi tozalab qirilgan, umuman, u tashqi ko‘rinishdan Aleksandr II ga shunday o‘xshab ketardiki, bu o‘xshashlik Aleksandr II davrida yashagan harbiy kishilarning deyarli barchasida uchrar-di; uning qarashlari ham qat’iy, savolomuz, shu bilan birga, birmuncha horg‘in edi.

Otlar to‘xtagan zahoti u tik, tekis qo‘njli harbiy-cha etikdagi oyoqlarini aravadan pastga osiltirdi-da, bug‘u terisidan tikilgan qo‘lqopli qo‘llari bilan shinelining etaklarini tutgan ko‘yi yog‘och uy yonidagi maydonchaga sakrab tushdi.

— Chapga yuring, zoti oliylari,— deya izvoshchi o‘rindiqdan turmay dag‘al tovush bilan qichqirdi; harbiy kishi ostonadan hatlarkan, baland gavdasini sal engashtirgancha, avval dahlizga, keyin meqmonxonaga kirdi.

Mehmonxoia ozoda, saranjom aa issiqqina edi. Chap tomondyagi devorga zar halli avliyo suvrati osilgan, uning ostida top-toza, dag‘alroq matodan tikilgan dasturxon yozig‘liq stol, stol tegrasida yaltiratib yuvib qo‘yilgan taxta xarraklar. Xonaning o‘ng burchagi-da yaqinda bo‘r bilan oqlangan leshxona pechkasi; yon gomonda ola-bula ot yopqichi yopilgan kat — suyanchiqsiz divanga o‘xshash bir narsa pechkaning biqiniga taqashtirib joylashtirilgan; pechka tarafdan ko‘k sho‘rvaning, hil-hil pishib yotgan qo‘y go‘shti, karam va dafna bargining qorishiq, lazzatbaxsh hidi taraladi.

Mehmon shinelini yechib taxta o‘rindiqqa qo‘ydi, mundiri, po‘rim harbiy etiklari yaqqol ko‘zga tashlanib, gavdasi yanada basavlat tus oldi, keyin qo‘lqop aa bosh kiyimini yechdi-da, ozg‘in, rangpar qo‘llari bilan sochini ketma-ket horg‘in taradi — oppoq, quyuq sochlari ikkala chakkasi uzra fatila-fatila bo‘lib tushdi, bilinar-bilinmas chechak asorati qolgan cho‘zinchoq, chiroyli yuzida, qora ko‘zlarida favqulodda bir jon-lanish paydo bo‘ldi. Mehmonxonada hech kim ko‘rinmasdi, u dahliz eshigini ocharkan, ovozini baralla qo‘yib qichqirdi;

— Hoy, odam bormi bu yerda?

Shu zahotiyoq mehmonxonaga qora sochli, qora qoshli, yoshi o‘tinqirab qolganiga qaramay, hali-hamon dilovar, keksa lo‘li xotinlarga o‘xshagan bir ayol kirib keldi. Uning yenoq chakkalari, dudog‘ining ustki qismi nafis tuklar — irnlar bilan bezangan edi. Qomati to‘la bo‘lsa ham, qushdek yengil va nozik odimlar, bo‘liq ko‘kraklari qizil koftasini turtib turar, qora jun yubkasi ostidagi qorni esa, xuddi g‘ozning qorniday, uchburchak bir tarzda ko‘rinar edi.

— Xush kelibsiz, zoti oliylari,— dedi u.— Tamaddi qilmoqchimilar yoki samovar qo‘yishni buyuradilarmi?

Musofir kishi ayolning dum-dumaloq yelkasiga, to‘zg‘ibroq qolgan qizg‘ish tatarcha boshmoqli xushbichim oyoqlariga birrov ko‘z yugurtirdi va e’tiborsizlik bilan qisqa-qisqa qilib dedi:

— Choy ichmoqchiman. Bu yerning bekasimisan, xizmatkormisan?

— Bekaman, zoti oliylari.

— Demak, mehmonxonani yolg‘iz o‘zing boshqarasan?

— Xuddi shunday, zoti oliylari, o‘zim.

— Bu qanaqasi bo‘ldi, a? Hamma ishni qo‘lingga olvolibsan, yo tulmisan deyman?

— Er qilmadim, zoti oliylari, ammo — sababi tirikchilik, qolaversa, o‘zim ham xo‘jalik ishlari bilan shug‘ullanishni yaxshi ko‘raman.

— Ha-ha, shunday degin. Ko‘p yaxshi. Uyni pokiza tutarkansan, bu ishiig menga ma’qul.

Ayol sinovchan nigohini harbiy kishidan bir nafas bo‘lsin uzmas, andak qisilgan, xayolchan ko‘zlari unga qadalgan edi.

— Pokizalikni ham jokimdan ortiq ko‘raman,— deya javob berdi u.— Axir, aslzodalar xonadonida o‘sdim, tarbiyat topdim, shunday bo‘lgach, ro‘zg‘or tutishim ham shunga yarasha bo‘ladi-da, Nikolay Aleksoevich.

Musofir ilkis qaddini rostladi, ko‘zlari katta-katta ochilib, yuzlari qizarib ketdi.

— Nadejda! Senmisan?— dedi u shosha-pisha.

— Menman, Nikolay Alekseevich,— deya javob berdi ayol.

— Yo rabbiy, yo rabbiy, buni qara-ya!—dedi musofir taxta o‘rindiqqa o‘tirarkan, ko‘zlarini hamon ayoldan uzmay.— Kim ham shunday bo‘lishini o‘ylabdi deysan? Ko‘rishmaganimizga necha yil bo‘ldi ekan-a? O‘ttiz besh yilmi?

— O‘ttiz yil, Nikolay Alekseevich. Men qirq sakkizga kirdim, siz ham oltmishga borib qolgandirsiz?

— Shunga yaqinroq... Yo tavba, juda qiziq bo‘ldi, a?

— Nimasi qiziq, taqsir?

— Hammasi, hammasi-da... Nahotki tushunmayotgan bo‘lsang!

Musofirning horg‘inligi va parishonligidan asar ham qolmagan, endi u yerga tikilgancha mehmonxona bo‘y-lab keskin odimlar edi. Bir payt u shartta to‘xtadi, yuzlari lov-lov yonib, so‘z boshladi:

— O‘shandan keyin sen to‘g‘ringda hech narsa eshitmadim. Qanday qilib bu yerlarga kelib qolding? Nega aslzodalar xonadonidan ketding?

— Siz ketganingizdan keyin ular menga ham javob berib yuborishdi.

— Keyin qaerlarda yashading?

— Siz so‘ramang, men aytmay qo‘yaqolay, taqsir.

— Erga ham chiqmadim, dedingmi boya?

— Ha, taqsir.

— Nima uchun? Shunchalik husni latofating bo‘latu-rib-a?

— Jur’at qilolmadim, taqsir.

— Nega jur’at qilolmadim, deysan? Nima deganing bu?

— Nimasini ham aytay endi? Balki yodingizdadir, axir sizni qanchalar yaxshi ko‘rardim...

Musofir bu so‘zlardan behad mutaassir bo‘ldi, azbaroyi qizarib ketganidan ko‘zlariga yosh qalqdi, so‘ngra qovoq uyib, yana xona bo‘ylab nari-beri odim-lay boshladi.

— Hamma narsa o‘tkinchidir, azizim,— deya g‘udrandi u.— Muhabbat, yoshlik — hamma-hammasi foniydir. Nima bo‘lgan bo‘lsa, o‘tdi-ketdi. Hammasi dahmazayu bemazagarchilikdan iborat. Vaqti xelib, bari unutiladi. Iovning muqaddas kitobida bu xususda nima deyilgan, bilasanmi? «Oqib ketgan suvlar yanglig‘ xotirlagaysan».

— Nima bo‘lsayam, peshonada bori bo‘larkan, Nikolay Alekseevich. Yoshlik-ku, hech kimsaga vafo qilmaydi, ammo muhabbat — boshqa narsa.

Nikolay Alekseevich boshini xiyol ko‘tarib, yurishdan to‘xtadi-da, hasratli kulimsirab qo‘ydi:

— Sen meni bir umr sevolmasding-ku, axir!

— Yo‘q, sevishim mumkin edi; o‘shandan buyon qancha yillar o‘tdi, ammo men yolg‘iz muhabbatim bilan yashadim. Sizning avvalgiday emasligingizni, oramizda neki o‘tgan bo‘lsa, barini unutmog‘ingiz mumkinligini, bu bilan hech narsa yo‘qotmasligingizni ham bilardim... Lekin, hozir... Endi gina-kudurat qilib o‘tirishdan hech qanday naf yo‘q, albatta; ammo, to‘g‘risini aytganda, o‘shanda siz meni juda shafqatsizlarcha tashlab ketgan edingiz — mana shuning uchun ham o‘zimni o‘zim bir necha bor o‘ldirmoqchi bo‘lganman, sizni deb chekkan azoblarimni aytib ado qilib bo‘lmaydi. Nikolay Alekseevich, yodingizdami, qanday davrlar ediki, o‘shanda sizni Nikolenka deb chaqirardim, siz esa meni, eslaysizmi, nima deb atardingiz? Aytganday, mendan lutfingizni darig‘ tutmay, qandaydir «Xilvat xiyobonlar» to‘g‘risidagi she’rlarni o‘qisam ham indamas edingiz,— deya noxush jilmaygancha qo‘shib qo‘ydi ayol.

— Eh-he, sen haqiqatan ham ajoyib eding!— dedi mehmon armon bilan bosh chayqarkan.— Qanday jozibador, qanday dilovar eding-a! Ko‘zlaring yonib turardi, juda xushqomat eding. Esingdami, seni ko‘rganda hamma ortingdan nihoyasiz hayrat bilan termilib qolardi?

— Esimda, taqsir. Ammo siz ham o‘shanda g‘oyat ajoyib edingiz-da. Ana shuning uchun ham men bor husni latofatimni, butun yoshlik jozibamni sizga fido qilgan edim. Axir, bularni unutib bo‘larkanmi!

— Ha-ha! Hammasi o‘tarkan. Hammasi unutilarkan.

— To‘g‘ri, hamma narsa o‘tadi-yu, ammo hamma narsa ham unutilavermas ekan-da.

— Bas, bas, meni xoli qo‘y,— dedi mehmon to‘satdak va qayrilib deraza yoniga bordi.— Iltimos, chiqib ket bu yerdan,— deya yolvordi u, so‘ng dastro‘molini olib, ohista ko‘zlariga bosdi-da, bidirlagancha:— Ishqilib: meni xudo kechirsin,— dedi.— Sen-ku kechirgan ko‘rinasan-a...

Ayol eshik oldiga yetganda taqqa to‘xtadi:

— Yo‘q, Nikolay Alekseevich, men sizni kechirmaganman. Modomiki, gap hissiyotlarimiz haqida borarkan, to‘g‘risini aytmay ilojim yo‘q gunohingizdan o‘tishni harchand istasam-da, hargiz kechirolmadim. O‘sha paytlarda siz men uchun yorug‘ dunyodagi eng aziz kishi edingiz, keyin ham shunday bo‘lib qoldingiz. Shu vajdan ham sizni kechirolmadim. Keling, yaxshisi, shularni eslab o‘tirmaylik, go‘rga kirgan qaytib chiqarmidi hech jahonda!

— Ha-ha, to‘g‘ri, o‘tgan ishga salovat; buyur, otni qo‘-shishsin,— dedi musofir deraza oldidan nari jilar-kan, birmuncha jiddiy, sovuqqon ohangda

— Ammo, men senga aytsam, hayotda sira omadim yurishmadi, baxtiyor bo‘lolmadim, tag‘in boshqacha o‘ylab yurma iltimos. Balki mening gaplarim sendagi xudkashlik, izzattalablik hissiyotiga ziddir; balki ular seni tahqir etar, biroq men ochig‘ini aytaman: xotinimni ko‘r-ko‘rona, telbalardek sevar edim. U esa, avval xiyonat qildi, so‘ng men seni tashlab ketgandagidan ko‘ra ham battar tah-qirlab, tashlab ketdi. O‘g‘limga qattiq mehr qo‘ygan edim — voyaga yetgunicha unga ne-ne umidlaru ne-ne orzularimni bog‘lagan edim-a! U esa odam emas, isrofgar, surbet, imonsiz, vijdonsiz, yaramas bir hayvon bo‘lib chiqdi... Sirasini aytganda, bularning hammasi turmushdagi o‘sha dahmazayu bemazagarchilikning bir ko‘rinishi xolos. Xo‘p, mayli, omon bo‘l, azizam, O‘ylab qarasam, sendan ayrilib, men ham hayotdagi eng bebaho gavharimdan judo bo‘lgan ekanman

Ayol unga yaqin keldi, egilib qo‘lini o‘pdi; Nikolay Alekseevich ham uning qo‘llaridan o‘pdi.

— Buyur, otlarni qo‘shaverishsin...— dedi u. ...Soyabon arava xususiy musofirxonadan olislab borarkan, Nikolay Alekseevich xomush o‘ylar edi: «Ha, judayam chiroyli edi, go‘zal edi, sohira edi!» U xayrlashayotib aytgan so‘nggi so‘zlarini esga oldi va Nadejdaning faqat qo‘llaridan o‘pganini eslab uyaldi, ammo shu zahotiyoq uyatchanligidan xijolat chekdi. «U menga umrining eng go‘zal davrini, oltin daqiqalarini baxsh etgani rost emasmi, axir?!»

So‘nik quyosh endigina ufqqa bosh qo‘ygan edi. Iz-voshchi ham allanarsalarni o‘ylagan ko‘yi otlarni yo‘rttirib borar, arava katta yo‘ldagi son-sanoqsiz, qop-qora g‘ildirak izlari bo‘ylab shaloplagancha tebrana-tebrana yelar edi. Nihoyat, izvoshchi qo‘pol, to‘pori tovush-da so‘z qotdi:

— Anavi xotin, zoti oliylari, jo‘nashimiz bilanoq deraza oldiga kelib orqamizdan termilib qoldi. Avvaldan tanishligingiz bo‘lsa kerak-da, zoti oliyla-ri?

— Ha, Klim, tanish edik.

— Aqli raso xotin u. Juda boyib-bitib ketayotganmish — hammaning og‘zida sho‘ gap. Qarzga pul ham berib turadi.

— Shuyam martaba bo‘pti-yu!

— Martaba bo‘lmay-chi! To‘kin-sochin yashash kimgayam yoqmaydi! Ammo, rostini aytganda, o‘zi juda yaxshi xotin-da. Birovga zig‘ircha yomonlik qilganini hali hech kim eshitmagan. Jaraq-jaraq pulni qarzga beradi-yu, ba’zi boyvuchchalarday tirriqlik qilmaydi. Lekin, o‘z ishiga pishiq — qattiq xotin! Landavurlik qilib qarzni vaqtida to‘lamasang, o‘zingdan o‘pkala, ayab o‘tirmaydi.

— Ha-ha, o‘zingdan o‘pkala... Tezroq hayda, muncha imillamasang, poezddan kechikib qolmaylik tag‘in...

Ufqqa cho‘kib borayotgan quyoshning kahrabo yog‘dulari kimsasiz dalalarda tanhogina jilvalanar, otlar o‘tloq yo‘ldan, xuddi suzib ketayotgandek, bir maromda chopib borar edi. Nikolay Alekseevich otlarning yalt-yult ko‘zga chalinayotgan taqalariga termilib o‘tirarkan, qora qoshlarini chimirgancha o‘ylar edi:

«Ha, o‘zingdan o‘pkala. Ajoyib damlar edi-da o‘shanda! Nainki ajoyib, chinakam afsungar damlar edi! «Atrofda na’matak gul ochmish alvon, xilvat xiyobonlar shivirlar tanho...» Yo rab, yo rab, keyin nima bo‘lgan edi o‘zi? Agar Nadejdani tashlab ketmaganimda nima bo‘lardi? Qanday bema’nilik, qanday bemazagar-chilig-a! Axir, mana shu Nadejda xarob bir musofirxona sohibasi bo‘lmay, mening xotinim bo‘lishi, Peterburgdagi xonadonimga beka, bolalarimga ona bo‘lishi ham mumkin edi-ku?!»

U ko‘zlarini behol yumib, boshini ohista chayqab qo‘ydi.

Tohir Qahhor tarjimasi

Ivan Bunin

SOVUQ KUZ

(hikoya)

O‘sha yilning iyun oyida U qo‘ramizda mehmon bo‘ldi — U doim o‘zimizning odam sanalardi: rahmatli otasi otamning ham do‘sti, ham qo‘shnisi edi. Ferdinand Saroy shahrida o‘n beshinchi iyun kuni o‘ldirildi. Un oltinchi iyun ertalab esa pochtadan gazeta keldi. Otam qo‘lida kechki Moskva gazetasi, xonasidan chiqib, bizlar — U, oyim va men hanuzgacha choy ichib o‘tirgan yemakxonaga kirdida:

— Mana endi, do‘stlarim, urush!— dedi.— Saroyda Avstriya shahzodasi o‘ldirilibdi. Bu — URUSh degani!

Avliyo Pyotr kuni — otamning tavallud sanasi edi — biznikiga juda ko‘p mehmon keldi, tushlik mahali mening unga unashtirilganim ma’lum qilindi. Biroq o‘n to‘qqizinchi iyulda Germaniya Rossiyaga urush ochdi...

Sentyabrda U biznikiga faqat bir kunga — urushga jo‘nash oldidan xo‘shlashgani keldi (u paytlar hamma URUSh tezda tugaydi, deb o‘ylar va, shuning uchun ham, to‘yimiz ko‘klamga qoldirilgan edi). Mana, xayrlashuv oqshomi. Kechki ovqatdan so‘ng, taomilga ko‘ra, samovar olib kirildi, shunda otam bug‘dan terlagan deraza oynasiga tikilib, dedi:

— Ajab barvaqt va sovuq kuz!

Biz o‘sha oqshom soqin o‘ltirar, haddan tashqari bosiq, botiniy o‘y va tuyg‘ularimizni sir tutgancha, ahyon-ahyonda bir-birimizga shunchaki so‘z qotib qo‘yar edik. Otamning kuz haqidagi gapida ham yolg‘ondakam loqaydlik bor edi. Men balkon eshigiga yaqinlashib, ro‘molcham bilan oynani artdim: bog‘ uzra, qop-qora osmondan shaffof muz bo‘laklariga o‘xshash qirrador va ravshan yulduzlar charaqlardi. Otam gavdasini o‘rindiq suyanchig‘iga tashlagancha, stol tepasidagi qizib ketgan osma chiroqqa parishon tikilib tamaki tutatardi, ko‘z-oynak taqqan oyim esa chiroq yog‘dusida kamoli diqqat bilan ipak xaltacha tikardi — biz uning nchma ekanini yaxshi bilardik, — bu holat ham ta’sirchan, ham dahshatli edi. Otam Undan so‘radi:

— Shunday qilib, bari bir nonushtaga qolmay, ertalab barvaqt ketmoqchiman, degin?

— Ha, agar ruxsat etsangiz, ertalab,— deya javob berdi U.— Ming taassuf, lekin hali uydagilarimga biron bir ko‘rsatma ham bergan emasman.

Otam yengil so‘lish oldi:

— Mayli, ixtiyoring, azizim. Gap shunaqa ekan, u holda oying bilan biz endi uxlaylik, ertaga seni al-batta kuzatib qo‘ymoqchimiz...

Oyim o‘rnidan turib, bo‘lajak kuyovini cho‘qintirdi, U esa avval oyimning, keyin otamning qo‘lini o‘pdi. Ikkimiz xoli qolgach, biz tag‘in bir muddat yemakxona-da bo‘ldik — men qarta suzishga tutindim, U esa xonaning u burchidan bu burchiga jim borib kelardi, saldan keyin:

— Xohlaysanmi, bir oz aylanib kelamiz?— deb so‘radi.

Ko‘nglim tobora xiralashib borardi, loqaydgina javob berdim:

— Mayli...

U dahlizda kiyinaturib nima haqdadir o‘ylarkan, miyig‘ida jozibali kulgancha Fetning she’rini esladi:

Sovuq erur bu kuz naqadar! Nimchangni kiy, sholingni o‘ra...

— Nimcha yo‘q,— dedim.— Keyin nima edi?

— Yodimda yo‘q. Yanglishmasam, mana bunday shekil-li:

Go‘yo yong‘in asta yuksalar Qarag‘aylar oralab,— qara...

— Qanaqa yong‘in?

— Oyning chiqishini aytmoqchidir-da. Bu misralar-da qishloq kuzining allaqanday tarovati bor: «Nimchangni kiy, sholingni o‘ra...» Bobolarimiz va buvilarimiz zamoni... Eh, xudoyim-ey, xudoyim-ey!

— Senga nima bo‘ldi?

— Hech narsa, azizam. Bari bir mungli. Ham mungli, ham yaxshi. Men juda, juda yaxshi ko‘raman seni...

Biz kiyinib, yemakxona orqali balkonga chiqdik, undan boqqa tushdik. Avvaliga shu qadar qorong‘i ediki, men beixtiyor uning yengidan ushlab oldim. Keyin javohirdek yarqiroq yulduzlarga ko‘milgan butoqlarning uchlari yorishayotgan ko‘kda qorayib ko‘rina boshladi. U to‘xtab, uy tomonga o‘girildi:

— Qara, derazalar qandaydir boshqacha, kuzga xos mayin yog‘du sochyapti. O‘lmasam, 6u oqshomni hech qachon unutmayman...

Men uyga qaradim, U meni shveytsarcha yoping‘ichim ustidan quchdi. Tivit ro‘molimni sal ochib, o‘psin deb boshimni sezilar-sezilmas orqaga tashladim. O‘pgach, U yuzimga tikildi.

— Ko‘zlaring qanday charaqlaydi-ya,— dedi.— Sovqotmayapsanmi? Havoni qara, qishning o‘zginasi. Mabodo o‘lib ketsam, har qalay, meni darrov unutib yubormassan?

Men o‘ylab qoldim: «Rostdan ham o‘ldirib qo‘yish-sa-ya?! Nahotki, men Uni qandaydir qisqa muddatga bo‘lsa ham yodimdan chiqarsam — axir, bu dunyoda ham-ma narsa bir kun kelib unutiladi-ku?» O‘z o‘yimdan o‘zim cho‘chib, shoshib javob berdim:

— Unday dema! Sen o‘lsang, men ortiq yasholmayman! U bir oz jim qolgach, dona-dona qilib dedi:

— Nachora, agar o‘lsam, men svni u yoqda kutaman. Sen to‘yib yasha, bu yorug‘ dunyoda xo‘b o‘ynab-kul, keyin yonimga borgin.

Men alam bilan ho‘ngrab yubordim.

Ertalab U ketdi. Oyim kecha o‘zi tikkan o‘sha mash’um xaltachani Uning bo‘yniga osib qo‘ydi — xaltachada oyimning ota-bobolari urushlarda taqib yurgan jajji oltin but bor edi,— keyin biz Uni allaqanday hayajonli noumidlik bilan cho‘qintirdik. So‘ng Uning ortidan tikilib, kimingnidir uzoq safarga kuzatayotganingda bo‘ladigan gangish ichida, faqat biz bilan ilk huyosh nurlaridan o‘t-o‘lanlar uzra yarqirab yotgan qirovni, farahbaxsh erta o‘rtasidagina vujudga kelgan zidlikni his etgan ko‘yi, eshik oldidagi zinada qotib turdmk. Bir ozdan keyin huvillab qolgan uyga qaytib kirdik. Men yelkalarimni mahkam quchgancha, nima qilishga hayron, bor ovoz bilan ho‘ngrashni ham, qo‘shiq aytishni ham bilmay xonalar bo‘ylab tentiy boshladim...

Uni o‘ldirishdi — qanday dahshatli so‘z!— Galitsiya-da, bir oydan so‘ng o‘ldirishdi. Mana, o‘shandan beri o‘ttiz yil o‘tdi. Uzundan-uzoq tuyulgan bu yillar mobaynida boshimdan ko‘p, juda ko‘p voqealar kechdi: ular haqida diqqat bilan o‘ylar ekansan, kechmish deb atalgan bu sirli, anglash mushkul, aql ham, yurak ham bovar qilmaydigan hodisalarni xotirangda birma-bir saralaysan kishi. Un sakkizinchi yilning ko‘klamida, otamdan hem, onamden ham ajralgan damlar, men Moskva-da, Smolensk bozoridagi «Bekam, endi qalaysiz, qatiq bersam yalaysiz?», deb doim ustimdan kuladigan chayqovchi xotinning yerto‘lasida istiqomat qilardim. Men ham chayqov bilan shug‘ullanar, u paytlardagi ko‘plar qatori, goh qandaydir uzukmi, goh jajji xochmi, goh kuya yegan mo‘ynami — qolgan-qutgan ba’zi narsalarim-ni papoq kiygan, shinellari yoqavayron soldatlarga pullar edim. Ana o‘shanda, kunlardan bir kun bozorning Arbatga tutash burchagida, kamdan-kam uchraydigan go‘zal qalbli, iste’foga chiqqan harbiy kishi bilan ganishdim, tez orada turmush qurib, u bilan Yekaterinodarga jo‘nab ketdim, Erimning ko‘ngillilarga qo‘shilishga intilgan o‘n yetti yoshlardagi jiyani ham biz bilan birga edi. Salkam ikki hafta yo‘l yurdik: men — chipta kavushdagi qishloqi ayol, u— ohori to‘kilgan kazakcha chakmonli, uzun soqoliga oq oralagan dehqon, xullas, Don va Kubanda ikki yildan ortiq yashadik. Qishda, dengizda bo‘ron qo‘zg‘algan bir paytda boshqa son-sanoqsiz qochqinlarga qo‘shilib, Novorossiyskdan Turkiyaga qarab suzdik; yo‘lda erim terlamadan o‘ldi. Shundan keyin bu yorug‘ dunyoda mening uchovgina yaqin kishim qoldi: erimning jiyani, uning yoshgina xotini va ulerning qizchasi — yetti oylik chaqaloq. Lekin, ko‘p o‘tmay, erimning jiyani go‘dakni menga topshirib, xotini bilan Qrimga, Vrangel panohiga jo‘nay qoldi. Shu-shu, ular bedarak ketishdi Men esa og‘ir qora mehnat bilan ham o‘zimni, ham qizchani boqib, yana ancha vaqt Istanbulda yashadim. Keyin qizchani yetaklab, ko‘plar qatori ne-ne yurtlarda sargardon bo‘lmadim, deysiz! Bolgariya, Serbiya, Chexiya, Belgiya, Parij, Nitstsa... Qizcha allaqachon ulg‘ayib, juda yoqimtoy, ammo menga butunlay befarq qaraydigan fran tsuz qiziga aylanib, Parijda muqim yashab qoldi, u endi Madlen yaqinidagi qandolat do‘konida xizmat qilar, kumushrang tirnoqli nozik qo‘llari bilan shoko-lod qutilarini silliq qog‘ozlarga o‘rar va uni zar-rin bog‘ichlar bilan tugib, xaridorlarga tutqazar edi; men esa xudo bergan nasibaga qanoat qilib to hanuz Nitstsada yashayman... Nitstsada birinchi marta ming to‘qqiz yuz o‘n ikkinchi yili bo‘lgan edim — uning keyin-chalik men uchun xor-zorliklar maskaniga aylanishini o‘sha baxtiyor kunlarimda xayolimga keltira olarmi-dim!

Bir paytlar o‘ylamay-netmay, sen o‘lsang, ortiq yasholmayman, degan odam — men ana shunday qilib, Uning o‘limidan keyin ham yashvyverdim. Biroq, o‘shandan buyon boshimdan kechgan savdolarni eslar zkanman, doim o‘z-o‘zimdan so‘rayman: xo‘sh, u kunlardan nima qoldi? So‘ng o‘zimga o‘zim javob qilaman: birgina o‘sha — sovuq kuz oqshomi... Nahotki, hayotimda, shunday oqshom bo‘lgan? Ha, bo‘lgan edi. Umr bo‘yi ko‘rgan kunim faqat shu,— qolganlari ma’nisiz tushdek o‘tdi-ketdi. Va men ishonaman, juda qattiq ishonaman: qaydadir u yoqda, huv o‘sha oqshomdagidek navqiron muhabbatiyu o‘sha yoshligi bilan U meni kutmoqda. .«Sen to‘yib yasha, bu yorug‘ dunyoda xo‘b o‘ynab-kul, keyin yonimga borgin...» Men to‘yib yashadim, xo‘p o‘ynab-kuldim, endi tezda yoningga boraman.

Abdulla Sher tarjimasi

Ivan Bunin

YUZ RUPIYA*

(hikoya)

Men bu ayolni bir kuni ertalab mehmonxona hovlisida ko‘rib qoldim. Mehmonxona ko‘hna gollandcha imorat bo‘lib, okean sohilidagi yam-yashil kokoszor bag‘rida joylashgan edi. O‘sha kunlari o‘zim ham shu joyda dam olayotgan edim. Keyin har kuni uni shu yerda ko‘radigan bo‘ldim. U ayvondan ikki qadam narida bo‘lgan uyning yengilgina, issiq soyasi tushib turgan joyda qamish kresloda yarim yotgan holda yastanib olardi. Baland bo‘yli, mallatob, qiyiq ko‘zli, kanopdan tikilgan kurtka va tor shim kiyib olgan dastyor yigitcha shag‘al yotqizilgan yo‘lka bo‘ylab yalangoyoq g‘art-g‘urt qadam tashlab kelardi-da, kreslo yonidagi stolchaga patnisni qo‘yar, patnisda tillo piyolada choy bo‘lardi. Dastyor quruqshab, botiq lunji tomon tortilib ketgan lablarini qimirlatmasdan tavoze bilan bir nimalar derdi-da ta’zim bajo keltirib, yana qaytib ketardi. Ayol esa yarim yotgan ko‘yi poxol yolpig‘ich bilan o‘zini asta-asta yelpir, qora baxmaldek g‘aroyib kipriklarini bir maromda pirpiratar edi... U yer yuzida yaratilgan qaysi toifadagi maxluqot oilasiga mansub?

U obdon toblangan, danakdek ayol edi. Qahrabo ko‘kraklari, yelkalari, qo‘llari va oyoqlari tizzasigacha yalang‘och bo‘lib, badaniga, sonlariga ko‘m-ko‘k yaltiroq mato o‘rab olgandi. Sariq og‘ochdan yasalgan sandaliga laklangan qizil tasma tortilgan, oyoqchalarining qizilga bo‘yalgan tirnoqlari tasma orasidan ko‘rinib turardi. Qatron sochlari boshiga g‘anak qilib turmaklangan, bu dag‘al ko‘rinish uning bolalarcha ma’sum qiyofasiga aslo mos emasdi. Quloqchalarining solinchaklarida g‘ovak tilla sirg‘alar tebranardi. Qop-qora kipriklari aql bovar qilmas darajada uzun va g‘aroyib ediki, Bog‘i Eramda guldan gulga uchib-qo‘nib yurgan kapalaklarni eslatardi; ular jannatiy hind gulzorlarida ham gohida xayol misoli ko‘zga tashlanib qolardi... Go‘zallik, aql-idrok, ahmoqlik kabi so‘zlar aslo unga yopishmasdi, go‘yo barcha insoniy xususiyatlar unga begona edi. Darhaqiqat, u boshqa sayyoradan kelib qolgan jonzotga o‘xshardi. Soqovlik - uning so‘zsiz suvrati edi. U yarim yotgan ko‘yi miq etmasdi, qop-qora baxmaldek kiprik-kapalaklarini bir maromda pirpiratar, yelpig‘ich bilan o‘zini asta-asta yelpir edi...

Bir kuni ertalab mehmonxona hovlisiga riksha* jadal kirib keldi. Odatda, men mana shu rikshada shaharni sayr etib qaytardim. Dastyor yigitcha ayvon zinapoyasida istiqbolimga peshvoz chiqib ta’zim bajo keltirdi-da, past tovushda:

- Ser, yuz rupiya, - dedi inglizchalab.

Bu – usha sanamning baxosi edi. Afsus…

1944, 24 may

Olima Nabizoda tarjimasi

___________

*Rupiya - Hindiston, Indoneziya va boshqa Hind okeani havzasida joylashgan mamlakatlarda pul birligi; xarid quvvati har xil /tarj. izohi/.

*Riksha - hammol tortib yuradigan g‘ildirakli bezakdor aravacha, unda yo‘lovchi yoki yuk tashish mumkin /tarj. izohi/.

Ivan Bunin

QASDLASHUV

(hikoya)

Avgustning oxirlarida Kanndagi pansionga bordim; dengizda cho‘milib, tabiatdan nusxa ko‘chirib, ijod qilmoqchi edim. Anavi g‘alati ayol har kuni ertalab kahva ichar, o‘zi alohida stolda o‘tirib tamaddi qilar, doim o‘ychan, tund qiyofada yurar, chor-atrofdagi odamlarga e’tibor bermas, qahvaxo‘rlikdan so‘ng qaysi go‘rlargadir g‘oyib bo‘lar, kechgacha qorasini ko‘rsatmas edi. Pansionda bir haftadan beri yashayotgan bo‘lsam-da, hamon o‘sha ayolni qiziqib kuzatib yurardim: qop-qora sochlari qalin, bilakdek bir o‘rim sochi orqasiga tashlab qo‘yilgan, sochlari boshini chulg‘agan, qaddi-qomati kelishgan, sog‘lom, egnida qora-qizil movut ko‘ylak, istarasi issiq, lekin qiyofasi tund... Bizga o‘n besh yoshlar chamasidagi elzaslik qiz osh-ovqat, choy-non keltirib berar, bajonidil xizmatimizni qilardi. Yosh bo‘lsa-da siynalari bo‘liq, to‘lishgan, to‘lishib yana-da ochilib ketgan, tantiqroq, lekin yoqimtoy ojiza edi. U birovning gapini xuddi hurkak ohudek ko‘zlarini pirpiratib, jilmayib tinglardi. Uni bir gal yo‘lakda uchratib qolib savolga tutdim:

- Dites, Odette, qui est cette dame?

- Quelle dame, monsieur?

- Mais la dame brune, la-bas?

- Quelle table, monsieur?

- Numero dix.

- C’est une russe, monsieur.

- Et puis?

- Je n’en sais rien, monsieur.

- Est-elle chez vous depuis longtemeps?

- Depuis trois semaines, monsieur.

- Toujours seule?

- Non, monsieur. Il y avait un monsieur...

- Jeune,sportif?

- Non, monsieur... tres pensif, nerveux...

- Et il a disparu un jour?

- Mais oui, monsieur...

«Gap buyoqda ekan-da! – deb o‘yladim. – Endi ba’zi narsalar oydinlashyapti. Lekin u erta bilan qaysi go‘rlarga daf bo‘lyapti ekan? Hamon sevgilisini izlayaptimi?»

Ertasi kuni qahvaxo‘rlikdan so‘ng, odatdagidek, xonamdagi ochiq derazadan shag‘al g‘ichirlashi eshitildiyu pansion bog‘chasiga mo‘raladim: u odati bo‘yicha yalangbosh, ko‘ylagi rangidagi shamsiyasini ko‘tarib tez-tez yurib ketib borardi. Oyog‘ida qizil poyabzal. Men darhol hassa

bilan shamsiyani olib, uning orqasidan ergashdim. U ko‘cha boshiga borib Karno xiyoboni tomon burildi, men ham o‘sha muyulishdan burildim. O‘yladimki, o‘z xayollari bilan band bo‘lib orqasiga qaramaydi, poylab borayotganimni sezmaydi. Darhaqiqat, to vokzalga borguncha orqasiga bir marta ham nazar tashlamadi. Vokzalda uchinchi toifali vagonga chiqayotgan chog‘da ham orqasiga o‘girilib qaramadi. Poezd Tulonga borardi. Men ham har ehtimolga qarshi Sen-Rafaelgacha chipta olib, qo‘shni kupega chiqdim. Chamasi, u olisga ketayotgan yo‘lovchiga o‘xshamasdi. Xo‘sh, qayoqqa ketyapti?.. Napulada, Teulada derazadan boshimni chiqarib qaradim. Nihoyat, poezd Treyyasda birpas to‘xtagan payt yana boshimni chiqardim-u, bekatni tark etayotgan ayolni ko‘rib qoldim. Vagondan sakrab tushib yana uning orqasidan yo‘l oldim. Bu safar olis masofadan ta’qib etib boraverdim. Uzoq yurdik – dengiz yoqasidagi tik jarlik yonidan o‘tgan egri-bugri muyulishlar, yosh qarag‘ayzor oralab o‘tgan nishab toshloq so‘qmoq ham orqada qoldi. Shu so‘qmoq orqali sohilga tik kesib chiqilsa, yo‘l xiyla qisqarardi. O‘rmon bilan qoplangan kimsasiz serqoya ko‘rfazcha tomon tog‘ qiyalab borar, sohilga yetgach tik kesilgan tabiiy devor hosil bo‘lar edi. Vaqt peshinga yaqinlashib qolgan, kun issiq, qilt etgan shabada yo‘q, igna bargli archazordan taralayotgan xushbo‘y hid dimoqni yoraman derdi, atrofda zog‘ uchmas, tiq etgan tovush eshitilmas, faqat chag‘alaylar suv sathida yuzib yurar, onda- sonda chig‘illab qo‘yishar edi. Dengizning ochiq bo‘lgan janub tomoni yalt-yult etib ko‘zni qamashtirar, yirik-yirik kumush yulduzchalar sapchib qirg‘oqqa urilardi... Nihoyat, u og‘irligini orqaga tashlab yugurgancha so‘qmoq bo‘ylab yam-yashil ko‘rfazchaga tushdi. Ko‘rfazcha to‘q qizil qoyalar orasida paydo bo‘lgan edi. Shamsiyasini qumloqqa tashlab shosha-pisha yechina boshladi. Oyoqyalang edi. Men sertosh qoyaga yotib oldim, u qoya ostiga qoramtir gulli ko‘ylagini yechib tashladi. Unga qarab, hoynahoy, cho‘milish kuylakchasi xam koramtir-tund bulsa kerak deb uyladim. Birok, kuylak ostida hech qanday cho‘milish kuylakchasi yo‘q, faqat kaltagina pushti sorochka bor edi, xolos. Sorochkasini ham yechib tashladi; u oftobda obdon toblangan, badanlari qahrabo tusiga kirgan, sog‘lom, baquvvat edi. Qip-yalang‘och holda oqarishib turgan tip-tiniq suvga kirib bordi; chiroyli to‘piqlarini egib-to‘g‘rilab, orqalarini namoyishkorona o‘ynatib, quyoshda qoraygan bellarini ko‘z-ko‘zlab suvga sho‘ng‘idi. Suvda jimib qoldi, aftidan, suvda aks etayotgan quyosh nurlari ko‘zlarini qamashtirgan edi. Keyin oyoqlarini o‘ynatib suvni shaloplatdi, suv tubiga cho‘nqayib o‘tirdi, suvdan boshini chiqarib bir aylandiyu oyoq-qo‘llarini keng yozib suv ustiga yotib oldi; asta-sekin yuzib qumloq sohilga chiqdi, tirsagini tirab qumga boshini qo‘ydi. Kumush tikondek yaltirab, bir maromda sokin chayqalayotgan bepoyon dengiz guyo ufqqa singib ketardi. Sohilga tutash ko‘rfazcha va shinamgina serqoya manzil tobora qizib borardi. Qoyadan iborat dim bo‘shliqda, mo‘‘jaz janub o‘rmonida shu qadar teran sokinlik hukm surardiki, pastimdagi qumloqda ko‘ksini qumga berib yotgan ayolning yaltirab turgan yelkalariga, ikki tilim orqalariga, keng yoyilgan oyoqlarining orasiga urilayotgan shaffof mavjlarning mayin chaloplashi ham bemalol eshitilardi. Men xarsang orqasiga yashirinib olib yalang‘och go‘zallikni zimdan kuzatib yotar ekanman, borgan sari betoqatlanib, bu qiliq g‘irt bema’nilik, surbetlik ekanini paqqos esimdan chiqarib yubordim. Qaddimni tiklab trubkamni tutatib tamaki cheka boshladim. Daf’atan ayol ham boshini ko‘tardiyu pastdan yuqoriga – men tomon ajablanib tikilib qoldi. Birok, avval qanday yotgan bo‘lsa, o‘sha holatda cho‘zilib yotaverdi. Nima qilishimni, nima deyishimni bilmasdan kalovlanib o‘rnimdan turdim. Ayol birinchi bo‘lib tilga kirdi:

- Men yul bo‘yi orqamdan birov ergashib kelayotganini sezgan edim. Nega ergashdingiz?

- Kechirasiz, shunchaki qiziquvchanlik... – dedim gapni aylantirmasdan.

- Ha, ko‘rinib turibdi, qiziquvchan ekansiz. Men xakimda surab-surishtirganingizni Odette aytgan edi. Sizning rus ekaningizni tasodifan eshitib qolganman, shu bois hozir unchalik ajablanayotganim yo‘q – hamma ruslar haddan ziyod qiziquvchan bo‘ladi. Biroq, ayting-chi, nima uchun orqamdan ergashib keldingiz?

- Avvalo, qiziquvchanligim, qolaversa, kasbim shunaqa.

- Bilaman, siz rassomsiz.

- Siz esa rasmbop ayolsiz. Bundan tashqari, xar kuni ertalab qayoqqadir g‘oyib bo‘lardingiz. Bu hol ko‘nglimga g‘ulg‘ula soldi: qayoqqa? nima uchun? Hatto nonushta qilmasdan ketardingiz. Vaholanki, pansion ahli bunday qilmaydi. Boz ustiga, turq-atvoringiz ham boshqalarnikidan farq qiladi, doim bir narsani o‘ylab yurasiz. Yolg‘iz bo‘lasiz, miq etmaysiz, qandaydir yashirin siringiz borga o‘xshaydi... Endi, yechinayotganimni ko‘rib nima uchun qaytib ketmadingiz, deb so‘ramoqchimisiz...

- Tekin tomoshani tashlab go‘rga ketarmidingiz, - dedi. Birpas sukut saqlab, qo‘shib qo‘ydi: - Hozir suvdan chiqaman. Bir daqiqa teskari qarab turing, keyin buyoqqa kelasiz. Siz ham meni qiziqtirib qoldingiz.

- O‘lsam ham teskari burilmayman, - dedi. – Men rassomman, qolaversa, biz yosh bola emasmiz.

- Bo‘pti, menga bari bir,- dedi u yelkasini qisib.

So‘ng baralla o‘rnidan turdi, old tarafdan ayollik tarovati ro‘y rost namoyon bo‘ldi. Shag‘alni g‘ichirlatib shoshilmasdan olg‘a yurdi, pushti sorochkasini boshiga tashladi, keyin ko‘ylakcha bo‘ynidan jiddiy qiyofasi ko‘rindi, kiyim ho‘l badaniga yopishib qoldi.

Men uning yoniga yugurib tushdim, yonma-yon o‘tirdik.

- Balki, trubkadan tashqari, papirosingiz ham bordir? – deb so‘radi.

- Bor.

- Menga ham bering.

Papiros berib, gugurt chaqdim.

- Rahmat.

Tutunni ichiga tortib olis-olislarga nigoh tashladi, oyoq barmoqlarini o‘ynatdi.

- Hozir ham sizga yoqyapmanmi? – deb so‘radi kesatiq aralash.

- Bo‘lmasam-chi! – deb xitob qildim. – Ofatijonsiz, badaningiz, sochlaringiz, ko‘zlaringiz... faqat tund qiyofangiz g‘alati ko‘rinyapti.

- Rostini aytsam, ko‘nglimga yomon bir niyatni tugib qo‘yganman.

- O‘zim ham shunday bo‘lsa kerak deb o‘ylagandim. Siz yaqinda kim bilandir ajrashgansiz, kimdir sizni tashlab ketgan...

- Tashlab ketmadi, itqitib yubordi. Meni tashlab qochib ketdi. Bilardim, u adoyi tamom bo‘lgan kimsa edi, lekin unga ko‘ngil berdim. Keyin ma’lum bo‘ldiki, qip-qizil bitta ablahni yaxshi ko‘rgan ekanman. U bilan bundan bir yarim oycha muqaddam Monte-Karloda uchrashdik. O‘sha oqshom kazinoda qimor o‘ynab o‘tirgan edim. U ham yonimda turib qimor o‘ynardi, ko‘zlarini olaytirib sharchalarni kuzatardi. Omadi chopib ko‘p yutdi, bir marta yutdi, ikki, uch, to‘rt... Men ham ancha-muncha yutuqni qo‘lga kiritdim, u hammasini ko‘rib turardi. To‘satdan: «Tamom, pishti! Assez! – deb men tomonga o‘girildi-da: - N’est-ce pas madame?» - deb qo‘shib qo‘ydi. «Ha, pishti!» dedim kulib. «Ie, rusmisiz?» «Ko‘rib turibsiz-ku». «Unday bo‘lsa, ketdik – kayf-safo qilamiz!». Unga razm soldim – aftidan azob ko‘rgan odamga o‘xshardi, lekin xiyla kelishgan... Keyin nima bo‘lganini tasavvur etish qiyin emas.

- Ha, qiyin emas. Kechki ovqat paytida apoq-chapoq bo‘lib, tinmay gap sotgansizlar, xayrlashadigan payt kelganda ajablangansizlar...

- To‘ppa-tug‘ri. Biz xayrlashmadik, bir-birimizga yopishdik-qoldik, yutib olgan pullarimizni sovura boshladik. Monte-Karloda, Tyurbida, Nitstsada yashadik. Kann bilan Nitstsa oralig‘ida, yo‘l bo‘ylarida joylashgan qovoqxonalarda nonushta, tushlik qilardik. Siz u joylardagi narx-navolar osmonda ekanini bilsangiz kerak?! Hatto ma’lum muddat Cap d’Antibes mehmonxonasida ham yashadik, o‘zimizni boy-badavlat etib ko‘rsatishga harakat qildik... Hamyonimizning tagi ko‘rinib qoldi, oxirgi mayda-chuydamizni to‘plab Monte-Karloga yo‘l oldik, lekin bu safarimiz halokat bilan yakunlandi. U biryoqlarga gum bo‘lib ketib pul topib kelar, ammo bu pullar avvalgilarga nisbatan arzimas miqdorda – ellik, yuz frankdan oshmas edi... So‘ng mening sirg‘alarimni, hatto nikoh uzugimni, ichdan buynimga tao‘ib yuradigan tillo xochimni, bir paytlar men eri bor xotin edim, qaysi go‘rlargadir eltib sotib yubordi...

- Albatta, erta-indin birov juda katta qarzini to‘laydi, nufuzli, sarmoyador do‘stlarim, tanish-bilishlarim bor deb ishontirgan.

- Ha, xuddi shunday bo‘lgan. Uning o‘zi kim edi? Anig‘ini hozir ham bilmayman. O‘zining o‘tmishi to‘g‘risida batafsil, aniq gapirishni istamasdi, mavzuni darhol boshqa tomonga burib yuborardi. O‘zim ham bunga unchalik e’tibor bermasdim. Bilasiz, ko‘pchilik muhojirlarning kechmishi bir xil bo‘ladi: Peterburg, ajoyib harbiy qismda xizmat, keyin inqilob boshlanadi, Istanbul... Eski og‘aynilari yordami bilan Parijda go‘yo yaxshigina mavqega ega bo‘ladi, istagan joyga qo‘li yetadi, hozircha Monte-Karloda vaqtixushlik qiladi yoki Nitstsada birorta obro‘-e’tiborli do‘stining pinjiga kirib olib... Xullas, shunaqa gaplar bilan qo‘ynimni puch yong‘oqqa to‘ldirdi. Men bo‘lsam kundan kunga ruhan tushib, yorug‘ dunyo ko‘zimga tor ko‘rinib borardi, u esa miyg‘ida kulib: «Xotirjam bo‘l, menga ishonaver, Parijda hozir biz uchun yelib-yugurishyapti, bopladim – nima qilganimni senga aytib o‘tirmayman, baribir aqling yetmaydi, buyog‘ini o‘zimga qo‘yib ber», deb taskin berardi.

- Xo‘sh-xo‘sh?

- Nima «xo‘sh»?

U birdan ko‘zlarini chaqnatib menga qaradiyu o‘chib qolgan papirosini uzoqqa otib yubordi.

- Sizga bularning hammasi kulguli tuyulyaptimi?

Men qo‘lidan tutib mahkam siqdim.

- Shunday deyishga uyalmaysizmi?! Men sizni Meduza yoki Nemezida kiyofasida tasvirlamokchiman.

- Ular qasoskor sanamlarmi?

- Ha, juda yovuz.

U ma’yus jilmaydi.

- Nemezida! Yana qanaqa Nemezida?! Yo‘q, siz yomon odamga o‘xshamaysiz... Yana bitta papiros bering. U chekishniyam o‘rgatdi... Hamma narsaga o‘rgatdi!

Papirosni tutatib, yana olis-olislarga nazar tashladi.

- Darvoqe’, cho‘milish uchun shuncha joyga kelganingizni ko‘rib nihoyatda ajablangan edim. Har kuni bo‘zchining mokisidek lo‘killab yurishdan zerikmasmikan deb o‘ylagandim. Endi bilsam, sizga yolg‘izlik kerak ekan.

- To‘g‘ri.

Quyosh tobora zabtiga olib qizdirardi, hovur va xushbo‘y hid ko‘tarilayotgan qarag‘ay shoxlariga qo‘nib olgan chirildoqlar achchiqlangandek zo‘r berib chiriqlardi. Ayolning qop-qora sochlari, ochiq yelkalari, oyoqlari qizib ketganini sezib turardim.

- Yuring, salqinga o‘taylik, kun yondiraman deyapti. G‘amgin tarixingizning davomini o‘sha yerda gapirib berasiz, - dedim.

U uyqudan uyg‘ongandek seskanib:

- Ketdik, - dedi.

Biz yarim doira shaklidagi ko‘rfazchani aylanib o‘tib, qizil koya ostidagi salqin joyga o‘tirdik. Bu yer yop-yorug‘, lekin dim edi.

Men yana uning qo‘lini olib, qo‘yib yubormadim. U buni sezmadi.

- Endi davomi nima bo‘lardi? – dedi. – Men haqiqatan ham juda xunuk, sharmandali o‘sha voqeani eslashni-da istamay qoldim. Hoynahoy, siz meni goh anavi-goh manavi firibgarning kunda-shundagi jazmani bo‘lsa kerak deb o‘ylayapsiz. Hecham unday emas. Mening o‘tmishim ham boshqalarnikidan unchalik farq qilmaydi. Erim dastlab Denikinning, so‘ng Vrangelning Ko‘ngilli armiyasida xizmat qilgan, taqdir taqozosi bilan Parijga kelib qolganimizdan keyin, albatta, shofyorlik qildi. Lekin asta-sekin ichkilikka o‘rgandi, oxir-oqibat ichkilikka shu qadar ruju qo‘ydiki, ishdan haydalib, yalangoyoq daydiga aylandi-qoldi. Endi u bilan birga yashay olmasdim. Uni oxirgi marta Monparnasda, «Dominika» ostonasida uchratdim. Albatta, ruslarning shunaqa qovoqxonasi borligini bilsangiz kerak? Tun, yomg‘ir, u bo‘lsa yirtiq etikda ko‘lmak kechib yuribdi, qaddini dol qilib o‘tgan-ketganning yoniga chopib boradi, qo‘llarini cho‘zib sadaqa so‘raydi, odamlarga yordamlashmoqchi bo‘ladi, aslida, taksidan tushayotgan yo‘lovchilarga halaqit berardi, xolos... Men serrayib koldim, undan ko‘zimni uzmasdim. Asta unga yaqinlashdim. Tanidi, qo‘rqib ketdi, xijolat bo‘ldi. Siz uning qanday ajoyib, mehribon, xushmuomala inson ekanini tasavvur ham qilolmaysiz. Qotib qoldi, o‘zini qo‘yarga joy topolmasdan menga tikildi: «Masha, senmisan?» Bujmaygan, ust-boshi bir ahvolda, soqoliga ustara tegmagan, hammayog‘ini sariq jun qoplagan, shalloba bo‘lgan, sovuqda dir-dir qaltiraydi... Hamyonimda bor pulimni unga berdim, ho‘l, muzdek qo‘li bilan qo‘limdan ushlab bilaklarimni o‘pa boshladi, yelkalari silkindi, tovushini chiqarmasdan yig‘ladi. Xo‘sh, qo‘limdan nima ham kelardi? Faqat ikki-uch marta har oyda yuz, ikki yuz frankdan pul jo‘natib turdim. Parijda mening shlyapa tikadigan ustaxonam bor, mo‘maygina daromad qilaman. Bu yerga men hordiq chiqargani, cho‘milgani kelganman. Mana, ko‘rmaysizmi... Erta-indin Parijga qaytaman. Anavi firibgarni topib qulog‘ining ostiga «shalva qaynatib» qo‘ysam, janjal ko‘tarsam – juda bema’ni ish bo‘lar ekan. Bilasizmi, men buning bema’niligini qachon rasmona tushunib yetdim? Hozir bildim, siz tufayli bildim. Boshimdan o‘tgan sarguzashtni gapirib berdim-u, birdan anglab qoldim...

- Ajab, xushtoringiz qanday qilib juftakni rostlab qoldi?

- Hamma gap shundaki, u nihoyatda iflos yo‘lni tanladi. Biz mana shu pansionchaga joylashdik, hozir siz bilan men qo‘shniman. Sar d’Antibes mexmonxonasidan keyin bu yerda yashashni tasavvur etib ko‘ring-a! Bundan o‘n kuncha oldin oqshom chog‘i qimorxonaga choy ichgani bordik. Albatta, musiqa chalinayotgan, yigit-qizlar juft-juft bo‘lib raqsga tushayotgan ekan. Bunday manzarani ko‘rsam beixtiyor ko‘nglim ayniydigan bo‘lib qolgan, shu qadar me’damga uribdi. Ishqilib, o‘tiribman, pirojnoe yeyapman, u ikkovimiz uchun buyurtma beryapti, goh-goh iljayib piching qiladi: «Qara, anavilarni qaragin, haqiqiy maymunlarga o‘xshaydi-ya, oyoqlarini tapillatib, basharasini burishtirganini ko‘rmaysanmi!» deydi sozandalarni ko‘rsatib. So‘ng bo‘m-bo‘sh portsigarini ochib yugurdakni yoniga chaqirdi, inglizlarning papirosidan olib kel, deb buyurdi. Yugurdak papiros keltirdi. U xijolatomuz: «Mersi, choy ichib bo‘lganimizdan keyin haqini to‘layman», dedi. Tirnoqlarini ko‘zdan kechirib o‘tirib: «Qo‘lim dabdala bo‘lib ketibdi-ku! Hozir yuvib kelaman...», dedi menga qarab va o‘rnidan turdiyu ketdi.

- Keyin qaytib kelmadi.

- Yo‘q. Men bo‘lsam kutib o‘tiribman. O‘n daqiqa kutdim, yigirma, yarim soat, bir soat... Qanday ahvolga tushib qolganimni tasavvur etyapsizmi?

- Tasavvur etyapman...

Men o‘sha manzarani yaqqol ko‘z oldimga keltirdim: stol atrofida choy ichib o‘tiribdi, atrofiga alanglaydi, miq etmaydi, ahmoqona ahvolga tushib qolganini o‘ylaydi, xunob bo‘ladi... Yirik derazalardan tun qo‘ynidagi osmon ko‘rinadi, sokin dengiz mavjlanib jilolanadi, palmalarning yaproqlari qorayib ko‘zga tashlanadi, sozandalar polni tapir-tupur etkazib tepadi, asboblarini puflaydi, temir likopchalarni zarb bilan uradi, erkaklar tovonlarini bir-biriga urishtirib musiqaga mos ravishda chayqalib, raqs bahonasida xonimlarga mahkamroq yopishib, shahvoniy nafsini qondirish niyatida bir tomonlarga sudraydi... Qo‘nji uzun etik kiyib olgan xizmatkor ko‘kimtir mundirni unga uzatib, bosh kiyimini yechib ta’zim qiladi, bir quti «Nigh Life»...

- Keyin nima bo‘ldi? Siz o‘tiribsiz...

- O‘tirgan o‘rnimda adoyi tamom bo‘lganimni his etyapman. Sozandalar ham uylariga ketdi, zal bo‘shab qoldi, elektr chiroqlari yoqildi...

- Derazalar oqarishib turibdi...

- Ha. O‘rnimdan turay desam, oyoqlarimda mador yo‘q. Nima qilsam ekan, najot bormi? Hamyonimda bor-yo‘g‘i olti frank bor, xolos. Qo‘limga mayda tangalar ham ilashib chiqdi.

- U rostdan ham hojatxonaga yo‘l oladi, zarur ishni ado etadi, o‘zining firibgarlik hayotini o‘ylaydi, so‘ng tugmalarini qadaydi va yo‘lak bo‘ylab oyok uchida yurib orqa eshikdan ko‘chaga chiqib ketadi... Xudo haqqi, kimga ko‘ngil qo‘ygan edingiz?! Endi uni izlab topib o‘ch olmoqchimisiz? Nima uchun? Siz bokira qizaloq emassiz, uning kimligini, o‘zingiz qanday ahvolga tushib qolganingizni yaxshi bilishingiz kerak edi. Yaqqol ko‘rinib turgan bema’ni hayotni nega davom ettirdingiz?

Ayol sukut saqladi, yelkalarini uchirib qo‘ydi.

- Kimga ko‘ngil berganimni o‘zim ham bilmayman. Aytadilar-ku, chin muhabbatga ehtiyoj bor edi... Afsuski, hech qachon haqiqiy muhabbatga duch kelmaganman... U erkak sifatida menga hech narsa bergan emas, berishi ham mumkin emasdi, chunki allaqachon erkaklik qobiliyatini yuqotgan edi... Ha, uning kimligini, o‘zim qanday ahvolga tushib qolganimni bilishim kerak edi. Biroq, men bilishni ham, o‘ylashni ham istamasdim. Umrimda birinchi marta yengil-elpi hayotga qadam qo‘ydim, orqa –oldimga qaramasdim yallama-yorim qilib yuraverdim, huzur-halovatdan bahramand bo‘ldim, qandaydir vasvasa ichida yashadim. Xo‘sh, nima uchun uni topib o‘ch olmoqchi bo‘ldim? Yana vasvasaga uchdim, xiraqasqon xayollarga qul buldim. Axir, men qabih, ayanchli janjaldan boshqa hech narsaga erisha olmasligimni bilmasmidim? Siz nima uchun deb so‘rayapsiz. Chamamda, menga ham uning kasofati urdi, shekilli. Past ketdim, firibgarning hayotiga sherik bo‘ldim; asosiysi – u meni qimorxonada sharmandali ahvolda qoldirib, o‘zi hojatxona orqali ko‘chaga qochib chiqib ketgani uchun qasd olmoqchi edim. Bosh-ketimni yo‘qotib qo‘ydim, qimorxona kassasiga borib yolg‘on gapirdim, yalinib-yolvordim, ertagacha sumkachamni garovga olib qolinglar deb iltimos qildim, lekin sumkachamni olishmadi, ijirg‘anib choy, shirinlik, ingliz papirosi uchun to‘lanadigan haqdan voz kechishdi. Parijga telegramma jo‘natdim, uchinchi kuni ming frank pul oldim, qimorxonaga bordim – u yerda yuzimga qarashmasdan pulimni olishdi, hatto hisob-kitob qog‘ozchasini qo‘limga tutqazishdi. Eh, azizim, men hech qanday Meduza emasman, men shunchaki mushtipar ayolman, ojizaman. Ustiga ustak, nihoyatda ta’sirchanman, yolg‘izman, baxtiqaroman. Lekin meni tug‘ri tushuning – axir makiyonning ham yuragi bo‘ladi-ku! Men o‘sha la’nati oqshomdan bo‘yon go‘yo bedavo bir dardga chalingan edim. Sizni menga xudoning o‘zi yetkazdi, endi kutilmaganda o‘zimga kelyapman... Qo‘limni qo‘yib yuboring, kiyinib olay, yaqinda Sen-Rafaeldan poezd ham qaytib qoladi...

- Sadqai sar, - dedim. –Yaxshisi, chor-atrofga bir qarang, anavi qizil qoyalarni, yam-yashil ko‘rfazchani, g‘adir-budur qarag‘aylarni ko‘ryapsizmi? G‘achir-g‘uchur etgan jannatiy tovushlarni eshitmayapsizmi?.. Endi biz buyoqqa birga-birga kelamiz. Bo‘ptimi?

- Bo‘pti.

- Parijga ham birga-birga ketamiz.

- Xo‘p.

- Keyin nima bo‘lishini xudo biladi.

- Ha, albatta.

- Qo‘lingizni o‘psam maylimi?

- Mayli, mayli...

1944, 3 iyun

Olima Nabizoda tarjimasi 

Ivan Bunin

QO‘NALG‘A

(hikoya)

Bu voqea janubiy Ispaniyaning tog‘li deparalaridan birida ro‘y berdi.

Iyun oyining so‘lim oqshomi edi, oydin kecha, to‘lin oy osmon peshtoqida osilib turardi, odatan, kunduzi jala quyib o‘tgan bo‘lsa, dimiqqan kechalari oy nafarmon nur taratadi, binafsha gullayotgan kezlarda bu hol tabiiy hisoblanadi, pastak janub o‘rmonlari bilan qoplangan yassi tog‘larning dovonlari sutday oqarib ko‘zga yaqqol tashlanib turardi, dovon ufqqa bosh qo‘ygan.

Dovonlar orasiga joylashgan ensiz vodiy shimol tomonga cho‘zilib ketgan. Vodiyning bir tarafiga dovonning ko‘lankasi tushib turar, mozor sukunati hukm surayotgan bu oqshomda tog‘ jilg‘asi bir maromda jildirar, goh safsar ma’dan, goh yoqut, goh tillaqo‘ng‘iz sirli shu’la sochar, olamni nurga to‘ldirayotgan mo‘‘jiza ko‘zni qamashtirardi. Qarshi tarafdagi adirlar vodiydan chekinib, o‘rnini past tekisliklarga bo‘shatib bergan, tekislik bo‘ylab eski tosh yo‘l o‘tgan. Shu pastlikda joylashgan toshqo‘rg‘on ham nihoyatda ko‘hna ko‘rinardi. Bemahalda toshqo‘rg‘onga oldingi o‘ng oyog‘i oqsayotgan to‘riq ayg‘ir otini qichamasdan minib kelayotgan marokashlik bir kishi tashrif buyurdi. U baland bo‘yli, oq jundan to‘qilgan keng-mo‘l yaktak kiyib, boshiga popukli hojido‘ppi qo‘ndirib olgan edi.

Toshqo‘rg‘on odam zoti qirilib ketgandek huvillab yotardi, o‘z holiga tashlab qo‘yilganga o‘xshardi. Aslida ham shunday edi. Marokashlik kishi dastlab sersoya ko‘cha bo‘ylab,tosh-devor uylar oralab o‘tdi; uylarning derazalari o‘rnida bo‘shliq qorayib ko‘rinardi, tomorqadagi bog‘lar yovvoyilashib ketgan edi. Keyin u oydin maydonga chiqdi; bu yerda ustiga shiyponcha qilingan hovuz, peshtoqiga Madonnaning zangori haykalchasi o‘rnatilgan cherkov, hamon odamlar istiqomat qilayotgan bir nechta hovli bor edi. Oldinda esa, maydonga kiraverishda karvonsaroy joylashgan.Pastki qavatdagi derazalardan g‘ira-shira nur taralardi. Egar ustida mudrab kelayotgan marokashlik birdan hushyor tortib, jilovni siltadi, oqsab kelayotgan ot o‘nqir-cho‘nqir tosh to‘shalgan maydon bo‘ylab jadal yurib ketdi, tuyoq tovushlari tun qo‘ynidan aks sado berardi. Tuyoq tovushini eshitib karvonsaroy bo‘sag‘asiga kichrayib, qoq suyak bo‘lib qolgan kampir chiqdi, daf’atan uni tilanchiga o‘xshatish mumkin edi. So‘ng kulcha yuzli, o‘n besh yoshlar chamasidagi qizaloq ostonada paydo bo‘ldi; uning jamalagi peshonasiga tushib turar, yalang oyoqlariga shippakcha ilib olgan, egnida oqish pechakgul tusidagi yengil kuylak. Bo‘sag‘aga boshini qo‘yib yotgan eshakdek qop-o‘ora it ham o‘rnidan turdi, uning junlari sip-silliq bo‘lib, kesilgan quloqlari ding bo‘lib turardi. Marokashlik kishi ostonaga yetar-etmas otdan tushdi. It shu zahoti ko‘zlarini chaqnatib, tishlarini xunuk irjaytirib olg‘a tashlandi. Marokashlik qamchisi bilan itni haydashga urindi. Qizaloq darhol itga tanbeh berdi:

- Negra! – deb qichqirdi jarangdor tovushda. – Senga nima bo‘ldi?!

It boshini egib asta-sekin orqasiga qaytdi, tumshug‘ini devorga qadab yotdi.

Marokashlik kishi ispan tilini buzib gapirardi, salom-alikdan qildi, so‘ng shaharda temirchi bormi deb so‘radi, ertaga otni taqalatish kerak ekan. Otni kechasi qaerda qoldirish mumkin? Otga yem topiladimi? O‘ziga ham ovqat berilsa, chakki bo‘lmasdi. Qizaloq uning baland bo‘yiga, chechak izlari qolgan cho‘tir yuzlariga qiziqsinib qaradi. Qo‘noq itga xavotirlanib nazar tashlab qo‘ydi, it jimgina yotibdi, xuddi xafa bo‘lib qolganga o‘xshardi, qulog‘i xiyla og‘ir kampir esa tovushini ko‘tarib shosha-pisha javob qaytardi: temirchi bor, xizmatkor uy yonidagi molxonada uxlab yotibdi, kampir uni hozir uyg‘otadi, u otga yem beradi. Ovqat masalasida ham mehmonning ko‘ngli to‘q bo‘lsin: tuxum quymoq tayyorlab berish mumkin, lekin kechki ovqatdan fakat oz-moz loviya bo‘tqa bilan sabzavot qovurdoq qolgan, ular isitib beriladi... Doim shirakayf bo‘lib yuradigan xizmatkor chol mehmonning otiga yem berib, egar-jabdug‘ini yechib olishda yordamlashdi.

Yarim soatdan sung marokashlik kishi oshxonada zo‘r ishtaha bilan ovqatlanib, sarg‘imtir oq musalllasni yutoqib ichib o‘tirardi...

Karvonsaroy ko‘hna edi. Pastki qavat uzun-uzun dahlizlardan iborat bo‘lib, yo‘lak oxirida yuqori qavatga chiqiladigan aylanma zinapoya bor. Yuqori qavat ikkiga bo‘lingan: chap tomonda keng-mo‘l, lekin shifti pastak xonalar, xonalarga kambag‘al qo‘noqlar tunashi uchun so‘richalar qo‘yilgan; o‘ng tomonda ham pastak shiftli oshxona, shiftlariyu devorlari quyuq tutundan qasmoq bo‘lib ketgan yemakxona, devorlari xiyla qalin bo‘lgani bois tokchadan ichkariga o‘rnatilgan kichik derazalar, burchakda o‘choq, ustiga hech narsa yopilmagan stol, yonida o‘tirgichlar, yerga g‘adir-budur toshdan to‘shama qilingan, u silliq-sirpanchiq bo‘lib ketgan. Bu xonada kerosin lampa miltillab turardi, u qop-qorayib ketgan temir zanjirga osib qo‘yilgan, xonaga achimsiq tutun va piyozdog‘ hidi o‘tirib qolgan. Kampir o‘choqqa o‘t yoqib sovub qolgan qovurdoqni isitdi, mehmon sirka va zaytun moyi aralashtirilgan sovuq loviya bo‘tqani yeb bo‘lguncha tuxum quymoq qam tayyor bo‘ldi. U yechinmadi, yaktagini ham yechmadi, chotini kerib taltayib o‘tirardi, oyoqlarida qalin teridan tikilgan boshmoq bor edi, oq jundan to‘qilgan keng-mo‘l ishtonining poychasi burmali bo‘lib, to‘pig‘ini qisib turardi. Qizaloq kampirga ko‘maklashar, mehmon ish buyursa so‘zsiz bajo keltirar, lekin kutilmaganda yeb qo‘ygudek o‘qrayib qarashlaridan, quruqshagan cho‘tir basharasiyu yupqa lablaridan, ko‘kimtir mo‘ylovidan qo‘rqar edi. Qo‘noq shundoq ham qo‘rqinchli ko‘rinardi. Bo‘yi juda baland, keng yaktakda yana-da vahimali ko‘rinadi, popukli hojido‘ppi kiyib olgan boshi xumdek. Ustki labining chetlarida dag‘al shop mo‘ylovining uchlari jingalak bo‘lib buralib qolgan. Soqolinining orasida qam yakkam-dukkam jingala tola uchrardi. Boshini xiyol orqaga tashlab kekkayib o‘tirgani bois qo‘ng‘ir teri ostida o‘ynab turgan kekirdak olmasi – buqoqchasi odatdagidan yirikrok ko‘rinardi. Qorayib ketgan ingichka barmoqlarida kumush uzuklar tovlanib turardi. U miq etmasdan yeb-ichib o‘tiribdi.

Kampir qovurdoqni isitib, quymoq pishirib bo‘lgach, gulxani so‘na boshlagan o‘choq yoniga holsizgina cho‘kdi va undan qayoqdan qayoqqa ketyapsan deb so‘radi baqirib. Mehmon bo‘g‘iq tovushda:

- Uzoqqa, - deb gapni qisqa qildi.

Qovurdoq bilan quymoqni pok-pokiza tushirgach, bo‘shab qolgan ko‘zani chayqab ko‘rsatdi: qovurdoqqa achchiq qalampir ko‘p qo‘shilgan ekan, og‘zini kuydirib yuboribdi. Kampir boshi bilan qizaloqqa ishora qildi, qizaloq ko‘zani olib yemakxonaning qiya ochiq eshigidan chiqib, tim qorong‘i dahliz tomon yo‘l oldi – dahlizda tillaqo‘ng‘izlar xuddi ertaklardagidek uchqun sachratib bir maromda parvoz etar, ajabtovur nur taratar edi.

Qo‘noq qo‘ynidan papiros chiqarib tutatdi, qizaloq ketgan tomonga im qoqib:

- Nevarami? – deb so‘radi.

- Jiyanim, yetimcha, - deb javob berdi kampir qichqirib. So‘ng ezmalanib hikoya qilishga tushdi: u marhum akasini, ya’ni qizaloqning otasini juda yaxshi ko‘rar, akasini deb qariqiz bo‘lib o‘tirib qolgan, mana shu karvonsaroy akasining xususiy mulki hisoblanar, akasining xotini bundan o‘n ikki yil muqaddam bandalikni bajo keltirgan, o‘zi o‘n sakkiz yil burun o‘lgan, mol-mulkini bir umr foydalanish uchun kampirga vasiyat qilib koldirgan, huvillab yotgan qo‘rg‘onchada yashash nihoyatda og‘irlashib ketgan ekan...

Marokashlik kishi kampirning diydiyosini parishonxotirlik bilan tingladi, unchalik e’tibor bermadi, u o‘zining o‘y-xayollari bilan band edi. Qizaloq ko‘zani musallasga to‘ldirib qaytib keldi. Qo‘noq unga ko‘zlarini lo‘q qilib tikilgancha papiros qoldig‘ini shu qadar jahd bilan yutoqib tortdiki, oqibatda kirlab ketgan barmoqlarining uchini kuydirib oldi. So‘ng yangi papirosini shosha-pisha o‘t oldirib, tovushini ko‘tarib kampirga – u kampirning qulog‘i og‘ir ekanini allaqachon sezgan edi – murojaat qildi:

- Agar jiyaning musallasni o‘z qo‘li bilan quyib bersa, bag‘oyat mamnun bo‘lardim.

- Bu uning ishi emas, - dedi kampir cho‘rt kesib. So‘ng zardali ohangda qichqirdi: - Kech bo‘ldi, musallasni ichib, borib uxlagin. Hozir jiyanim senga yuqori xonaga o‘rin to‘shab beradi.

Qizaloq ko‘zlarini chaqnatib dik etib o‘rnidan turdi, kampirni ortiqcha javratib o‘tirmasdan tap-tap qadam tashlab zinapoya bo‘ylab yuqoriga ko‘tarildi.

- O‘zlaring qaerda uxlaysizlar? – deb marokashlik hojido‘ppisini terlab ketgan peshonasidan bir oz surib kuydi. – Yuqorida yotasizlarmi?

Kampir qichqirib gap boshladi: yozda yuqori qavat juda issiq bo‘ladi, ijarachilar bo‘lmagan chog‘larda – endi deyarli kelmay qo‘ydi - ular pastki qavatning narigi bo‘lmasida, qarama-qarshi tomonda, huv anavi xonada yotadilar. U qo‘li bilan o‘zlari yotadigan xonani ko‘rsatib, so‘ng yana ishlar chappasiga ketganidan shikoyat qilishga tushdi, hamma narsa qimmat bo‘lib ketdi, shu bois, ista-istama yo‘lovchilardan ham qimmatroq haq olishga tug‘ri keladi...

- Men ertaga vaqtli ketaman, - dedi marokashlik kampirning gaplariga e’tibor bermay. – Ertalab faqat qahva bersang bas. Demak, hoziroq hisob-kitob qilib qo‘yishimiz mumkin. Xo‘sh, qancha bo‘ldi? Hozir to‘layman. Yo‘-o‘q, avval mayda pullarimni topay-chi, deb u yaktagining ichki cho‘ntagidan yumshok qizil teridan tikilgan hamyonini chiqardi, bog‘ichini bo‘shatib og‘zini ochdi, stol ustiga bir hovuch tillo tangalarni jaranglatib to‘kdi. Go‘yo pullarini sinchiklab sanayotgandek peshonasini tirishtirdi, kampir esa o‘choq yonida o‘tirgan o‘rindig‘idan turib, ko‘zlarini ola-kula qilib tillo tangalarga tikildi.

Yuqori qavat qorong‘i, juda issiq edi. Qizaloq cho‘milish xonasining eshigini ochib qo‘ydi. Qorong‘ilikdan issiq havo gup etib yuziga urildi, darcha tirqishlaridan yarq etgan nur ko‘rindi, bu xonaga ham xuddi pastdagi kabi kichikroq ikkita deraza o‘rnatilgan edi. U xona o‘rtasidagi yumaloq stolni chaqqon aylanib o‘tib derazani ochdi, darcha eshikchalarini itarib tashqariga ochdi. Oydin kecha, bepoyon osmon oqarishib, yakkam-dukkam yulduzlar ko‘zga tashlanardi. Nafas olish xiyla yengillashdi, vodiydan jilg‘a jildirashi eshitilardi. Qizaloq to‘lin oyni tomosha qilish uchun derazadan boshini chiqardi, oy hamon tepada bo‘lgani bois xonadan ko‘rinmasdi. So‘ng qizaloq pastga qaradi: yerda turgan it tumshug‘ini ko‘tarib unga qaradi. Bundan besh yilcha oldin bitta daydi kuchuk qaylardandir adashib karvonsaroyga kelib qoladi, u qizaloqning ko‘z o‘ngida katta bo‘ladi, qizaloqqa o‘rganadi, u egasiga shu qadar sadoqatli ediki, bunday sadoqatni faqat itlardan kutish mumkin. Zotan, it vafodor bo‘ladi.

- Negra, nima uchun uxlamayapsan? – dedi qizaloq tovushini pasaytirib.

It beozorgina g‘ingshib, boshini bir silkitdi-da dahlizning ochiq eshigi tomon tashlandi.

- Qayt, qayt! – deb buyurdi qizaloq shoshib. – Joyingga bor!

It taqqa to‘xtadi, tumshug‘ini ko‘tarib qizga qaradi, ko‘zlaridan uchqun sachrardi.

- Senga nima kerak o‘zi? – deb so‘radi qizaloq erkalovchi tovushda. U doim it bilan xuddi odamdek gaplashardi. – Nega uxlamayapsan, esipast? Yo osmondagi oy xayolingni olib qochdimi?

It bir nima deb javob bermoqchi bo‘lgandek yana tumshug‘ini yuqori ko‘tardi, beozorgina g‘ingshib qo‘ydi. Qizaloq yelkalarini qisdi. Bu it uning sirdoshi, yorug‘ olamdagi birdan-bir jonli sirdoshi edi. Itning his-tuyg‘ulari, o‘y-xayollari doimo qizaloqqa tushunarli bo‘lardi. Lekin hozir it nima demoqchi, u nimadan xavotirlanyapti – buni qizaloq yaxshi anglamadi, shu bois qo‘lini arra-arra qilib, yolg‘ondakam jahli chiqqandek:

- Negra, joyingga bor! Uxla! – deb shivirladi.

It joyiga borib yotdi. Qizaloq deraza yonida yana birpas o‘ylanib turdi. Balki, itni anavi marokashlik tasqara xavotirga solgandir? It karvonsaroy qo‘noqlariga deyarli e’tibor bermasdi, hatto ko‘rinishidan qaroqchi yoki dordan qochgan kazzobga o‘xshagan kimsalarga qayrilib ham qaramasdi. Lekin ba’zan ayrim kimsalarga nima uchundir xuddi quturgandek tashlanib qolardi, momoguldurakdek vovullab oyoqdan olardi. Bunday paytlarda qizaloqqina itni hovuridan tushirib, qaytarib kolardi. Hozir itni bezovta qilayotgan narsa boshka bo‘lishi mumkin: dimiqqan kecha, havoda kilt etgan shabada yo‘q, osmonda to‘lin oy charaqlab nur taratyapti – bunday holat har qanday tirik jonni quyushqondan chiqarib yuboradi. Bu oqshom hukm surayotgan g‘ayritabiiy sukunat og‘ushida vodiy tarafdan jilg‘aning jildirashi, molxonada dup-dup yer tepib, shataloq otib yurgan echkining tuyoq tovushlari baralla eshitilib turardi. Qo‘qqis qari xachirmi yoki marokashlik qo‘noqning ayg‘ir otimi gurs etkazib echkini tepib yubordi, echki jonholatda shu qadar xunuk ma’rab yubordiki, quloqni teshib yuboradigan o‘tkir tovush uzoq-uzoqlarga taralib ketdi. Qizaloq sapchib o‘zini derazadan ichkariga oldi, narigi derazani ham ochib, darcha eshikchasini itarib yubordi. Xona g‘ira-shira yorishib qoldi. Xonada stoldan tashqari, eshikdan kiraverishdan ung tomonda uchta keng karavot bor – bosh tarafi devorga tirab, ustiga dag‘al choyshab tashlab qo‘yilgan. Qizaloq choyshablarni yig‘ishtirib kiraverishdagi birinchi karavotga tashladi, yostiq to‘shab, ko‘rpacha yozdi. Shu payt xona ertaklardagi mo‘‘jiza maskani kabi yorishib, mayin ko‘kimtir shu’laga chulg‘andi – tillaqo‘ng‘iz qizaloqning gajagiga qo‘ngan edi. Qizaloq uni astagina siladi, tillaqo‘ng‘iz goh yaltirab, goh xira tortib xona bo‘ylab parvoz eta boshladi. Qizaloq dimog‘ida xirgoyi qilgancha sakrab-sakrab pastga tushib ketdi.

Yemakxonada marokashlik kishi eshikka orqa o‘girib g‘o‘dayib turar, past, lekin qat’iy ohangda, asabiylashib kampirga bir nimalar deyayotgan edi. Kampir boshini chayqab rad ma’nosini bildirardi. Marokashlik yelkalarini uchirib qo‘ydi, xonaga kirib kelgan qizaloqqa shunday o‘qrayib qaradiki, sho‘rlik jonholatda o‘zini orqaga tashladi.

- Joy tayyor bo‘ldimi? – dedi u bo‘g‘iq tovushda.

- Hammasi tayyor, - dedi qizaloq shoshib.

- Tepaga qanday chiqishni bilmayman, meni kuzatib qo‘yasan.

- Seni o‘zim kuzatib qo‘yaman, - dedi kampir darg‘azab bo‘lib. – Orqamdan yur!

Kampir aylanma zinapoyadan inqillab-sinqillab yuqoriga ko‘tarila boshladi, marokashlik esa boshmoqlarini tap-tap etkazib unga ergashdi. Qizaloq birpas turib tashqariga chikdi. Ostonada yotgan it sakrab turdi, atrofida chir-chir aylandi, dumini likillatib quvonchini izhor etdi, so‘ng egasining yuzlarini yaladi.

- Nari tur, nari ket! – deb shivirladi qizaloq va erkalab itni itarib yubordi, ostonaga o‘tirdi.

It ham orqa oyoqlariga cho‘nqayib o‘tirdi, qizaloq uning bo‘ynidan quchoqlab oldi, peshonasidan o‘pdi, o‘tirgan ko‘yi it bilan birga tebrana boshladi. Yuqori qavatdan marokashlik qo‘noqning og‘ir qadam tovushlari, bo‘g‘iq ovozi eshitilib turardi. U xotirjamlik bilan kampirga bir nimalar derdi, lekin nima deyayotganini aniq-tiniq anglab bo‘lmasdi. Nihoyat, u tovushini ko‘tarib:

- Bo‘pti, bo‘pti! Faqat aytgin, kechqurun ichib yotishim uchun suv keltirib bersin, - dedi.

Zinapoyadan ehtiyot bo‘lib tushayotgan kampirning qadam tovushlari eshitila boshladi.

Qizaloq daxlizga kirib kampirning yo‘lini to‘sdi va:

- Men uning nima deganini eshitdim. Yo‘q, o‘lsam ham oldiga yolg‘iz chiqmayman. Undan qo‘rqaman, - dedi qat’iyan.

- Bema’ni gaplarni qo‘y, - deb qichqirdi kampir. – Sen o‘ylaysanki, men yana-tag‘in mana shu maymoq oyoqlarimni sudrab tepaga chiqib tushamanmi? Yorug‘roq bo‘lsa ham koshkiydi. Zinapoyaning sirpanchiqligini aytmaysanmi?! Uning nimasidan qo‘rqasan?! Tug‘ri, u kallavaram, achchig‘i burnining uchida turar ekan, lekin yomon odam emas. U sen haqingda kuyib-pishib gapirdi, senga rahmi kelyapti, eh, sho‘rlik, sepi bo‘lmasa, kim ham uni kelin qilardi deyapti. To‘g‘ri aytyapti, senda sep nima qilsin! Biz allaqachon xonavayron bo‘lganmiz. Anavi bezot diktatorga ming rahmat, hech bo‘lmasa, tinchlikni saqlab turibdi. Aslini olganda, bunday tinchlik bo‘lganidan ko‘ra qir-pichoq urush bo‘lgani afzal edi, o‘shanda yebto‘ymas, xushomadgo‘y, olchoq amaldorlardan biryo‘la qutulardik... Bechora dexkonlarni kuryapsanmi, kuruk ustixon bulib kolgan. Karvonsaroyga ham gadoynusxa qalang‘i-qasang‘ilardan boshqa hech kim kelmay qo‘ydi...

- Boya men kirgan paytda nima uchun achchig‘lanib turgan edi? – deb so‘radi qizaloq.

Kampir kalovlanib koldi.

- Nima uchun emish! – deb g‘uldiradi kampir. – Men unga birovning ishiga burningni tiqmagin dedim... Shundan keyin jahli chiqib ketdi... Qani, ivirsima, darhol unga suv eltib ber! – dedi kampir zardasi qaynab. – Suv eltib bersang u senga bir nima sovg‘a kiladi. Va’dasi shunday. Bor deyapman!

Qizaloq ko‘zani to‘ldirib yuqori qavatgadagi xonaga suv olib chiqdi. Marokashlik qo‘noq ust-boshlarini yechib karavotda alchayib yotardi: oy yorug‘ida uning mitti ko‘zlari yaltirar, sochlari tap-taqir etib olingan boshi qorayib, uzun ichki oq ko‘ylagi oqarishib ko‘rinar edi. So‘laqmonday yalang‘och oyoqlarini o‘ynatib qo‘yardi. Quvuri uzun, barabanli to‘pponcha xona o‘rtasidagi stolda yaltirab turardi. Ustki kiyim-boshlarini yonidagi karavotga uyub qo‘yibdi... Bularning hammasi nihoyatda vahimali ko‘rinardi. Qizaloq yugurib borib ko‘zani taq etkazib stolga qo‘ydiyu zing‘illab orqasiga qaytdi, lekin marokashlik qo‘noq sakrab turdi-da qizaloqning qo‘lidan ushlab oldi.

- Shoshma, shoshma, - dedi u qizaloqni karavot tomon tortib. Uni qo‘yib yubormasdan karavotga o‘tirdi, so‘ng: - Bir daqiqa yonimda o‘tir, o‘tir deyapman, o‘tirsang-chi... Gap bunday, yaxshilab quloq sol... – deb shivirlay boshladi.

Kapalagi uchib ketgan qizaloq itoatguylik bilan uning yoniga o‘tirdi. U entikib-entikib izhori dil qila boshladi: xudo haqqi, seni ko‘rdimu es-hushim boshimdan uchdi, bir ko‘rishdayoq sevib qoldim, yolg‘on gapirayotgan bo‘lsam, ana, tepamda xudo turibdi, bir o‘pich uchun o‘n tillo, yigirma, bor-e o‘ttiz tillo beraman, bir xalta tillo tangam bor... keyin...

Yostiqning ostidan qizil hamyonini olib, qo‘llari qaltirab uning bog‘ichini bo‘shatdi, tillo tangalarni to‘shakka to‘kib tashladi.

- Mana, ko‘rdingmi, tillolarim ko‘pmikan?.. Ko‘rdingmi?.. – deb g‘uldiradi.

Qizaloq shahd bilan bosh chayqadi, karavotdan sapchib turdi. Lekin qo‘noq uni darhol tutib oldi, quruqshagan, chapdast qo‘li bilan og‘zini yopib karavotga yotqizdi. Qizaloq jonholatda tipirchilab uning qo‘lini og‘zidan yulqib tashladiyu:

- Negra! – deb chinqirib yubordi.

Endi u qizaloqning og‘zini burniga qo‘shib mahkam siqib, bo‘sh qo‘li bilan tipirchilayotgan oyog‘ini ushlashga harakat qildi; qizaloq esa shataloq otib uning qorniga ayovsiz tepa boshladi. Shu payt zinapoyadan uchib chiqayotgan itning irillashi quloqqa chalindi. Marokashlik qo‘noq sakrab o‘rnidan turdiyu stolda yotgan to‘pponchasini qo‘liga oldi, biroq tepkini topishga ham ulgurmasdan polga quladi – it unga tashlanib, ustidan bosib tushdi. Ustiga minib olgan it hamlasidan yuzini to‘sib yotgan joyida irg‘ishlar, itning issiq nafasi yuziga urilgan chog‘da battar to‘lg‘onar, tipirchilar, oh-voh qilar edi, lekin beixtiyor boshini orqaga tashlab, iyagini ko‘targan zahoti it uning tomog‘idan g‘arch etkazib tishladiyu kekirtagini yulib oldi, halqumidan tizillab qon otilib ketdi.

1949, 23 mart

Olima Nabizoda tarjimasi 

Ivan Bunin

ZUMRAD OSMON

(hikoya)

Tungi ko‘kimtir, zim-ziyo osmonda oqish bulutlar suzib borardi. To‘lin oy atrofini ham ko‘kimtir bulutlar o‘rab olgan. Kishi tikilib qarasa, go‘yo bulutlar emas, balki to‘lin oy suzayotganga o‘xshardi, atrofidagi yulduzlar bamisoli sochib yuborilgan bir hovuch javohirday ko‘rinardi: to‘lin oy asta-sekin cheksiz samo uzra yuksalib borar va o‘zi bilan birga yulduzlarni ham ortidan ergashtirib ketayotgandek edi.

Ochiq deraza raxida boshini ortiga tashlagancha osmonga tikilib o‘tirgan qiz o‘zini samodagi ajib tovlanishlardan boshi biroz aylangandek his etdi. Qizning yonida yigit turardi.

— Bu qanday rang ekan-a, hech ajratolmayapman! Tolya, siz ajrata olasizmi?

— Kisa, nimaning rangini?

— Sizga necha marotaba aytishim kerak, ismimni bunday atamang deb...

— Uzr-r, Ksenya Andreyevna.

— Men bulutlar ortida qolgan osmonning rangini aytayapman! Hayratomuz rang-a! Ham qo‘rqasan, ham hayratga tushasan kishi. Haqiqatan ham bu samoviy, yerda bunaqasi uchramaydi. Zumradga o‘xshaydi.

— Osmonda ko‘rinayaptimi, demak, u samoviy. Qiziq, nima uchun u zumrad bo‘larkan — Zumradning o‘zi nima — Ranglar qorishmasimi — Men uni hech ko‘rmaganman. Bu so‘z shunchaki yoqib qolgan, xolos.

— Ha. Ehtimol, bu zumrad emasdir, balki shunga o‘xshash narsadir... bunaqasi, ochig‘ini aytsam, faqat jannatda uchrasa kerak. Bu ajoyibotni ko‘rib turib, jannat, farishtalar, Arshi a’lo borligiga qanday ishonmaslik mumkin?..

— Sambit daraxtida sap-sariq noklar..

— Tolya, siz judayam aynib ketgansiz, Marya Sergeyevna, esi past qiz har qanday yosh yigitdan afzalroq, deb haq gapni aytgan ekan.

— Kisa, u juda to‘g‘ri aytibdi.

Qiz egniga olachipor gulli chit ko‘ylak kiyib olgandi, oyog‘ida esa arzon poyabzal. Uning boldiri va tizzalari to‘la, sochlari kalta qilib qirqilgan, boshini ko‘rganni rom etadigan bir nozik tarzda xiyol ortiga tashlagandi... Yigit bir qo‘lini qizning tizzasiga qo‘yib, ikkinchi qo‘li bilan uning yelkasidan quchdi va labidan bo‘sa oldi. Qiz o‘zini uning og‘ushidan asta bo‘shatdi-da, qo‘lini tizzasidan olib qo‘ydi.

— Tinchlikmi, xafa bo‘ldingmi?

Qiz boshini deraza kesakisiga tiradi, shunda yigit qizning labini tishlagancha yig‘lavoray deb turganini ko‘rdi.

— Senga nima bo‘ldi?

— Ey, o‘z holimga qo‘ying...

— Ayt, nima bo‘ldi o‘zi?

Qiz shivirlab dedi:

— Hech narsa...

U deraza raxidan sakrab tushdi-da, yugurib ketdi.

Yigit yelka qisib qo‘yarkan:

— Jinni bo‘lganmi u! — deb qo‘ydi.

1940 yil, 3 oktabr

Rus tilidan Nazira Jo‘rayeva tarjimasi

Ivan Bunin

KORNET YELAGIN ISHI 

(hikoya)

I

Bu ish dahshatli  bo‘lish bilan birga g‘alati va jumboqli, kalavaning uchini topib bo‘lmaydigandek ko‘rinardi. Bir tomondan, u judayam oddiydek ko‘rinsa, ikkinchi tomondan – juda murakkab edi,  bizning shahar tili bilan aytganda, xuddi tuturuqsiz romanlarga o‘xshardi, ayni damda esa unda chuqur ma’noli badiiy asar yozsa bo‘ladigan bir nimadir bor edi ... Nima bo‘lganda ham himoyachi sudda haq gapni aytdi.

– Bu ishda,– dedi u gap boshlab,– bu yerda xuddi men bilan ayblovchi  o‘rtasida hech qanday bahsga o‘rin yo‘qdek tuyulishi mumkin: axir ayblanuvchi o‘z aybini bo‘yniga oldi, uning jinoyati va  izzat-nafsi haqorat qilingan qurbonining shaxsiyati kabi o‘zining shaxsiyati ham bu zalda o‘tirganlarning ko‘pchiligiga harholda erish va ahamiyatsizdek tuyular. Bu faqat tashqaridan shunday ko‘rinadi xolos, aslida unday emas: bahs va munozaralarga  sabablar oshib-toshib yotibdi...

U so‘zida davom etib, dedi:

– Aytaylik, mening maqsadim – sudlanuvchiga shafqat ko‘rsatishga erishish.  Shunda  ko‘p gapga hojat qolmasdi. Qonun chiqaruvchi shunga o‘xshash hollarda sud nimaga amal qilib ish  ko‘rishi kerakligini ko‘rsatmagan, u bunday paytlarda ko‘proq aql-farosatga, vijdonga va ziyraklikka keng imkoniyat bergan va biz shu imkoniyatdan foydalanib, jinoyatchiga  jazo  berish uchun qonunning u yoki bu bandini tanlashimiz kerak bo‘lardi. Men o‘sha aql-farosat, vijdon, ziyraklikni ishga solib, shu orqali ularga ta’sir o‘tkazib, sudlanuvchining aybini yengillashtiruvchi bor yaxshi sifatlarini yuzaga chiqarishga va shu orqali sudning unga munosabatini o‘zgartirishga astoydil harakat qilardim, axir u bir gapda mahkam turib olgan: men buni  ataylab qilganim yo‘q, deyapti.  Sudlanuvchini oz emas, ko‘p emas, naq “odamxo‘r bo‘ri”ga chiqarilgan bunday vaziyatda ayblovchi bilan bahslashishdan o‘zimni qanday qilib tiya olishim mumkin, axir? Har bir ishni  har kim o‘zicha tushunadi, uni har kim yo unday, yo bunday tarzda yoritishi, o‘ziga xos u yoki bu tarzda taqdim etishi mumkin. Mana  bu ishda hozir biz  nimani ko‘rib turibmiz? Nazarimda, yo‘q narsani,  ko‘rib turibmiz, ayblovchi bilan hamjihatlikda yoritib bera oladigan na bironta qarashimiz va na bironta  tafsilot yo‘qki, dangal:  “Ha, shunday!” yoki “Yo‘q, bunday emas!” deya olsak – qayoqda, men churq eta olmayapman. Ammo hammasidan muhimi shundaki, ishning ma’no-mohiyati “unday bo‘lmagan”ga olib kelayapti...

Bu ishning o‘zi  boshlanishi vahimali edi.

O‘tgan yilning 19 iyun kuni. Erta tong, soat besh-oltilar chamasi bo‘lishiga qaramay, leyb-gvardiya polkining  rotmistri Lixarev ish xonasida allaqachon tong otib ulgurgan, shahar  havosi yoz  quyoshidan dim va quruq edi. Rotmistrning uyi shahar tashqarisida gusar kazarmalarining biridagi korpusda joylashgani  uchun ham atrofda hali jimjitlik hukm surardi. Atrofdagi bu sokinlik va o‘zining navqiron yoshidan  foydalangan rotmistr qattiq uyquda edi. Stol ustida likyordan bo‘shagan shishalar, oxirigacha ichilmay qolgan qahva idishlari turardi. Qo‘shni xonadagi mehmonxonada esa boshqa zobit – shtab-rotmistri graf Koshits, undan nariroqdagi ish xonasida  kornet Sevskiy uxlab yotishardi. Erta tong odatdagidek, jo‘ngina  boshlandi, xuddi shunday jo‘n  kunlarda g‘alati voqealar sodir bo‘lganidek, 19 iyunning ana shunday erta tonglaridan birida rotmistr Lixarevning uyida to‘satdan aqlga sig‘maydigan, hayratlanarli bir voqea bo‘ldi. Kutilmaganda eshik qo‘ng‘irog‘i chalinib, xizmatdagi askarning oyoqyalang ohista va yengil yurib, eshik tomon borgani eshitildi, so‘ng tashqaridan  kimdir ataylab baland ovozda o‘kirdi:

– Uyda kim bor?

Eshikni lang ochdi-da, mehmon oshxonaga etigi bilan gurs-gurs bosib, shporlarini sharaqlatib shovqin solib bostirib kirdi. Rotmistr boshini ko‘tarib, uyquli ko‘zlari bilan hayron qarab turardi: ro‘parasida  polkdosh do‘sti kornet Yelagin turardi, u jikkak, oz-g‘indan kelgan, sochlari malla, sepkil yuzli, qiyshiq oyoqlari o‘ziga mos, nimjon, egnida buni u har doim o‘zining eng “ojiz” tomoni deb qayta-qayta takrorlashni xush ko‘radigan bashang  ust-boshda edi. U yozgi shinelini tez yechib, uni stulga tashladi-da, baland ovozda: “Mana sizlarga mening pogonlarim!”—dedi. So‘ng devor ro‘parasidagi  divanga kelib cho‘zildi va qo‘lini boshi orqasiga qo‘ydi.

–    To‘xta, to‘xta,– dedi   ming‘irlab rotmistr lo‘q ko‘zlarini undan uzmay,– qayerdan kelayapsan, senga nima bo‘lgan o‘zi?

–    Men  Manyani o‘ldirdim,– dedi Yelagin.

–    Mastmisan? Qanaqa Manya?– dedi rotmistr.

–    Mariya Iosifovna Sosnovskaya degan artistni.

Rotmistr oyog‘ini divandan tushirdi:

–    Nima, hazillashyapsanmi?

–    Afsuski, yo‘q, balki bu yaxshilikkadir, balki yomonlikka.

–    Kim u? Yana nima bo‘ldi? –  qichqirdi graf mehmonxonadan turib.

Yelagin cho‘zildi-da, oyog‘i bilan eshikni  yengil tepib,   lang ochib yubordi.

–    Bo‘kirma,– dedi u.– Bu men, Yelaginman. Men  Manyani otib qo‘ydim.

–    Nima?– dedi graf va bir lahza indamay turdi-da, birdan xoxolab kulib yubordi.– Mana, gap qayerda!–  baqirdi u quvnoqlik bilan.– Jin ursin seni, bu gal uzringni qabul qilamiz. Yaxshiyamki uyg‘otding, bo‘lmasa yana uxlab qolgan bo‘lardik,  kecha yana soat uchgacha rosa ko‘ngilxushlik  qilibmiz.

– Chin so‘zim, uni o‘ldirdim,– qat’iy turib takrorladi Yelagin.

– Aldayapsan, ukajon, aldayapsan ! – dedi mezbon ham paypog‘ini kiya turib baland ovozda. – Men bo‘lsa rostdanam bir gap bo‘libdi-da, deb, vahimaga tushayotgan edim... Yefrem, choy qani!

Yelagin shimining cho‘ntagiga qo‘lini suqib, undan uncha katta bo‘lmagan bir kalitni oldi va uni yelkasi osha stolga   uloqtirib, dedi:

–    Boring, ishonmasangiz o‘zingiz ko‘ring...

Sudda prokuror Yelagin voqeasini tashkil etgan surbetlik, hayosizlik va shunga o‘xshash ba’zi dahshatli manzaralar haqida ko‘p gapirib, asosiy e’tiborni ko‘proq shu tomonga qaratishga urinardi. O‘sha tong  rotmistr Lixarev faqat dastlabki daqiqalardagina o‘zi aytganidek, hech qanday “g‘ayritabiiylik”ni, Yelaginning oqarib ketgan yuzini, ko‘zlarida  hech bir “vahshiylik”ni  payqamaganini, so‘ngra esa  “undanam-bundanam hayratdan yoqa ushlaganini” esdan chiqargandi...

II

Shunday qilib, o‘tgan yilning 19 iyun erta tongida mana bunday voqea yuz bergandi.

Graf Koshits va kornet Sevskiy yarim soat ichida Sosnovskaya yashagan uyning yo‘lagi oldida hozir bo‘ldilar. Endi ko‘ngilga hazil sig‘masdi.

Aravakashni uchirib haydashga majbur qilishdi, yetib kelgach, aravadan otilib chiqib, shosha-pisha kalitni qulf teshigiga suqa boshlashdi, qo‘ng‘iroqni  ham zo‘r berib bosishdi, lekin kalit eshikka tushmadi, uyning ichidan ham hech qanday sado eshitilmadi. Toqatlari toq  bo‘lib, shoshib tashqariga chiqishdi-da, qorovulni izlay ketishdi. Qorovul orqa yo‘lakdan chopib oshxona tomonga o‘tdi,  qaytib kelib, oqsoch xotinning   aytishiga qaraganda, Sosnovskaya uyida tunamaganini – qo‘liga qandaydir  o‘rog‘liq narsani   ko‘tarib, kech-qurun chiqib ketganini aytdi. Graf va kornet  hayron bo‘lib qolishdi: endi nima qilishadi? O‘ylab-o‘ylab, yelka qisgancha qorovulni ham o‘zlari bilan birga olib,  qismga jo‘nadilar. Qismdan turib rotmistr Lixarevga qo‘ng‘iroq qilishdi. Rotmistr telefondan baqirib berdi:

–    Bu tentakning dastidan dod solishga ham tayyorman, u Sosnovskaya turadigan uyga emas, ular uchrashib turadigan  ishratxonaga borishlarini aytishi kerak edi: Starograd ko‘chasi, o‘n to‘rt. Eshityapsizmi? Starograd ko‘chasi, o‘n to‘rt. Xuddi Parij ishratxonalariga o‘xshab to‘g‘ri ko‘chadan kiriladi...

Ular Starograd ko‘chasi tomonga yugurib ketishdi.

Qorovul izvoshchi o‘rniga o‘tirdi, o‘zini vazmin, erkin tutgan holda daha nazoratchisi ofitserlarning ro‘parasiga cho‘kdi. Havo issiq, ko‘chalar sershovqin, odamga to‘la,  shunday oftob  charaqlagan, hayot  qaynagan bir tongda qayerdadir odam o‘lib yotganiga ishonging kelmasdi. Nahotki  yigirma ikki yoshli Sasha Yelaginning qo‘lidan shunday ish kelsa. Bunga uning qanday qo‘li bordiykin? Uni nima sababdan o‘ldirdi? Qanday o‘ldirdi? Hech nimani anglab bo‘lmasdi, savollarning  hammasi javobsiz qolardi.  

 Starograd ko‘chasidagi ikki qavatli, eski fayzsiz uy yoniga kelib to‘xtaganlarida, ularning aytishlaricha, “butunlay ruhlari tushib ketgandi”. Nahotki bu ish  shu yerda sodir bo‘lgan bo‘lsa? Nahotki  bularni ko‘rish shart bo‘lsa? Shunday deysan-u, ko‘rmasa bo‘lmasdi ham. Biroq daha nazoratchisi birdan sergaklandi, o‘zini tetik va bardam tuta boshladi.

– Kalitni  bering-chi,– dedi u quruq va qat’iy ohangda.  Zobitlar  qorovullarga xos hadik bilan kalitni unga tutishdi.

Uyning o‘rtasida darvoza bor edi, darvoza ortida yolg‘iz daraxt o‘sib turgan choqqina hovli,  to‘q-kulrangdagi toshli devor oldida  daraxt yanada yashilroq bo‘lib  ko‘zga tashlanardi. Darvozadan  o‘ng tomonda to‘g‘ri ko‘chaga chiqadigan, haligi sirli eshik bo‘lib, endi uni ochish kerak edi.  Daha nazoratchisi qovog‘ini  uygancha kalitni qulfga solgan edi, eshik ochildi-qoldi va graf bilan kornet qandaydir qop-qorong‘i yo‘lakka o‘xshash bir nimani ko‘rdilar. Nazoratchi yoritgichni  qayerdan izlash kerakligini bilgandek, qo‘lini oldinga cho‘zdi-da, devorga  shap etib urdi, tor va huvillagan xona birdan yorishib ketdi. Xona o‘rtasida ikkita oromkursi, uning o‘rtasida stolcha, stolcha ustida esa tovuq go‘shti, meva qoldiqlari bilan to‘la  likopchalar bor edi.

 Bundan ham dahshatlirog‘i hali oldinda edi. Yo‘lakning o‘ng tomonida qo‘shni xonaga o‘tiladigan yo‘l bo‘lib, u xona ham qop-qoron-g‘i edi, shiftiga qora shoyi soyabon tortilgan,  tagidan esa  sopol fonus o‘rnatilgan bo‘lib, xuddi  go‘rni yoritgandek yoritib turardi. Xona devorlarining tepasidan pastigacha qandaydir qora mato qoplangan  bo‘lib, hamma yog‘i berk, derazasiz edi. Bu yerda ham to‘rda katta, pastqam turk divani bo‘lib, unda ichki ko‘ylakda ko‘zlari va labi yarim ochiq, oyoqlari biroz kerilgan, yuzlari oppoq oqargan tengi yo‘q,  yoshgina   sohibjamol  cho‘zilib yotardi.

Kirganlar taqqa to‘xtab, qo‘rquv va hayratdan bir zum qotib qolishdi.

III

Marhumaning noyob husn egasi bo‘lishiga sabab, u o‘z noyobligi bilan, masalan, nuqsonsiz ayollarni tasvirlaydigan zamonaviy rassomlar o‘zlariga qo‘yadigan talablarni qondira olardi. Bu yerda luzumli hamma narsa muhayyo edi: sarvdek qaddi-qomat, tong kabi tiniq badan, ixcham, nuqsonsiz silliq oyoqlar, bolalarday ma’sum va jozibali lablar, bejirim, mukammal yuz-andom, zarrin, sochlar... Endi bularning hammasi jonsiz edi, barchasi toshday qotib, tusi o‘chib, bu go‘zallik marhumani borgan sari battar  qo‘rqinchli qilib borardi. Soch turmaklari shunday saqlangandiki, shu alfozda ham bemalol balga  kirib borsa bo‘laverardi. Boshi divanning  ko‘tarilgan yondoriga qo‘yilgan,  sal-pal ko‘kragiga tegib turgan iyagi, uning yarim ochiq ko‘zlari va butun chehrasiga qandaydir o‘ychanlik va hayrat bag‘ishlab turardi. Shift tagidagi marhuma uzra qanotlarini keng yoyib turgan qandaydir yirtqich qushga o‘xshash qora soyabon tubiga osig‘liq shisha chiroq  bularning barchasini g‘ira-shira yoritib turardi.

Xullas, bu manzarani ko‘rgan daha nazoratchisi ham dong qotib qoldi. So‘ng bu ishni batafsilroq o‘rganish maqsadida, hammalari cho‘chibgina unga yaqinlashdilar.

Marhumaning nafis yalang‘och qo‘llari bo‘yi baravarida to‘g‘ri, tekis cho‘zilib yotardi. Ko‘kragida, ko‘ylagining jimjimador to‘rida Yelaginga tegishli bo‘lgan ikkita tashrif qog‘ozi,  yerda esa yalang‘och oyoqchalarga nisbatan g‘oyatda qo‘pol tuyulib turgan  gusarlar qilichi yotardi. Graf  bema’ni xayolga borib, uni sopidan   chiqarib qon izlari bor-yo‘qligini bilmoqchi bo‘ldi.  Daha nazoratchisi uni bu noqonuniy harakatdan to‘xtatib qoldi.

–    Ha, albatta, albatta,– shivirlab ming‘irladi graf,– to‘g‘ri, hali hech nimaga tegish mumkin emas. Meni hayron qoldiradigani shuki,  hech qayerda hech qanday  qonni, biron-bir jinoyat izini ko‘rmayapman. Aftidan zaharlanish bo‘lsa kerag-ov?

–    Sabr qiling,– dedi nasihatomuz ohangda daha nazoratchisi, — tergovchi va doktorni  kutaylik. Lekin,  zaharlanishga ham o‘xshab ketayapti...

 Zaharlangan bo‘lishi  aniqqa o‘xshaydi.  Hech qayerda — na yerda, na divanda, na badanda, na marhumaning tungi ko‘ylagida qondan asar yo‘q edi. Divan yonidagi oromkursida ayollar  pantaloni, tungi ko‘ylak, ularning tagida esa sadafdek tovlanib turgan moviy rang ko‘ylak,  yaxshigina to‘q-kulrang matodan yubka va kulrang shoyi manto1 . Bularning hammasi divanda tartibsiz sochilib yotsa-da, lekin birontasi ham bir tomchi qon bilan bulg‘anmagandi. Divan tepasidagi  tokchadan topilgan bo‘sh shampan idishlar va po‘kaklar, sham qoldiqlari, soch to‘g‘nag‘ichlari, yozib, yirtib tashlangan qog‘oz parchalari, yorlig‘ida “Or. Pulv” degan qop-qora vahimali yozuvli shisha idish ham zaharlanish bo‘lsa kerak, degan fikrni tasdiqlab turardi.

Daha nazoratchisi, graf va kornet birlari olib, birlari qo‘yib navbatma-navbat yorliqdagi yozuvni o‘qib turganlarida ko‘chadan ekipajning shovqini eshitildi: doktor bilan tergovchi yetib kelgandi. Bir necha daqiqadan so‘ng Yelaginning gaplari haqiqat bo‘lib chiqdi. Sosnovskaya chindan ham revolverdan otib o‘ldirilgandi. Ko‘ylakdan qon dog‘lari topilmadi. Ammo ko‘ylakning tagida, yurak atrofida ko‘kishtob qontalash dog‘ni topishdi. Dog‘ning o‘rtasida chetlari kuygan, dumaloqlangan ro‘molcha bilan yopilgani uchun hech bir joyni bulg‘amagan  qop-qora qon tomchilab turgan jarohat ko‘rinib turardi.

Shifokorlar tekshiruvi yana nimaga aniqlik kiritdi? Ko‘p narsaga emas: marhumaning o‘ng  o‘pkasida sil xastaligidan qolgan izlar bor; yaqindan turib otilgani uchun o‘lim bir lahzaning o‘zida sodir bo‘lgan;  shu alfozda  ham marhuma bitta-yarimta so‘z aytishi mumkin bo‘lgan; qotil va uning qurboni o‘rtasida hech qanday kurash bo‘lmagan; u shampan vinosini ichib, ketidan uncha ko‘p bo‘lmagan af’yunni  porterga (zaharlanishga ozlik qilardi) qo‘shib  ichgan, va nihoyat, uni bu mash’um kechada erishgani bir erkak bilan qovushgani bo‘lgan...

Bu erkak nimaga, nima sababdan ayolni o‘ldirdi? Yelaginning bu savolga javobi  bitta edi: ularning har ikkisi – u va Sosnovskaya – “fojiali ahvolda” edilar, ular bu ahvoldan qutulishning o‘limdan boshqa chorasini ko‘rmaganlar, Sosnovskayani o‘ldirib, Yelagin uning buyrug‘ini ado etgan, xolos. Marhumaning o‘limi oldidan yozgan xatlari esa bularning barchasini inkor etardi. Uning ko‘ylagi ko‘kragidan Yelaginga tegishli bo‘lgan, marhumaning o‘z qo‘llari bilan polyak tilida (aytish kerakki, savodsizlarcha) yozilaverib, to‘lib, titilib ketgan tashrif qog‘ozini topishdi. Shulardan birida bunday so‘zlar yozilgan edi:

– Teatr boshqaruvi raisi general Konovnitsinga! Do‘stim! Bir necha yillik oliyjanob do‘stlik uchun sendan minnatdorman... Senga so‘nggi salomimni yo‘llay turib, mening oxirgi chiqishlarimdan tushgan pulning hammasini onamga berib qo‘yishingni iltimos qilardim...

Boshqasida:

–    Bu odam meni o‘ldirib, to‘g‘ri ish qildi... Baxtsiz, bechora ona! O‘z xohishim bilan o‘lmaganim bois meni afv etishingizni so‘rardim... Ona! Biz ko‘rishamiz... u yerda, arshi a’loda... Sezayapman – bu oxirgi damim...

Sosnovskaya shunga o‘xshash tashrif qog‘ozlariga o‘zining o‘limi oldidan bitgan boshqa maktublarini ham yozib qoldirgan. Ular tokchada mayda-mayda yirtilgan holda yotardi. Ularni yig‘ib, yelimlab quyidagilarni o‘qishdi:

–    Bu odam mening va o‘zining ajalini talab qilyapti... Bu yerdan tirik chiqishga umid yo‘q...

–    Xullas, mening kunim bitdi... Xudoyim meni yolg‘iz  qoldirma... Men so‘nggi xayolimni –  onamga va  muqaddas san’atga bag‘ishlayman...

–    Oxiri yo‘q, tubsizlik! Bu odam mening taq... Meni qutqar,Xudoyim, o‘zing madad  ber...

Va nihoyat, eng sirlisi:

– Quand meme pour bonjours...”1

Barcha maktublar – marhuma yonidan topilganlari ham, tokchada parchalangan holda yotganlari ham go‘yo Yelaginning so‘zlariga butunlay zid edi. Lekin,  hamma gap o‘sha  “go‘yo”da edi. Yelaginning taqdirini hal qiluvchi o‘sha Sosnovskayaning yonidan topilgan “Men o‘z hohishim bilan o‘lmayapman”, degan so‘zlari yozilgan tashrif qog‘ozi yirtilib tashlansa bo‘lmasmidi? Yelagin xatlarni yirtib tashlamagangina emas, balki o‘zi bilan olib ketmagan ham edi, aksincha, o‘z qo‘li bilan (buni yana boshqa kim  ham qilardi?) eng ko‘rinarli yerga qo‘yib qo‘ygan. Shoshib qolganidan  ularni  yirtmagandir. Bunday paytda  yirtishni esdan chiqargan bo‘lishi mumkindir. Ming shoshmasin, o‘zi uchun  xatarli bo‘lgan bunday maktubni u qanday qilib marhumaning ko‘kragiga solib qo‘ysin? U o‘zi, umuman shoshib qolganmikan?  Aslo, u marhumaning u yoq-bu yog‘ini tartibga keltirgan, ustini ko‘ylak bilan yopgan, yarasiga shunchayin ro‘molcha bostirib qo‘ygan-da,  o‘zini ham tartibga keltirgan... Yo‘q, bu yerda prokuror haq: bularni shoshganda qilib bo‘lmasdi.

IV

Prokuror  shunday dedi:

– Jinoyatchilar ikki xil bo‘ladi. Birinchisi, tasodifiylar bo‘lib, ular jinoyatni g‘azab va nafrat ustida, ishlari o‘ngidan kelmay qolgan vaqtda sodir etadilar, bu ilmiy tilda “oniy aqlsizlik” deyiladi. Ikkinchisi, sodir etayotgan jinoyatini oldindan o‘ylab, yomon niyatda qasddan sodir etadi: bular tug‘ma jinoyatchilar bo‘lib, jamiyatning, jamoat tartibining dushmanlari ya’ni “odamxo‘r jinoyatchi”lardir. Biz sudlanuvchi kursisida o‘tirgan odamni bu toifalarning qaysi biriga  kiritsak bo‘ladi? Albatta, ikkinchisiga. U, shubhasiz, tajribali jinoyatchi, u jinoyat sodir etdi, chunki u yallo qilib yurib, axloqsiz va bebosh yashashdan quturib ketgandi...

Bu tantanali nutq (Yelagin to‘g‘risida shahrimizning umumiy  fikrini ifoda etgan  bo‘lsa-da) favqulodda g‘alati edi.  Yelagin sudda yuzini qo‘li bilan odamlardan pana qilib, tirsagiga  suyanib o‘tirdi va savollarga qisqa-qisqa, g‘ijinibgina, ma’yus javob berib   turdi. Bir tomondan prokuror haq edi: sudlanuvchi o‘rnida o‘tirgan unaqa-bunaqa jinoyatchi emas, u hatto “oniy aqlsizlik”dan ham lat yemagan.

Prokuror  o‘rtaga ikkita savol tashladi: birinchidan, o‘zi jinoyat jazavada, ya’ni hayajonda sodir etilmaganmikan, ikkinchidan, u  ixtiyorsiz ravishda qotillikka hamkor bo‘lmaganmikan,– dedi va har ikkala savolga ham o‘zi to‘la ishonch bilan: yo‘q, aslo, – deya javob qaytardi.

– Yo‘q,– dedi u birinchi savolga javob bera turib,– hech qanday jazava to‘g‘risida gap ham bo‘lishi mumkin emas, negaki, jazava holati bir necha soatga cho‘zilmaydi. Yelagin nimadan ham jazavaga tushardi?

Oxirgi masalani hal qilish uchun prokuror o‘ziga juda ko‘p savol berdi va shu ondayoq ularni rad etib, masxaraomuz kulib qo‘ydi-da, dedi:

– O‘sha mash’um kunda Yelagin odatdagidan ko‘proq ichmaganmikin? Yo‘q, u o‘zi ko‘p ichadi, lekin o‘sha kuni ichmagan.

– Uning salomatligi joyida bo‘lganmi  yo yo‘qmi? Uni  tekshiruvdan o‘tkazgan shifokorlarning fikriga qo‘shilaman: u sog‘lom; lekin o‘zini tiyishni mutlaqo bilmaydi.

– Agar u haqiqatan ham o‘sha ayolni sevgan bo‘lsa, unda  jazava sevgan ayoli bilan er-xotin bo‘lolmasligi tufayli kelib chiqmadimikin? Yo‘q, bunday bo‘lishi mumkin emas: chunki sudlanuvchi unga g‘amxo‘rlik qilmagan, birga bo‘lish uchun biror-bir qat’iy chora ham ko‘rmagan.

Bundan keyin:

— Balki Sosnovskayaning chet elga ketishi uni shu ko‘yga solgandir? Yo‘q, ayolning jo‘nab ketishini u avvaldan bilgandi.

– Balki Sosnovskayaning chet elga jo‘nashi tufayli aloqalariga darz ketgandir? Bunday ham emas, chunki aloqalarining uzilishi haqida bu kechadan avval ham ko‘p marotaba gaplashilgan. Agar shunday bo‘lmasa, unda nima axir? Nima, unda o‘lim to‘g‘risida gaplashishganmi? Xonadagi g‘alati holat, shayton vasvasasi, umuman, o‘sha vujudni o‘rtaguvchi “qora” tundek unga azob berarmidi? O‘lim haqidagi gap-so‘zlar Yelagin uchun yangilik bo‘lolmasdi:  bunday mish-mishlar o‘zi va ma’shuqasi o‘rtasida to‘xtovsiz bo‘lib, ko‘ngilga ham urgandi. Shayton vasvasasi to‘g‘risida so‘z ochishning o‘zi kulgili. Uni g‘oyatda zavqsiz narsalar: kundalik kechki ovqat, undan qolgan qoldiqlaru, bo‘shagan shishalar, hatto afv etasizu, tungi hojatbaror idishlar ham batamom tiyib qo‘ygandi.

Yelagin yegan, ichgan, hojatxonaga borgan, goh vino deb, goh qalamtarosh deb boshqa xonalarga ham chiqqan...

Prokuror shunday xulosa yasadi:

– Bungacha Yelagin qotillik sodir etganmidi, agar  bu marhuma xohishiga  ko‘ra ijro etilgani inobatga olinsa, bahsni cho‘zishga hojat ham qolmaydi. Yelagin Sosnovskaya o‘zini o‘ldirishni so‘raganini aytib, uning “O‘layapman, lekin o‘z xohishim bilan emas” degan mazmunda yozilgan, o‘zi uchun fojiali yakun topgan maktubini taqdim etib, bizni asossiz ishontirmoqchi bo‘lyapti.

V

Prokuror nutqidagi tafsilotlarning ko‘piga e’tiroz bildirish mumkin. “Sudlanuvchi mutlaqo sog‘lom...” Lekin, kasallik bilan salomatlikning, aql bilan aqlsizlikning me’yori qayerda? “U oila qurish haqida o‘ylamasdi ham...” O‘ylamaganining boisi, avvalambor, bari behudaligiga ishonardi; ikkinchidan, nahotki sevgi va nikoh bir-biri bilan shunchalik bog‘liq bo‘lsa? Yelagin Sosnovskaya bilan nikohdan o‘tganda, umuman, o‘rtadagi barcha  fojialarga chek qo‘yib, bir yo‘la xotirjam bo‘larmidi? Har qanday kuchli, hattoki, umuman, unchalik oddiy bo‘lmagan sevgida ham qanday qilib bo‘lsa-da, nikohdan bo‘yin tovlashdek antiqa bir xususiyat borligini  nahotki  hech kim bilmasa?

Takror aytaman, bular tafsilot, xolos. Aslida prokuror haq gapni aytgandi: bu jazava natijasi emasdi.

U yana shunday dedi:

– Shifokorlar xulosasida Yelagin, jazavadan ko‘ra ko‘proq xotirjam bo‘lgan, men esa  uni nafaqat  xotirjam bo‘lganini, xotirjamligi bilan hammani hayron qoldirganini tasdiqlayman. Biz bunga jinoyat sodir etilib, so‘ng tartibga keltirilgan va u yerda Yelagin yana uzoq qolib ketgan xonani ko‘zdan kechirganimizda amin bo‘ldik. So‘ng Yelaginning Starograd ko‘chasidagi uydan xotirjam chiqib, eshikni shoshmay, yaxshilab qulflaganini ko‘rgan tergovchi Yaroshenkoning ko‘rsatmasi. Va nihoyat –  Yelagin xulqi haqida rotmistr Lizarev fikri. Masalan, Yelagin kornet Sevskiy uni “aql-hushini yig‘ib olishi”ga ishontirmoqchi bo‘lib, Sosnovskaya   o‘zini-o‘zi otmaganmi, shuni eslab ko‘rishini so‘raganida, u  nima degan? U: “Yo‘q, akaginam, hammasi juda yaxshi esimda!”– deya o‘sha zahoti qanday otganini tasvirlab bergan. Tergovchi Budbergni “Yelagin o‘z yoqimsizligi bilan hayron  qoldirgan, ya’ni u iqroridan so‘ng ham, sovuqqonlik  bilan choy ichib o‘tirgan”. Tergovchi Foxt esa hayratdan yoqa ushladi: “Janob shtab rotmistri,– kinoyali dedi Yelagin,– umid qilamanki, meni bugunoq o‘qishdan ozod qilasiz.– Bu shu qadar dahshatli ediki, – dedi  Foxt, – kornet Sevskiy buni ko‘tarolmay ho‘ngrab yig‘lab yubordi...” To‘g‘ri,  rotmistr polk komandiri huzuridan unga chiqarilgan buyruqni olib kelganida, Lixarev va Foxtning yuzidan, eng muhimi, endi u zobit emasligini tushunganida Yelagin    yig‘lab yuborgan vaqtlar  ham bo‘lgan. Xuddi shunday  damlarda u ho‘ngrab  yig‘lab yuborgan, – dedi-da, prokuror ham ishni shu joyda yakunlab qo‘ya qoldi.

Albatta, so‘nggi jumla yanada g‘alatiroq chiqdi. Shunga o‘xshash boshga tushgan musibat seni  tarashadek qotirgan baxtsiz damlaringda, to‘satdan uyg‘onib ketish, hatto  arzimas, mutlaqo ahamiyat kasb etmagan, tasodifan ko‘zingga tushgan biror narsa ham, dabdurustdan senga avvalgi shodon hayotingni, umidsizlikka to‘la kunlaringni va shu damdagi ahvolingning bor dahshatini yodingga solishini  kim bilmaydi deysiz? Barcha voqealar Yelaginga bu  shunchaki, ahamiyatsiz va tasodifiy narsalar  emasligini unga eslatib qo‘ydi. Axir uni tug‘ma zobit desa bo‘lardi – uning o‘n ajdodi harbiy xizmatchilar bo‘lgan. Endi esa u birdan zobit bo‘lmay qoldi. Uning zobit  emasligining sababi  faqat bu emasdi, – u endi o‘z hayotidan ortiq ko‘rgani, chin yurakdan sevgan  ayolining bu yorug‘ olamda yo‘qligi uchun ham zobit bo‘lmay qolgandi, bunday qabih ishni uning o‘zi o‘z qo‘llari bilan sodir etgandi.

Biroq, bu ham tafsilot,  xolos. Eng asosiysi, “oniy aqlsizlik” haqiqatan ham bo‘lmagan. U holda nima sodir bo‘lgandi? Prokuror tan olib aytdiki, “bu shubhali ishda asosiy e’tiborni birinchi navbatda Yelaginning fe’l-atvori muhokamasiga va Sosnovskaya bilan oralaridagi munosabatni qanday aniqlashga qaratish kerak! So‘ng prokuror qat’iy  turib dedi:

– Oralarida hech qanday o‘xshashlik bo‘lmagan ikki shaxs topishishdi...

Shunday bo‘lganmikan? Hamma gap shunda edi...

VI

Yelagin haqida, men, avvalo shuni aytmoqchimanki, u endi yigirma ikki yoshga to‘ldi: bu qaltis yosh, zamon esa notinch, bularning bari insonning kelajagini belgilaydi.

Odatda, bunday paytda odam, tibbiyot tili bilan aytganda, balog‘at yoshini boshidan kechiradi, hayotda esa bu – ilk  muhabbat ko‘rinishida bo‘lib, negadir, bunga doim shoirona, va umuman olganda, g‘oyat  yengiltaklik bilan qaraladi. “Ilk muhabbat”ga tez-tez fojia, qayg‘u hamrohlik qiladi, lekin mutlaqo hech kim bunday paytda odamlarni  shunchaki hayajon, azob emas, balki undan xiyla teran, murakkab bir hissiyot o‘rtayotgani haqida o‘ylamaydilar; hali boshga tushmagan narsalar uchun kuyunishadi,  balog‘at davrining vahimasi, o‘zni namoyon etishning mashaqqati, ilk jinsiy mayl. Agar men Yelaginning oqlovchisi bo‘lganimda, suddan uning yoshiga aynan shu nuqtai nazardan kelib chiqib e’tibor qaratishlarini va qarshimizdagi odamni shu  ma’nodan kelib chiqib, mutlaqo tengi yo‘qligini inobatga olishlarini o‘tingan bo‘lardim. “Navqiron zobit, es-hushini yo‘qotib, aysh-ishratga berilgan”, deya prokuror ko‘pchilik fikrini takrorladi-da, haqligini isbotlash  maqsadida hikoyani boshqa bir guvoh – artist Lisovskiyga oshirib yubordi: Yelagin bir kuni kunduzi teatrga kelib, artistlar mashq qilishga tarqalishayotganda, uni ko‘rib qolgan Sosnovskaya chaqqon chetga o‘tdi-da, Lisovskiyning panasiga yashirinib: “Amaki, meni undan pana qiling!”— dedi. Men uni pana qildim, deya hikoyasini boshladi Lisovskiy, sharobga cho‘milgan bu zobit birdan to‘xtadi va gangib turgan joyida oyoqlarini kerdi-da, baqrayib: bu Sosnovskaya deganlari qayerga daf bo‘ldi? – dedi talmovsirab.

Ha, aynan shunday: miyasi aynigan odam, lekin nimadan aynigan: nahotki “bebosh, bema’ni turmushdan bo‘lsa?”

Deyish mumkinki, Yelagin aslzoda va boy oiladan chiqqan. Onasi (qarangki, u ortiqcha hayajonga g‘oyat moyil toifadan bo‘lgan) dan u juda erta yetim qolgan, otasi esa berahm, qattiqqo‘l odam bo‘lgan. U doim shu qo‘rquv tufayli  otasidan uzoqlashib turib katta bo‘lgan. Prokuror ayovsizlarcha Yelaginning nafaqat axloqiy, jismoniy qiyofasini ham osongina chizib tashladi.

Keyin shunday dedi:

– Shunaqa janoblar, qahramonimiz mana shunday “ko‘rkam” zobit libosida yurgan. Endi ahvoliga bir qarang-a. Endi uni bezaydigan hech vaqosi  qolmagan; qarshimizda past bo‘yli, bukir bir  yigitcha, u malla  mo‘ylovi, betayin, bee’tibor boqib turgan basharasi, egnidagi qop-qora kamzuli bilan bir oz Otelloni yodga soluvchi odamni ko‘rib turibsiz. Menimcha, unda  nasl buzilishining o‘ziga xos belgilari yaqqol ko‘zga tashlanib turardi. Zero, ba’zi hollarda, aytaylik, otasi ko‘zidan narida o‘zini ozod his etganda, va yana  qonunni chetlashga imkoniyat tug‘ilganda, odamlar bilan munosabatda biror bir to‘siq bilan hisoblashib o‘tirmaydi.

Nima ham derdik, qo‘poldan-qo‘pol berilgan bu baholarning ko‘pi rost edi. Bularni eshita turib, men avvalo bir narsaga tushunolmadim, axir, qanday qilib o‘sha mash’um, o‘ta chalkash bir fojiaga bu taxlit yuzaki yondashish mumkin: ustiga-ustak, unda nasldan-naslga o‘tib kelayotgan belgi  ham shundaygina ko‘zga tashlanib turgan bir paytda,  yana uni  nimasi bilan ajratib olish mumkin; ikkinchidan, aytilgan ro‘yirost gaplarda men haqiqatning bir bo‘laginigina ko‘ra oldim, xolos. To‘g‘ri,  Yelagin otasidan  bezib o‘sdi. Lekin, bu jur’atsiz degani emas-ku, ayniqsa, ota-ona oldida. Ustiga-ustak ajdodlari, ota-bobolari bilan uni bog‘lab turgan  meros atalmish rishtani teran his eta olish baxtiga muyassar bo‘lgan bunday odam uchun. Ha, Yelagin zobitga xos ko‘rkam tashqi ko‘rinishdan bebahra edi, lekin bu ham uning favqulodda qobiliyatli ekanidan darak emasmi: sinchiklab bir qarang-a, degan bo‘lardim men prokurorga, malladan kelgan, oyoqlari ingichka, bukir bu odamga, o‘shanda siz deyarli qo‘rquv bilan kichik ko‘zlari moviy (uni sizdan olib qochayotgan) bu sepkilli yuzi uchun ahamiyatsiz narsaning o‘zi yo‘qligini ko‘rasiz. Va yana siz o‘sha buzilgan naslning qudratiga bir e’tibor qiling-a: qotillik sodir etilgan kun, u ertalabdan o‘qishda bo‘lgan – va nonushtada olti qadah aroq, bir shisha shampan vinosi, ikki qadah  konyak ichib, shunda ham mutlaqo hushyorlikni yo‘qotmagan.

VII

Ko‘pchilikning Yelagin haqida bildirgan chirkin fikrlariga qarama- qarshi o‘laroq, polkdosh do‘stlari o‘z ko‘rsatmalari bilan uni himoya qilishga tayyor turardilar. Do‘stlari u haqda faqat yaxshi gaplarni aytishdi. Masalan, eskadron komandiri u haqda fikr bildirib bunday dedi:

– Yelagin polkka qadam qo‘ygan kundan boshlab, ofitserlar orasida odob-axloqi bilan o‘zini ko‘rsata oldi va doimo o‘ta xushfe’l, g‘amxo‘r, kichik xodimlarga munosabatda ham odil bo‘ldi. U fe’lidagi bir jihat –  betayinligi bilan ajralib turardi. Lekin buning hech  kimga zarari tegmasdi. Faqat  unda kayfiyat o‘zgarishi, ya’ni quvnoq odamdan ma’yusga, sergakdan indamasga, qat’iyatli odamdan birdan o‘z qadr-qimmatiga, kelajagiga ishonmaydigan odamga aylanib qolishi oson kechardi, xolos.

So‘ng  rotmistr Lixarev bunday fikr bildirdi:

— Uning g‘alatiroq ekanini aytmasak, Yelagin g‘amxo‘r va yaxshi do‘st, kamtarin va  kamgap, ba’zan sho‘x, bebosh, ba’zan esa zavq-shavqqa to‘lib-toshib bizni hayron  qoldirardi. U yonimga kelib, Sosnovskayani o‘ldirganiga iqror bo‘lganida, Sevskiy bilan   Koshitsa Starogradskiy ko‘chasidagi uyga yugurishdi. U ba’zan qo‘rquvdan ho‘ng-ho‘ng yig‘lar, ba’zan yovuzlarcha zaharxandalik bilan kulib qo‘yardi. Uni qamoqqa olib ketishayotganda bizdan  fuqaro kiyimiga qayerga buyurtma berishni so‘radi...

So‘zni graf Koshitsa davom ettirdi:

– Yelagin tabiati to‘kis odam edi. U bir vaqtning o‘zida ham muloyim, ham  asabiy, ta’sirchan va zavq-shavqqa to‘la odamga aylanib ulgurishi mumkin edi. U teatrdan, musiqadan o‘zgacha  ta’sirlanar bir zumda yig‘lab yuborishi hech gap emasdi. U musiqa borasida ham ancha qobiliyatli bo‘lib, deyarli barcha cholg‘u asboblarini bemalol chala olardi.

Boshqa guvohlar ham taxminan shularni aytishdi:

– U juda ishqiboz odam bo‘lib, doim qandaydir chinakam, favqulodda bir narsani kutib yashardi...

– Do‘stlar bazmida quvnoq, hatto joningga tegar darajada  muloyim bo‘lib, atrofidagi odamlardan shampan vinosidan ko‘proq so‘rab olardi-da, to‘g‘ri kelgan odamini shu bilan mehmon qilaverardi. Sosnovskaya bilan uchrasha boshlagandan beri hissiyotini iloji boricha sir saqlashga  urinardi. U o‘zgargandi,  xayolchan, g‘amnok yurardi. Bir kuni u o‘zini o‘ldirishga qaror qilganini aytib qoldi...

Yelagin bilan yaqindan tanish bo‘lganlar shunday ma’lumot berishdi. Sudda o‘tirib, men uning portretiga bunday qora bo‘yoqni prokuror qayerdan topgani haqida o‘yladim? Balki, unda biz bilmagan boshqa ma’lumot bordir? Yo‘q, bunday bo‘lishi mumkin emas. Taxminimcha, prokurorning unga qora bo‘yoq chaplashiga sabab, uning  “baxtli yoshlar” to‘g‘risidagi umumiy qarashlariga qo‘shimcha, yana, sudning ixtiyorida turgan, yagona, Yelaginni Kishinyovdagi do‘stiga yuborgan xatini o‘qib bilganlari sabab bo‘lgandi. Xatda Yelagin o‘z hayoti to‘g‘risida surbetlarcha so‘zlab:

– Men, og‘ayni, butunlay loqaydlik qurshovida qoldim: menga endi hammasi baribir! Bugun yaxshi, xudoga shukur, lekin, ertaga nima bo‘ladi —  tupurdim, kechasi yotib o‘yla – ertasi turib so‘yla.    Uchchiga chiqqan aroqxo‘r, salkam  dong‘i ketgan ahmoq degan nom orttirdim.

Bunday o‘z-o‘ziga baho  chechangina prokurorning “O‘z nafsini o‘ylab, lazzat ketidan quvgan Yelagin, borini unga bag‘ishlagan ayolni jamoat hukmiga tashlab, uni nafaqat umriga zomin bo‘ldi, hatto  so‘nggi umidi – nasroniy urf-odatiga ko‘ra dafn etilishdan ham mahrum etdi...” – degan nutqiga aloqasi bordek tuyulardi. Chindan ham aloqasi bormidi o‘zi? Yo‘q, prokuror xatdan bir necha  satrgina olgandi, xolos. Xatning to‘liq matni quyidagicha edi:

“Azizim Sergey. Xatingni oldim, kech bo‘lsa-da, javob yozyapman, nima ham qilardik? Xatimni o‘qib: “Buncha aji-buji, siyohga tushgan pashsha o‘rmalaganmi!”—deb o‘ylasang kerak. Nima ham qilardik, buyam  bir yozuv-da, aytishadi-ku, agar oyna degani bo‘lmasa bormi, fe’l-atvoringga  baho beruvchilar ham topiladi. Men o‘sha-o‘sha  ishyoqmasligimcha qoldim, bilsang undan ham battar, ikki yillik mustaqil hayot va yana allanimalar menda o‘z izini qoldirdi. Shunday gaplar borki, hatto Hazrat Sulaymonga ham aytolmaysan! Agar bir kun kelib o‘zimni gumdon qilganimni eshitib qolsang, hayron bo‘lma, deb aytib qo‘yayapman. Men, og‘ayni qandaydir loqaydlik domiga tushib qoldim:  menga endi hammasi baribir! Bugun yaxshi, xudoga shukur, ertaga nima bo‘lsa bo‘lar, tupurdim, kechasi yotib o‘yla – ertasi turib so‘yla. O‘zimga  uchchiga chiqqan aroqxo‘r, dong‘i ketgan ahmoq degan nom orttirganim qoldi. Ishonasanmi, yo‘qmi, bilmadim? Ba’zan yuragimdagi kuchni, og‘riqni, barcha go‘zal, dabdabali, umuman,  jin ursin, qalbim nimaga talpinsa, o‘shanga maylni his etib turaman. Balki buni yoshlikka yo‘yarsan: nega endi men tengilar bunday holatlarni boshdan kechirmaydi? Men o‘lguday asabiy bo‘lib qolganman: ba’zan qishda, kechqurun, bo‘ron, sovuq bo‘lishiga qaramay, o‘rnimdan dast turaman-da, hatto  hech nima bilan hayron qoldirib  bo‘lmaydigan shaharliklarni lolu hayron  qilib, ko‘chaga chiqaman-da, asta-sekin yuqorilab  boraveraman – e’tibor qilyapsanmi, yana o‘sha qayerlardadir qulog‘imga chalingan ohangni tutish  istagida o‘zimni mutlaqo hushyor  va xotirjam tutgan  holda. Qani endi, tutolsam! Mayli, senga yorilaman. Yuragimdan urib qoldi, unaqasi hech yerda  yo‘q... Endi bu haqda  bas qilaylik. Iltimos, menga xat yozib tur, manzilimni bilasan: Nima deganing yodingdami? “Rossiya, kornet Yelaginga...”

Aqlga sig‘maydi: hech bo‘lmaganda bu xatlardan birontasi o‘qilganda ham mushtarak biror narsasi bo‘lmagan ikki kimsa qanday qilib  topishishdiykin, deb aytish mumkin bo‘larmidi?

VIII

Sosnovskaya haqiqiy polyak ayoli bo‘lib, Yelagindan katta, yoshi yigirma sakkizda edi. Otasi mayda amaldorlardan bo‘lib, qizaloq uch yoshdaligida  o‘z joniga qasd qilgandi. Onasi anchagacha beva yashadi, so‘ng xuddi  o‘shanday mayda amaldorga turmushga chiqdi va yana beva qoldi. Ko‘rib turganingizdek, Sosnovskayalar oilasi o‘rtahol oilalardan  bo‘lgan. Lekin boshqalarda topilmaydigan ajoyib samimiylikni va bizga ma’lum  bo‘lgan sahnaga bu darajada erta qiziqish unda  qayerdan paydo bo‘ldi ekan? Bunga uning oiladan yoxud o‘zi o‘qigan xususiy   pansiondan olgan tarbiyasi sabab bo‘lolmaydi,. U juda yaxshi  o‘qigandi, bo‘sh vaqtlarida ko‘p mutolaa qilardi. O‘qigan kitoblaridan o‘ziga yoqqan fikr va hikmatli so‘zlarni yozib olib, mudom  o‘z hayotiga qiyoslab ko‘rardi, umuman, u kundalikka o‘xshash qaydlar qilib borardi, agar oylab qo‘lga olmay tashlab qo‘yilgan, bu parcha-parcha qilib yirtilgan qog‘ozlarni kundalik deyish mumkin bo‘lsa. Axir u bu kundalikka o‘z orzu-umidlarini, hayotga qarashlarini yozib, ko‘nglini bo‘shatardi, yana kirxona, tikuvchi va boshqa allanimalarga ketgan xarajatlarni ham kiritib borardi-da. U aynan qanday gaplarni ko‘chirib  olardi?

– “Birinchi baxt, bu – dunyoga kelmaslik, ikkinchisi esa fanoga ketish”. Ajoyib fikr!

–    Yorug‘ dunyo o‘lgudek zerikarli, toqatni-toq qiladi, yurak xoriqulodda nimagadir talpinadi.

–    “Odamlar u dunyoga ravona qiladigan qiynoqlarnigina tushunishga qodir”. Myusse.

–    Men hech qachon turmushga chiqmayman. Bu haqda hamma gapiryapti. Bunga Xudo va Ajal nomi bilan qasam ichaman.

–    Yo muhabbat, yo o‘lim.– Men sevadigan odam Yer yuzida bormikan o‘zi? Bundayi yo‘q, bo‘lishi ham mumkin emas! Unda telbalarcha sevganim bu dunyoni qanday tashlab ketaman!

–    Qo‘rqinchli, maftunkor, sirli muhabbatni yerdan ham, ko‘kdan ham topib bo‘lmaydi...

–    Oyim boylik uchun erga tegishimni xohlaydi. Men, boylik uchun-a! Sevgi degan so‘z bu zaminga begona, unda azob-uqubat ham, joziba ham yetarli, afsus, men bunday tuhfadan benasibman!

Hisobsiz yirtqich ko‘zlar menga  yeb qo‘ygudek boqadi, men o‘zimni xuddi  maxluqlar makonida bo‘lgandek his etaman.

– “Uning hayotdagi barcha toat-ibodatlari qalbi tubidagilarni pinhon saqlashga qaratilgan bo‘lsa-yu, unga suqilib kira oldim, deya kim ham maqtana olardi?” Myusse.

Sosnovskaya pansiondagi kursni tugatgach, onasiga o‘zini san’atga bag‘ishlashini aytganda, mehribon katoliklardan bo‘lgan onasi avval-boshda buni eshitishni ham istamadi, qizi esa  boshqalarga o‘xshamasdi, birovga itoat etish u yoqda tursin, hatto onasiga ham elburutdan ta’sir o‘tkazib, Mariya Sosnovskayaning hayoti oddiy, shuhratsiz bo‘lishi mumkin emasligiga uni ko‘ndirgandi.

U o‘n sakkiz yoshida Lvovga jo‘nadi va ko‘p o‘tmay o‘z orzusini ro‘yobga chiqardi: sahnaga ham biron-bir qiyinchiliksiz erishdi va tez orada nazarga tushdi. Omma orasida ham tez tanildi, ancha jiddiy bo‘lgan teatr san’ati olamida xizmatining uchinchi yilida bizning shaharga taklif etildi. Lvovga kelgan kunidanoq, deyarli, avvalgidek, kundaligini yurita boshladi:

– “U haqda gapirishyapti, kulishyapti, yig‘lashyapti, uning o‘zi kim, kim biladi?” Myusse.

– Agar onam bo‘lmaganida, o‘zimni o‘ldirgan bo‘lardim. Bu mening doimiy orzuim...

– Men shahar tashqarisiga chiqqanimda, u yerdan tubsiz, ajoyib osmonni ko‘raman va shu lahzada menga nima bo‘layotganini anglolmay qolaman. Shu payt ovozim boricha qichqirgim, kuylagim, biron nima o‘qigim, yig‘lagim, sevib qolgim va oxiri o‘lgim kelib ketadi!

– Men o‘limning eng go‘zalini tanlayman. Ixchamgina uy olaman-da, uni motam matosi bilan qoplayman. Devor ortida kuy yangraydi, men esa oddiygina oq ko‘ylakda, o‘z ifori bilan o‘ldiruvchi atrofimdagi gullar ichida yotaman. O, bu qanday nash’ali!

Keyin:

– Hamma tanamga muhtoj, ruhimga emas...

– Boy bo‘lganimda butun dunyoni kezardim va undan muhabbatimni ayamagan bo‘lardim...

– “Inson nima istashini o‘zi bilarmikan, o‘ylaganlariga o‘zi ishonarmikan?” Krasinskiy.

Va nihoyat:

– Yaramas!

Qilgan ishini payqash uncha qiyin bo‘lmagan bu yaramas yana kim bo‘ldi ekan? Anig‘i shuki, u bor, uning mavhum shaxs  bo‘lishi mumkin emas. “Lvovdayoq,– dedi tergovchi Zauze, Sosnovskayaning xizmatdoshi,– u kiyinmasdi, yechinib xizmatini ado etardi, tanishlariyu muxlislarini uyida, ochiq-sochiq tungi ko‘ylakda, yalang‘och oyoqlarini ko‘rsatib qabul qilardi. Uning go‘zalligidan hamma lol qolardi, bu, ayniqsa, yangi kelganlarga ko‘proq ta’sir qilardi va ular bundan hang-mang bo‘lib qolardilar. Sosnovskaya shunda: “Aslo hayron bo‘lmang, bularning bari o‘zimniki”,– deya tizzasidan tepasini bemalol ochib ko‘rsatardi. Shu bilan birga u tez-tez ko‘z yoshi to‘kib,– uning muhabbatiga munosibi yo‘qligini va birdan-bir  najoti o‘lim ekanini bot-bot ta’kidlardi...

Mana, Konstantinopolga,   Venetsiyaga, Parijga birga borgan, Krakov va Berlinda u bilan birga bo‘lgan “yaramas” ham paydo bo‘lib qoldi. Bu qandaydir galisiyalik yer egalaridan bo‘lib, favqulodda badavlat odam edi. Sosnovskayani yoshligidan yaxshi bilgan  tergovchi Volskiy u haqda shunday dedi:

–    Men Sosnovskayani hamisha axloqsiz ayol deb hisoblaganman. O‘lkamiz fuqarosi va artist sifatida o‘zini qanday tutishni mutlaqo bilmasdi. U faqat pulni va erkaklarni xush ko‘rardi, xolos. Bu beadab, qanday qilib qizaloq paytidayoq o‘zini keksa galitsiylik to‘ng‘izga topshirdi ekan?

Sosnovskaya o‘z o‘limi oldidan Yelagin bilan qilgan suhbatida aynan shu “to‘ng‘iz” haqida gapirib bergandi. Shu yerda u beparvolik bilan  Yelaginga shikoyat qilib:

–    Men o‘z holimcha o‘sdim, menga hech kim qaramagan, men o‘z oilamda, butun yorug‘ olamda barchaga begona edim. Butun avlodi bilan la’natga  uchragur bir xotin meni, ishonuvchan, pokiza bir qizni fahsh yo‘lga boshladi... Faqat dahshat bilan eslash mumkin bo‘lgan, ablahlarning ablahi bo‘lib chiqqan bir odamni  men Lvovda xuddi o‘z otamdek yaxshi ko‘rib qolgandim. U meni nashaga, vinoga o‘rgatdi va meni Konstantinopolga olib ketdi. U yerda uning butun boshli  harami bo‘lib, u o‘z haramida  yotib, yalang‘och joriyalarini tomosha qilardi-da, meni ham ulardek  yechinishga majbur etardi, u shunday ablah va pastkash odam ediki...

IX

Shahrimizda Sosnovskaya to‘g‘risida tezda mish-mish gaplar tarqaldi.

– Lvovdayoq,– dedi tergovchi Meshkov,– ko‘pchilikka bir kechaning o‘zidayoq u bilan birga bo‘lishni taklif etgan va sevishga qodir  bo‘lgan qalbni izlayotganini aytgan. Sosnovskaya  bunday qalbni sabot bilan izlagan. O‘zi esa: “Mening asosiy maqsadim – yashash va hayotdan bahra olish” deya takrorlardi. Chashnagir barcha sharoblardan totishi lozim, lekin bironta xilidan mast bo‘lishi mumkin emas. Ayol erkak bilan munosabatda ham shunday yo‘l tutishi kerak”. O‘zi xuddi shunday qilgan,– dedi Meshkov.– Sharobning baridan totib ko‘rgan deb aytolmayman, biroq  yo‘ldan urganlarining sanog‘i  yo‘qligini bilaman. Balki, u bularni eng asosiy ish – atrofida shovqin-suron ko‘tarib, teatrga yollangan olqishchilarni to‘plash uchun qilgandir. “Pul,– derdi u,– qo‘lning kiri, men xuddi so‘nggi meshchanlardek mumsik, ba’zan ziqnaman, lekin, nimagadir  pul haqida o‘ylamayman. Muhimi – shuhrat, qolganlari asta-sekin bo‘laveradi”. Sosnovskaya o‘lim haqida gapirganida ham aynan o‘zi to‘g‘risida birovlarni  gapirishga majbur qilishni ko‘zlagan bo‘lsa, ne ajab...

Lvovda sodir bo‘lganlari bizning shaharda davom ettirildi. Qaydlar ham deyarli xuddi shunday yozib borildi:

– Xudoyim-ey, qanday zerikarli, qanday azob bu! Qani endi   xammayoq ostin-ustin bo‘lsayu, barini yer yutsa!

– Bir kuni kechqurun qabristonga bordim: u yer shunday ajoyib ediki! Mening nazarimda...  yo‘q, aslo, buni tasvirlashga     ojizman. Menga qolsa tun bo‘yi qabrlar ustida qolib, ularga    obdon, tinkam  quriguncha so‘zlarimni to‘kib-solgan bo‘lardim. Ertasi kuni men o‘z rolimni har qachongidan ham yaxshi o‘ynadim...

Va yana:

– Men kecha kechqurun soat o‘nlarda qabristonga bordim. Bu qanday ta’sirli manzara. Oy nuri qabr toshlari va xochlarga o‘z nurini to‘kib tashlagandi. Meni minglab marhumlar o‘rab olgandek  tuyulardi. O‘zimni shunday baxtiyor va yengil his qildimki. Men o‘zimni juda yaxshi his  etardim...

U Yelagin bilan tanishgandan so‘ng bir kuni undan polkda otliq  askarlardan birining o‘lganini eshitgan va Yelagindan uni ibodatxonaga, marhum yotgan yerga olib borishini so‘ragan, keyin esa oydinda ibodatxona va marhumning ko‘rinishi unda hayratlanarli taassurot qoldirganini yozgan.

Shuhratga, odamlar e’tiboriga tashnalik bu vaqtga kelib darg‘azablikka aylanib ulgurgandi. Uning o‘ziga munosabati yaxshi edi. Umuman olganda, uning chiroyida hech qanday o‘ziga xoslik bo‘lmasa-da, baribir, alohida, kam uchraydigan o‘zgacha maftunkorlik, ayyorona yovuzlik bilan qorishib ketgan soddadillik, ochiqko‘ngillik bo‘lib, bu qorishiq samimiylikni doim o‘yinga chorlab turardi: portretlariga qarang, nigohlariga diqqat qiling, uning o‘ziga xosligi, – bir oz ochilgan lablar, doimo xo‘mraygan, ma’yus nigoh yoqimli, o‘ziga tortuvchi  xuddi biror nima va’da qilayotgandek, qandaydir sirlilikka rozilik bildirayotgandek axloqsizlikning bir ko‘rinishi bu. U o‘z go‘zalligidan qanday foydalanishni bilardi. U o‘z muxlislarini o‘zidagi bor go‘zalliklar – jarangli  ovozi, kulgili va ko‘z yoshga to‘la jonli sahna harakatlari bilangina emas, balki ularni o‘z badanini namoyish etadigan rollari bilan ham ushlab turardi. U uyida ko‘ngilni sust ketkazadigan sharqona va yunon liboslarida yurar va ko‘plab mehmonlarini shu liboslarida kutib olardi. Har xil to‘pponchalar, xanjar, o‘roq va murvat ko‘rinishidagi  qilichlar,  turli xildagi zaharlar solingan shisha idishlari bo‘lgan, uning o‘zi aytganidek, qotillik uchun maxsus mo‘ljallangan bu  xonaga ularni olib kirardi-da, bu yerda suhbatning  jonini kirgizadigan doimiy narsa ajal derdi. Bu ham yetmagandek, tez-tez hayotdan voz kechishning turli usullari haqidagi suhbatlarida u devordagi  o‘qlog‘liq revolverni olib, tepkisini ko‘tarardi, stvoli og‘zini ichib turgan viskisiga tirab turib: “Meni hoziroq o‘pinglar, bo‘lmasa o‘zimni otib tashlayman?”–deya og‘ziga dumaloqlangan zahari kuchli dorini olardi-da, “Agar mehmon shu topning o‘zida tiz cho‘kib, yalang oyoqlarimdan o‘pmasa, zaharni yutib  yuboraman”, — derdi. U barchasini  shunday ishonarli qilib bajarardiki, mehmonning qo‘rquvdan ranglari quv oqarib, unga ikki karra maftun bo‘lib qaytardi va butun shahar bo‘ylab aynan uning barcha hayajonga soladigan jihatlari haqida mish-mishlarni yoyar edi.

– U, umuman, hech qachon o‘ziga o‘xshamas edi, — dedi sudda uni uzoq vaqt yaqindan bilgan guvoh Zalesskiy.– Odamni mazaxlash, jig‘iga tegish  – bular uning doimiy mashg‘uloti edi. U sirli va yoqimli qarashlari, ma’noli kulishlari ma’sum boladek ma’yus xo‘rsinishlari bilan odamning g‘azabini qo‘zg‘ashga juda usta edi. U Yelagin bilan ham o‘zini shunday tutardi. U Yelaginni goh yondirar, goh ustidan sovuq suv quyardi... U asli o‘lishni istarmidi? U hayotning ashaddiy ishqibozi edi, ajaldan esa o‘lgudek qo‘rqardi. Umuman olganda, uning fe’lida xushchaqchaqlik, quvnoqlik ko‘proq edi. Esimda, bir kuni Yelagin unga oq ayiq terisini sovg‘a qilib jo‘natdi. Bu vaqtda u uyida mehmon kutardi. Po‘stin uni shunday quvontirdiki, uyidagi mehmonlarni ham unutdi. U po‘stinni yerga tashladi-da, hech kimga e’tibor qilmay, ustida boshi bilan o‘mbaloq oshib, shunday harakatlarni ko‘rsatdiki, bunga har qanday akrobat hasad qilgan bo‘lardi. Nimasini aytasiz, ayolmisan ayol edi.

 Uni g‘am-g‘ussa, umidsizlik holdan toydirganini, o‘sha bizga tanish Zalesskiy gapirib bergandi. O‘n yildan beri bilgan shifokor Seroshevskiy u Lvovga ketishidan oldin uni davolaganda unda sil kasali alomatlari topilgandi. Yana oxirgi  paytlarda u ruhiy tushkunlikdan, xotira pasayishidan, gallyutsinatsiyadan azob chekardi. Xullas, shifokor uning aqli rasoligidan ham xavotirda edi. O‘z ajali bilan o‘lmasligiga, hatto uni asab kasalidan davolagan shifokor Shumaxerni ham ishontirolgandi. (Undan Shopengauerning ikki tomligini olib, uni diqqat bilan o‘qib chiqqan, ajablanarlisi shuki, keyin ma’lum bo‘lishicha, u o‘qiganlari ma’nosiga juda yaxshi tushungan). U hammani o‘z ajali bilan o‘lmasligiga ishontirar, do‘xtir Shumaxer uni aynan shu asab buzilishidan davolagandi. Shifokor Nedzelskiy shunday ko‘rsatma berdi:

– G‘alatiroq ayol edi. Undagi quvnoqlik, noz-karashma ko‘proq uyida mehmon kutgandagina ayon bo‘lardi: ba’zan hech narsadan hech narsa yo‘q, birdan jim qolardi, so‘ng ko‘zlari  ola-kula bo‘lib boshini stolga urardi yoki bo‘lmasa narsalarni  — bordoq  bormi, qadah bormi, yerga ota boshlardi... Bunday vaqtda unga qancha tezroq: “Qani, yana”,– deya shoshiltirsangiz, u harakatini shuncha tezroq to‘xtatardi.

Va, nihoyat aynan mana shu “g‘alatiroq va maftunkor ayol” bilan kornet Aleksandr Mixaylovich Yelagin uchrashishdi.

X

Bu uchrashuv qanday sodir bo‘ldi? Bular orasidagi yaqinlik qanday dunyoga keldi, ularning bir-birlariga bo‘lgan tuyg‘ulari, munosabatlari qanday edi? Bu haqda Yelaginning o‘zi ikki marta hikoya qilib bergandi: birinchi marta qisqa, uzuq-yuluq, qotillikdan bir necha soat o‘tgach,– tergovchiga; ikkinchi marta – so‘roqda, birinchi so‘roqdan uch hafta o‘tgach.

–Ha,– dedi u,– Sosnovskayaning hayotdan ketishiga men aybdorman, lekin uning o‘zining istagi bilan...

Men u bilan yarim yil avval teatr kassasi oldida poruchik Budberg orqali tanishganman.  Uni  chin yurakdan sevib qolgandim, u ham mening his-tuyg‘ularimga befarq bo‘lmas, degandim. Ba’zan u meni, men uni sevganimdan ham ortiq sevar deb o‘ylardim, ba’zan esa buning aksi bo‘lardi. Bundan tashqari, u doim muxlislari qurshovida bo‘lar, ularga noz-karashmalar qilardi, men esa rashk azobidan adoi tamom bo‘lib borardim. Nihoyat, bizning bunday fojiali ahvolimizga aslida bu emas, men tushuntirolmaydigan nimadir  sabab... Nima bo‘lganda ham qasam ichib aytamanki, men uni rashkdan o‘ldirganim yo‘q...

Aytganimdek, u bilan o‘tgan yilning fevral oyida teatr oldidagi kassa yonida tanishganman. Men unikiga borganman, lekin oktyabr oyigacha ko‘p emas, oyda ikki marta bo‘lganman, u ham bo‘lsa kunduz kunlari. Oktyabrda men unga sevgi izhor etdim, u menga uni o‘pishimga ruxsat  berdi. Bu voqeadan bir hafta o‘tgach, u, men va do‘stim  Voloshin bilan shahar tashqarisidagi restoranga kechki ovqatga bordik-da, u yerdan faqat ikkimiz qaytdik, u xursand, mehribon, ozgina kayfi ham bor edi. Men o‘shanda o‘zimni shunday     jur’atsiz his etdimki, hatto uning qo‘lini o‘pishga ham qo‘rqardim. Keyin u mendan Pushkinni so‘radi va “Misr kechalari”ni o‘qib, dedi: birgina kechani sevgan ayolingizga bag‘ishlash uchun hayotingizdan kecharmidingiz? Men “ha” deb javob berishga shoshganimda, u sirli jilmaydi. Men uni juda sevib qolgandim, bu sevgi falokat keltirishini aniq ko‘rib, his etib turardim. Imkon qadar yaqinlashganimizdan so‘ng, unga muhabbatim, nimani his qilayotganimu dardida ado bo‘layotganim, otam unga uylanishimga ruxsat bermasligi, nikohsiz men bilan yashashning ilojsizligi, polyaklar jamiyati uni artist sifatida rus zobiti bilan nikohsiz ochiqdan-ochiq aloqa qilmasligini bir amallab ayta boshladim. U ham o‘z qismatidan, tushunib yetolmagan qalbidan shikoyat qildi, mening izhori dilimga, sukut ichidagi savolimga, meni  sevadimi, yo‘qmi, bularga javobdan o‘zini olib qochdi, uning qilgan shikoyatlari esa ikkimiz yaqin bo‘lishimiz mumkinligiga menda umid uyg‘otdi...

Keyin shu yilning yanvaridan boshlab har kuni unikiga boradigan bo‘ldim. Men unga teatrga, uyiga guldasta yuborardim, sovg‘alar qilardim... Men unga mandolina, oq ayiq terisi, uzuk va olmos ko‘zli bilaguzuk sovg‘a qildim, yana bosh suyagi shaklida yasalgan to‘g‘nog‘ich ham tuhfa etdim. U ajal  ramzli narsalarni xush ko‘rardi va u menga bir necha bor mendan aynan xuddi shunday fransuz tilida “Quand meme pour toujours!”  so‘zlar yozilgan to‘g‘nog‘ich olish orzusi  borligini aytgandi.

Shu yilning yigirma oltinchi martida u meni  kechki ovqatga taklif etdi: kechki ovqatdan  so‘ng u ilk bor o‘zi yaponcha xona  deb ataydigan yotoqxonasida menga o‘zini bag‘ishladi. Keyingi uchrashuvlarimiz ham aynan shu xonada o‘tadigan bo‘ldi, u kechki ovqatdan so‘ng xizmatkorni uxlashga jo‘natardi. Keyin, u menga o‘z yotoqxonasining to‘g‘ri zinaga olib chiqadigan tashqari eshigi kalitini berib qo‘ydi. Yigirma oltinchi mart xotirasiga uning istagi bilan ismi sharifimiz, ilk yaqinligimiz sanasi o‘yib yoziladigan nikoh uzugiga buyurtma berdik...

Shahar tashqarisiga qilgan safarlarimizning birida qishloq ibordatxonasi yonida joylashgan xoch oldida turib, Xudo huzurida uni mangu sevishim, u mening xotinim ekanligi, to o‘lguncha unga sodiq qolishim haqida ont ichdim. U ma’yus va o‘ychan jim turardi. So‘ng oddiy, lekin, qat’iy turib: “Seni sevaman!” “Quand meme pour toujours!”– dedi.

Bir kuni mayning boshlarida, unikida kechki ovqat paytida u af’yun kukunini oldi-da: “O‘lish qanday oson-a! Bir chimdim kifoya, keyin hammasi tamom!”—dedi. So‘ng kukunni shampan vinosi solingan  qadahga  sepib, uni og‘ziga olib bordi. Men qadahni qo‘lidan tortib olib, vinoni tosh ustiga sepib  yubordim, qadah etik tepkisiga urilib, chil-chil bo‘ldi. Ertasi kuni u menga: “Kecha fojia   o‘rniga, kulgili ish bo‘ldi!”— dedi. Va: “Nima qilsam ekan, jur’atim yetmayapti, sen ham eplolmaysan, qo‘lingdan kelmaydi... Qanday sharmandalik!” – deya qo‘shib qo‘ydi.

Shundan so‘ng biz juda kam ko‘rishadigan bo‘ldik: endi meni kechqurunlari boshqa qabul qilolmasligini aytdi.  Nega endi? Men bundan jinni bo‘layozdim, rosa qiynaldim. Bundan tashqari, u, menga sovuq, masxaraomuz munosabatda bo‘la boshlagandi, o‘zini men bilan xuddi kecha tanishgandek tutar va tayinim yo‘qligidan meni tahqirlardi... Birdan yana hammasi o‘zgarib qoldi. U sayrga chiqish uchun oldimga kelardi, endi u tilyog‘lamalik qilishga o‘tgandi, balki bu uning oldida o‘zimni sovuqqon tutishni o‘zlashtira bosh-laganimdandir. Oxiri u uchrashib turishimiz uchun xuddi o‘zi buyurgandek xilvat ko‘chalardan birida joylashgan, mutlaqo ko‘zdan nari, qorong‘i, alohida uy yollashimni so‘radi... Bu uy qanday qilib tartibga keltirilganini bilasizmi...

Men o‘n oltinchi iyun soat to‘rtlarda uyiga borib, unga uy olganimni aytib, qo‘liga  bitta kalitni tutqazdim. U jilmayib turib kalitni qaytararkan: “Bu haqda keyinroq gaplashamiz”,— dedi. Shu vaqt eshik qo‘ng‘irog‘i chalinib, qandaydir  Shklyarevich  degan odam keldi. Men kalitni shosha-pisha cho‘ntagimga yashirib, allanimalarni gapira ketdim. Uydan Shklyarevich bilan birga chiqqan ham edik, Sosnovskaya yo‘lakdan turib: “Dushanba kuni keling”,– deya qichqirdi-da, menga asta: “Ertaga soat to‘rtda kel”, deb  shipshigandi boshim gir aylanib ketdi...

Ertasiga roppa-rosa soat to‘rtda yetib keldim. Eshikni oshpaz ayol  ochib, Sosnovskaya meni qabul qilolmasligini aytib, maktub tutqazganida hayratdan yoqa ushladim. U maktubida o‘zini noxush his qilayotganini, onasini ko‘rgani dala hovliga  borishini aytgan, “endi kech” deb yozgandi. Bundan qonim qaynab, birinchi uchragan qandolat do‘koniga kirdim-da, “endi kech” deganing nimasi, hoziroq tushuntir, deya zaharxanda maktub yozib, xat tashuvchidan jo‘natdim. Xat tashuvchi uni uyda yo‘qligini aytib, maktubni qaytarib olib keldi. Shunda men u bilan aloqani butunlay uzishga qaror qildim. Uyga qaytib, uning uchun balki shunchaki hazil-mazax bo‘lib tuyulgan, lekin men uchun esa o‘zim bilan narigi dunyoga olib ketishim mumkin bo‘lgan, hayotimdagi birdan-bir aziz narsa – nikoh uzugini o‘zimga qay-tarishini so‘rab ta’na-dashnomli yangi maktubimni yozdim: shu bilan bari tugadi, menga o‘limdan o‘zga yo‘l yo‘q, demoqchi bo‘lgandim. Maktub bilan birga uning menda saqlanayotgan suratini, xatlarini, yana mayda-chuyda narsa – qo‘lqoplari, to‘g‘nag‘ichlar va shlyapasini ham o‘ziga qaytarib yubordim. Xizmatkor kelib, uning uyda yo‘qligini, xat bilan jo‘natilgan narsalarni qorovulga qoldirib  kelganini aytdi.

Kechqurun sirkka bordim, u yerda menga uncha tanish bo‘lmagan o‘sha Shklyarevichni uchratib qoldim, zerikib qolmaslik uchun, u bilan birga  shampan vinosi ichdik. Birdan Shklyarevich: “Menga qarang, ko‘rib turibman, azob chekyapsiz, buning sababini ham bilaman. Ishonavering, u bunga arzimaydi. Buni hammamiz boshimizdan o‘tkazganmiz, u burnimizdan ip o‘tkazib olgandi...”—deb qolsami. Qilich  olib, boshini qoq ikkiga bo‘lgim keldi-yu, ammo-lekin o‘zimdan o‘tganni o‘zim bilardim, bunday qilish u yoqda tursin, hatto suhbatimizni ham bo‘lolmasdim, undan aslida ichimda xursand edim, chunki menga hamdard topilganidan quvonardim, menga nima bo‘lganini bilmadim-u, lekin men unga miq etmadim, Sosnovskaya to‘g‘risida-ku, og‘iz ham ochmadim, lekin, uni Starogradskiy ko‘chasiga olib borib, uchrashuvimiz uchun o‘zim yoqtirib tanlagan uyni ko‘rsatdim. Bu uyning kasridan ahmoq bo‘lganimdan o‘lgudek uyalardim, ham alam qilardi.

U yerdan aravakashni Nevyarovskiy restorani tomon shoshirdim: yomg‘ir shivalar, arava uchib borardi, meni yomg‘ir ham, qarshimdagi meni yondirib kul qilayotgan  alanga ham azoblardi, undan qo‘rqardim. Tungi birlarda men Shklyarevich bilan restorandan qaytib, endi yechinib turgandim,  xizmatkor  xat tutqazdi: u  meni ko‘chada kutardi, tezda tushishimni so‘ragandi. U xizmatchi  ayol bilan birga kelib, mendan xavotirlanganini, shuning uchun ayolni o‘zi bilan olib kelganini aytdi. Men ayolni uyiga kuzatib qo‘yishni buyurib, o‘zim  karetaga o‘tirdim, biz Starogradskiy tomon jo‘nadik. Har doimgidek uning hozirgi xotirjam holati menga ham ko‘chdi. Yetib kelganimizda, ancha o‘ziga kelib qoldi,  uy unga juda yoqdi. Men uni qo‘lidan ushlab, ta’na-dashnomlarimni kechirishini, achchiq ustida berib yuborgan portretini va boshqa buyumlarni qaytarishini so‘radim. Biz tez-tez janjallashib turardik, bunda men o‘zimni aybdor his qilardim va oxirida undan uzr so‘rardim. Yarim kechasi soat uchda uni uyiga olib borib qo‘ydim. Yo‘l-yo‘lakay suhbatimiz yana janjalga aylandi. U to‘g‘riga qarab o‘tirardi, yuzi menga ko‘rinmasdi, faqat  atir isiyu, sovuqdan-sovuq zahar ovozini his etar edim: “Sen erkak emassan,– derdi u,– senda xarakter degan narsaning o‘zi yo‘q, men xohlaganimda jig‘ingga tegib, xohlaganimda yupatishim mumkin. Agar men erkak bo‘lganimda bunday ayolni burda-burda qilgan bo‘lardim!” Shunda men qichqirib:  “Unday bo‘lsa uzugingizni qaytarib oling!” – dedim-da, uzukni zo‘rlab qo‘liga taqib qo‘ydim. U menga o‘girildi-da, xijolat bo‘lgandek kulib: “Ertaga kel”,– dedi. Men endi nima bo‘lganda ham bormasligimni aytdim. U qo‘rqa-pisa, uyalib: “Yo‘q, sen Starogradskiyga kelasan, kelasan...” dedi. So‘ng qat’iy qilib: “Yo‘q, men kelishingni  o‘tinib so‘rayman, men  yaqinda chet elga ketaman, men seni so‘nggi bor ko‘rib, senga muhim gapni aytishim kerak”,– deb qo‘shib qo‘ydi. Va yana yig‘lab: “Meni hayron qoldirgani, seni sevaman, sensiz yasholmayman deb o‘zingni otishga ham tayyorsanu, lekin so‘nggi bor ko‘rging kelmayapti!..”– deya yana qo‘shib qo‘ydi. Shunda men o‘zimni qo‘lga olib, ertaga qay paytda bo‘sh bo‘lishim xabarini yetkazishimni aytdim. Biz   yomg‘irda turib, uning yo‘lagi oldida ajralisharkanmiz, yuragim unga bo‘lgan sevgidan va rahm-shafqatdan yorilay derdi. Uyga qaytgach, menikida bemalol uxlab yotgan Shklyarevichni ko‘rib hayron qoldim va undan jirkanib ketdim...

Dushanba o‘n sakkizinchi iyun kuni ertalab unga soat o‘n ikkidan  keyin bo‘shligimni aytib xat yubordim. U: “Starogradskiyda soat oltida”, – deb javob  yubordi.

XI

Sosnovskayaning oqsochi Antonina Kovanko, oshpazi Vanda Linevich o‘n oltinchi shanba kuni Sosnovskaya  sochini jingalak qilaman, deb spirt lampasini yoqa turib, parishonlikda gugurtni  tungi ko‘ylagiining etagiga tashlab yuborgan, ko‘ylak birdan yonib, Sosnovskaya dahshatdan qichqirib, egnini yechib otgan va qo‘rquvdan ahvoli yomonlashib unga doktor chaqirishganini aytib ko‘rsatma berishgan. So‘ng takrorlab:

– Bu  yaqinlashib kelayotgan falokatdan darak...— deyavergin.

U baxtiqaro bo‘lsa-da, yoqimtoy ayol edi! Uning bolalarcha vahimasi va tungi ko‘ylakning yonib ketgani menga favqulodda ta’sir qiladi, tashvish-lantiradi. Bu arzimas narsa u o‘lgandan buyon odamlar orasida gap-so‘zga sabab bo‘lgan, sudda quloqni qomatga  keltirgan, bir-birini inkor etuvchi dalillari bilan uzuq-yuluqligicha qolib ketgan o‘sha jumboqli voqeaga aloqasi bordek, uni yoritib berishi mumkindek, nazarimda. So‘nggi kunlarigacha mish-mishdan boshi chiqmagan, birgina tilagi uni tushunish, ko‘nglini zabt etishlarini istagan, qiziqishlari doim namoyon bo‘lib turgan, deyarli hech bir kimsa, jumladan, Yelagin ham tushunmagan, his etolmagan o‘sha haqiqiy  Sosnovskayaning menda jonli sezgilar uyg‘otishi hayron qolarli hodisa edi.

Yana qaytaraman: inson mulohazasi hayratlanarli darajada ojiz, notavon: hammavaqt bo‘lganidek, mana hozir yana sodir bo‘ldi, qachonki odamlar, hatto andakkina bo‘lsa-da, ro‘y berayotgan hodisalarning muhimligini tushunib yetishlari kerak bo‘lib qolsa, ko‘rib ko‘rmaslikka, eshitib eshitmaslikka olishlari ma’lum gap. Ularga Yelaginning Sosnovskayaning, umuman, ular o‘rtasida bo‘lib o‘tgan, aniq-ravshan ko‘rinib turgan munosabatni shu darajada haqiqatga xilof ravishda, atayin, noto‘g‘ri talqin qilish kerakmidi? Xuddi qabihlikdan boshqasiga miq etmaslikka kelishib olishgandek: bittasi aysh-ishratga berilgan, aroqxo‘r, rashkchi  bir gusar bo‘lsa, yana biri o‘zining axloqsiz, pala-partish hayoti bilan o‘zi ham  chalkashib yotgan bir artist ayol bo‘lsa...

– Alohida xonalar, vino, fohishalar, urish-janjal,—  mana,  u haqda nimalarni gapirishadi. – Qilichning jarangi undagi oliy tuyg‘ularni so‘ndirdi...

Sharob, mana oliy tuyg‘u! Yelagindek odam uchun sharob degani nima edi o‘zi? “Ba’zan azobni his etaman, ba’zan esa  yaxshi va baland turadigan narsalarga intilaman, umuman, jin ursin, yuragimni bekorga zirqiratish nima zaril menga! Qayerdadir qulog‘imga chalingan, lekin, hamon yo‘q, ushlab bo‘lmaydigan bir ohangni tutib olgim keladi. Kayfda nafasni yengil, bemalol olasan, o‘sha tutqich bermas kuy ham kayfda aniq va yaqindan eshitila boshlaydi. Musiqa, sevgi, kayf — bular seni yo‘ldan uradi, ular o‘tkir va ortiqcha, dunyoni, hayotni his etishni haddan tashqari murakkablashtirib yuboradi.

— Ayol Yelaginni sevmasdi, – deyishardi u haqda. – U Yelagindan qo‘rqardi xolos, chunki Yelagin o‘zimni o‘ldiraman deb unga doim tahdid qilib kelardi, – ya’ni u nafaqat o‘z o‘limi bilan Sosnovskayaning yuragini og‘ritib kelgan, uni katta mojaroning asosiy qahramoniga aylantirmoqchi bo‘lgan. Dalillar shundan guvohlik beradiki, Sosnovskaya hatto unga nisbatan nafrat tuyg‘usini his etgan. Sosnovskaya o‘zi uniki bo‘lganmidi? Nahotki, bu narsa ishni o‘zgartira olsa? U o‘zi kimlarga tegishli bo‘lmagan! Hatto Yelagin Sosnovskaya sevib ijro etgan ishqiy komediyani fojiaga aylantirishiga  sal qolgan...

Yana:

– Sosnovskaya o‘sha kundan-kun avj olib borayotgan dahshatli va tiyiqsiz rashkdan o‘lgudek qo‘rqardi. Bir marotaba Sosnovskayanikida artist Strakun mehmon bo‘lgandi. Yelagin avval-boshda tinchgina o‘tirdi, faqat  rashkdan yuzi oqargandi, xolos. So‘ng bexos otilib o‘rnidan turdi-da, qo‘shni xonaga chiqdi. Sosnovskaya ham izma-iz uning ortidan chiqib, qo‘lidagi revolverni ko‘rib qoldi-da, o‘ziga, Sosnovskayaga rahm qilishini  so‘rab, tiz cho‘kib yalindi. Bunday o‘yinlar, deyarli tez-tez bo‘lib turgan. Sosnovskaya, nihoyat, Yelagindan butunlay qutulish maqsadida chet elga ketishga qaror qilgan va u o‘limi oldidan bu safarga tayyor bo‘lgan – buni  anglash nahotki qiyin bo‘lsa? Yelagin Starograd ko‘chasidagi, Sosnovskaya chet elga ketishini bahona qilib, safaroldi uni qabul qila olmaydigan o‘sha uyning kalitini olib kelgandi. U kalitni olmadi, Yelagin kalitni majburlab tiqishtirmoqchi bo‘ldi. Sosnovskaya: Endi kech,  uni olishdan hech qanday ma’no yo‘q, men jo‘nab ketyapman, deya ma’lum qildi. Yelagin unga burab-burab shunday xat yozdiki, Sosnovskaya maktubni olaroq, uni murda holida topishidan qo‘rqib, yarim kechasi bo‘lishiga qaramay, oyog‘ini qo‘liga olib unikiga  yugurdi.

Mayli, shundoq ham deylik (biroq bu mulohazalar Yelaginning tavba-tazarrulariga mutlaqo qarshi), harholda, nima uchun Yelagin Sosnovskayani bunday “vahimali”, “haddan ziyod” rashk qilib, tinch hayotini fojiaga aylantirmoqchi bo‘lgan  ekan? Unga bu nima uchun kerak bo‘ldi ekan? Nega endi Yelagin rashkdan g‘azabi zo‘raygan bir paytda uni shunday otib tashlamadi ekan? Nima sababdan “qotil va qurbon o‘rtasida kurash bo‘lmagan?” Keyin: “Sosnovskaya goho undan jirkanardi ham”... U begonalar oldida Yelaginga har xil haqoratli laqablar qo‘yib, uni xo‘rlar, hatto bir gal uni maymoq kuchuk bolasi deb ham chaqirgandi. Ey, xudoyim, Sosnovskaya shunisi bilan Sosnovskaya-da... Sosnovskaya yana boshqa  kimdandir nafratlanishi haqida Lvov xotiralarida shunday yozadi:  “U meni hali ham sevadi! Men-chi? Men nimani his qilayapman? Sevgini ham, nafratni ham!” U o‘zi Yelaginni haqoratlaganmidi? Ha, bir marta urishib qolishgandi, ana o‘shandan keyin bu hol ular orasida tez-tez takrorlanib turardi, – Sosnovskaya oqsochini chaqirib, nikoh uzugini yerga uloqtirdi-da, turib baqira ketdi: “Mana bu matohni o‘zingga ola qol!” Bundan avvalroq nima ro‘y bergandi? Bundan avvalroq Sosnovskaya  oshxonaga yugurib borib:

– Men seni chaqiraman-da, mana bu nikoh uzugini yerga uloqtiraman va uni o‘zingga olib qo‘yishingni aytaman. Esingda bo‘lsin – bu hazil, xolos. Keyin uni o‘zimga yana qaytarasan, chunki shu uzuk bilangina men u bilanman, o‘sha esi past bilan, nikohlanganman, u men uchun dunyodagi barcha narsadan qimmatli... – dedi.

Sosnovskayani bekorga  “engiltabiat” deyishmasdi, katoliklar cherkovi ham uni “beadab, buzuq ayol” sifatida nasroniy urf-odatlari bo‘yicha dafn etishni rad etgandi. U butkul erkin sevgini o‘ziga kasb qilib olgan va shunga xizmat qiluvchi ayollar toifasidan edi. Bu yana qanaqa toifa bo‘ldi ekan? Bunday mijozli jins vakillari yaqqol ko‘zga tashlanib turadi, uning nafsini qondirib bo‘lmaydi, u qoniqmaydi ham. Sababi nima? Sababini men qayoqdan bilay? Qarangki, nimalar sodir bo‘lmaydi: o‘sha o‘ta murakkab, o‘ziga maftun etuvchi nusxa erkaklar orasida (u yoki bu darajada) tajovuzkor nusxalar ham uchraydi. Mohiyatan, bundaylar nafaqat ayollar bilan bo‘lgan munosabatda, balki, ular o‘z dunyoqarashlariga ko‘ra barcha narsalarga ta’sirchanligi o‘tkir bo‘lib, butun  jon-tanini berib bo‘lsa-da, aynan shunday ayollar toifasiga intiladi  va shov-shuvli sevgi fojialari qahramoniga aylanadi-qo‘yadi. Nimaga? Bu didning oqsoqligimi yoki yo‘ldan ozganlikning sharofatimi, balki, bunday ayollarga erishish osonligidandir? Albatta, yo‘q, ming karra yo‘q. Shuning uchun ham yo‘qki, bunday erkaklar Sosnovskayadek ayollar toifasi bilan yaqin aloqada bo‘lish qanchalik azobligiyu ba’zan rostdanam vahimali, hatto halokatli yakun topishini oldindan  sezadilar va  aniq  ko‘ra oladilar. Buni ko‘rib, bilib  tursalar-da, baribir, ko‘proq, aynan, ana o‘shanday  ayollarga talpinib, o‘zlariga balo-qazoni sotib oladilar.U, albatta, o‘limi oldidan xat yozayotganda, so‘nggi dami kelganiga o‘zini ishontirmoqchi bo‘lib, kulgili bir sahnada rol ijro etgandi, xolos. Kundalikdagi yozuvlar  oz bo‘lsa-da, buning aksi ekaniga ishontirolmaydi,– u g‘oyat siyqasi chiqqan, sodda bitilgan, qabr ziyorati to‘g‘risida hech qanday so‘z yo‘q...

Kundalikdagi soddalikni, yasamalikni, qabr ziyoratini hech kim inkor etmaydi, xuddi u Mariya Vecherova va Mariya Bashkirsevaga o‘xshashligiga ishora qilishni yaxshi ko‘rgandek. Nima uchun u aynan o‘sha xildagi kundalikni  tanladi ekan,  balki u shu toifa ayollarga o‘xshashni xohlagandir? Unda  go‘zallik ham, yoshlik ham, shuhrat, pul, yuzlab muxlislar — hammasi bor edi-ku. U bulardan ehtiros va zavq bilan foydalanardi.  Uning hayoti muttasil azobga aylanib borardi, har doim hamma odamlar va hamma narsa u kutgandagidek bo‘lib chiqavermaganidan keyin  ko‘ngilga urgan bu olamni tashlab ketish ishtiyoqi unga tinchlik bermay qo‘ygandi. Bu nimaning kasridan? Bu uning boshiga bitgan baloning kasridan. Nima uchun aynan shu baloni boshiga sotib oldi, boshqa narsani emas? Bularning barchasi, ularning aytishlaricha, o‘zini  san’atga fido qilgan bunday ayollar uchun oddiy holmi? Nimaga bu shunchalik jo‘n? Nimaga?

XII

Dam olish kuni ertalab soat sakkizlarda uning yotoqxonasidagi stol qo‘ng‘iroqchasi  jiringladi: u uyg‘ondi-da, oqsochini odatdagidan ertaroq chaqirdi. Oqsoch xotin barkashda suyuq shokolad solingan finjon olib kirdi-da, deraza pardasini surib qo‘ydi. U o‘rinda har doimgidek xo‘mraygancha lablarini yarim ochib, o‘ychan va  parishonxotir uni kuzata turib:

– Bilasanmi, Tonya, kecha men doktor ketganidan keyin darrov uxlab qoldim. Voy, xudoyim-ey, shunaqangi qo‘rqib ketdim! Yelagin  kelishi bilanoq o‘zimni qushday yengil va yaxshi his qildim. Yarim kechasi uyg‘onib, o‘rnimda tiz cho‘kib, bir soat Xudoga iltijo qildim... O‘zing  o‘ylab ko‘r, butunlay yonib ketganimda nima bo‘lardi-a! Ko‘zlarim oq tushgan, lablarim shishib ketgan bo‘lardi. Menga qarab bo‘lmasdi... Aft-basharam paxta bilan qoplanardi-qolardi.

U shokoladga qo‘l ham tekkizmay, nimalarnidir uzoq xayol surib o‘tirdi. Keyin shokoladni ichdi-da, vannada cho‘mildi va  cho‘milish xalatida yoyib tashlangan sochlarida o‘zining ixchamgina yozuv stolida motam romiga solingan qog‘ozga bir necha xat yozdi: u o‘zi uchun bunday qog‘ozga ancha avval buyurtma berib qo‘ygandi. Kiyinib, nonushta qildi-da, jo‘nab ketdi: u dala hovlida onasinikida bo‘ldi va uning doimiy ishongan odami aktyor Strakun bilan kech soat o‘n ikkilarda qaytdi.

– Ikkovi xursand qaytishdi,– deya hikoya qildi oqsoch xotin. —Ularni yo‘lakda kutib oldim-da, Sosnovskayani yonimga chaqirib, Yelagin u yo‘qligida berib yuborgan narsani va xatni unga berdim. Narsalar borasida: “Tezda bularni   yashir, Strakun ko‘rmasin!” deya shipshidi, so‘ng shosha-pisha xatni ochdi-yu, birdan rangi oqarib ketdi, o‘zini yo‘qotgancha, Strakunning mehmonlar xonasida o‘tirganiga ham qaramay: “Xudo haqqi, tez karetaga yugur!”– deb baqirdi.  Men kareta olib  kelishga ketdim. Kareta kelganida, u yo‘lakda tayyor turardi. Biz bor kuchimiz bilan chopdik, u bechora esa yo‘l-yo‘lakay cho‘qinib: Ey xudoyim, ishqilib tirik bo‘lsin-da,”– deya takrorlardi nuqul.

U dushanba ertalabdan cho‘milish kiyimida daryoga ketdi. O‘sha kuni unikida Strakun bilan ingliz ayoli tushlik qilishdi (unikiga har kuni inglizchadan dars bergani kelardi-yu, deyarli hech nima o‘tmasdi). Tushdan keyin ingliz ayoli ketdi. Strakun esa yana yarim soatlar turib,  sigaret chekdi, so‘ng oyog‘iga yapon tuflisini ilgancha  divanda yotgan   bekaning tizzasiga boshini qo‘yib yotdi. Oxiri Strakun ketdi, ketish oldidan  Sosnovskaya undan “bugun kech soat o‘nda” kelishini o‘tindi.

– Bu juda tez emasmi?– kulib dedi Strakun yo‘lakda asosini  qidira turib.

– Voy, yo‘q, iltimos!– dedi u. – Bordi-yu, kelganingda men bo‘lmasam, xafa bo‘lma, xo‘pmi...

Keyin u kaminda qandaydir xat va qog‘ozlarni  uzoq yoqdi. So‘ng oqsoch xotin bilan hazillashib o‘tirib, xirgoyi qilishdi:

– O‘zim yonmaganimga yarasha, endi hammasiga o‘t qo‘yaman! Bundan yonib ketgani ming marta yaxshi edi. Yonsam yonib, bir yo‘la kulga aylanay...

Keyin yana dedi:

– Vandaga ayt, kechki ovqatni soat o‘nga tayyorlab qo‘ysin. Hozir esa men ketyapman...

U soat oltilarda qog‘ozga o‘ralgan revolverga o‘xshash narsani o‘zi bilan olib chiqib ketdi!

U Starogradskiyga ketdi, yo‘lda shanba kungi voqeadan so‘ng etagi yonib ketgan  tungi ko‘ylagining  etagini kestirish uchun tikuvchi Leshinskiyning uyi tomonga burildi, tikuvchining aytishiga qaraganda, o‘sha kuni u quvnoq va yoqimtoygina ko‘ringan. Sosnovskaya tungi ko‘ylagining u yer-bu yerini ko‘zdan kechirgan-da, qog‘ozga o‘ragan va uyidan avvalroq olib chiqqan bo‘g‘chasiga joylab, ustaxonada chevar qizlar bilan uzoq suhbatlashib o‘tirgan  va: “Ey, xudoyim, men endi ketishim kerak, kech qoldim, mening farishtalarim!”–deya qayta-qayta takrorlagan, oxiri bir xo‘rsinib, o‘rnidan dast turdi-da, quvonch bilan:

– Xayr, pani Leshinskaya, xayr, singiljonlarim, farishtalarim, men bilan gurunglashib o‘tirganingiz uchun rahmat sizlarga, sizlar bilan ayollar davrasida o‘tirish qanday maroqli, hadeb erkaklar bilan  bo‘laverish ham jonga tegar ekan.

U yana bir marta ostonadan turib, kulib, boshini irg‘adi-da, chiqib ketdi.

Nega u revolverni o‘zi bilan olib oldi?

Revolver o‘zi Yelaginniki edi, u,  Yelagin o‘zini otib qo‘yishidan qo‘rqib, revolverni o‘zida saqlardi. “U bir necha kundan so‘ng chet elga ketishi munosabati bilan revolverni o‘z egasiga qaytarishni niyat qilgandi”,–dedi oqlovchi va qo‘shib qo‘ydi:

– Shunday qilib, u mash’um, lekin uning uchun qasddan uyushtirilmagan uchrashuvga jo‘nadi. U soat yettida Starograd ko‘chasidagi 14-uyning 1-xonadoniga yetib bordi,– mana, bu uyning eshigi ham yopildi, eshik faqat 19 iyun kuni ertalab qayta  ochildi, xolos. Tunda u yerda  nimalar sodir bo‘ldi? Buni Yelagindan boshqa hech kim bizga hikoya qilib berolmaydi. Uni yana bir marta eshitib ko‘raylik-chi...

XIII

Prokuror bizning xotiramizda yana bir bor jonlantirishni lozim topgan, o‘sha ayblov bayonnomasi sahifasi bo‘lmish va shu bilan o‘z nihoyasiga yetgan Yelaginning hikoyasini sud  zalini  to‘ldirgan odamlarning barchasi chuqur sukut bilan tingladi:

– Men o‘n sakkizinchi iyun dushanba kuni ertalab unga soat o‘n ikkidan keyin bo‘sh ekanligimni bildirib, maktub jo‘natdim. U: “Starogradskiyda soat oltida”, – deya javob yubordi.

Men o‘n besh daqiqasi kam oltida o‘sha yerda edim, o‘zim bilan yengil ovqat, ikki shisha shampan vinosi, ikki shisha porter, stakancha va bir shisha atir olib bordim. Uni uzoq kutishimga to‘g‘ri keldi: u soat yettilarda yetib keldi...

Uyga kirib, meni parishon holda o‘pdi, so‘ng keyingi xonaga o‘tib, o‘zi bilan qo‘lida olib kelgan o‘rog‘liq narsani divanga tashladi.– “Chiqib tur,– dedi u fransuzchalab,– men yechinishim kerak”. Men chiqib ketdim. Yana uzoq bir o‘zim yolg‘iz o‘tirdim. Men mutlaqo hushyor, lekin juda dilgir edim, munosabatimiz nihoyalab borayotganini g‘ira-shira his etib turardim... Ustiga-ustak,  muhit ham g‘alatiroq bo‘lib borardi: xuddi tundagidek, men olov yonida o‘tirardim, holbuki, bu qorong‘i xonaning gung devorlaridan tashqarida hali yorug‘ va ajoyib yoz kuni hukm surayotganini sezib, bilib turardim... U meni uzoq vaqt yoniga chaqirmadi, men ham uning nima bilan band ekanini bilolmadim. Eshik orqasida tiq etgan tovush eshitilmasdi.Oxiri: “Endi kiraverishing mumkin...”,– deb baqirdi u.

U divanda bitta tungi ko‘ylagining o‘zida, paypoqsiz, tuflisiz yalang‘och oyoqlarini ko‘rsatib, xo‘mraygancha shiftdagi fonarga jim tikilib yotardi. O‘zi bilan olib kelgan bo‘xcha ochilib, unda men o‘z revolverimni ko‘rdim-da: “Buni nega olib yuribsan?”– deb so‘radim. U bir ozdan so‘ng: “O‘zim, shunday... Axir, men jo‘nab ketayapman... Yaxshisi, sen buni uyingda emas, shu yerda saqla...– deb javob qaytardi u. Xayolimdan: “Yo‘q, bu bekorga emas!” – degan dahshatli bir fikr o‘tdi.

Bundan keyingi suhbatimiz uzoq, lekin zo‘rma-zo‘raki, sovuqqina o‘tdi. Ichimda o‘lguday qo‘rqib turardim, – miyamga biror  aqlli gap kelib qolarmikin, deb kutardim, – mana, hozir, fikrimni  bir yerga jamlayman-da,oxiri  eng muhim qarorimni aytaman deb intiq edim, – chunki men bu uchrashuv biz uchun  so‘nggisi ekanini yoki harholda bizni uzoq muddatli ayriliq kutayotganini anglab tursam-da, hech narsa qilolmadim, o‘zimni butunlay kuchsiz va ojiz his etardim. U: “Chekking kelsa, chekaver..” – dedi. – “Senga yoqmaydi-ku! – dedim men. – “Endi menga baribir, – dedi u. – Menga shampan vinosidan ber...” Bundan men shunday xursand bo‘ldimki, zero, bu men uchun najot edi. Biz bir necha daqiqa ichida bir shisha shampan vinosini bo‘shatdik, men uning yoniga o‘tirdim-da, qo‘llaridan o‘pa turib, bu ayriliqni ko‘tara olmasligimni aytdim. U sochlarimni to‘zg‘ita turib, parishon holda: “Ha, ha... Xotining bo‘lolmasligim, bu qanday baxtsizlik... Barchasi, bari bizga qarshi, yolg‘iz Yaratganning o‘zigina bizga xayrixoh... Men sening qalbingni, tasavvuringni sevaman...” Bu so‘nggi so‘zlari bilan nima demoqchi bo‘ldi, bilmadim. Men yuqoriga – soyabon tepasiga boqib: “Qara, sen bilan bu yerda xuddi sag‘anada turgandekmiz. Qanday sukunat!”– dedim, u bunga ma’yus jilmayib qo‘ydi...

Soat o‘nlarga borib, u ochiqqanini aytdi. Biz oldingi xonaga o‘tdik.U juda kam ovqat yedi, men ham,– biz ko‘proq ichdik. Birdan ko‘zi men olib kelgan yengil ovqatga tushdi-yu, “tentak, yana nimalarni ko‘tarib yuribsan! Boshqa  bunday qilma”,–  dedi. “Bu “boshqa” deganing qachon bo‘larkin?” – dedim. U bir g‘alati qarash qildi-da, so‘ng boshini egib, qovog‘i ostidan ko‘zlarini olaytirib qaradi. “Iso, Maryam, – deb pichirlardi u,– biz endi nima qilamiz? Men telbalarcha seni xohlayapman! Yura qol...”

Bir muncha muddatdan so‘ng men soatimga qaradim, soat ikki bo‘lgandi. “O‘-ho‘, kech bo‘lib qolibdi,– dedi u.– Hoziroq uyga ketishim kerak”. Ammo, u joyidan ham qo‘zg‘almay, qo‘shib qo‘ydi: “Bilasanmi,  bu yerdan juftakni  qancha tez rostlasak, shuncha yaxshi, lekin joyimdan qo‘zg‘alolmayapman. Xuddi bu yerdan chiqib ketolmaydigandek his etyapman o‘zimni. Sen Xudoning xohishi bilan mening yozmishim, qismatimsan...” Hattoki shuni ham tushunishni istamayapman. Ehtimol, u, keyin yozib qoldirgan: “O‘layapman, lekin o‘z xohishim bilan emas”,– degan so‘zlar bilan bog‘liq biror narsa demoqchi bo‘lgandir. Bu so‘zlar bilan u mening oldimda o‘zini  kuchsiz, himoyasiz his etgan deb o‘ylaysizmi? Menimcha, u boshqa narsani: bizning tolesiz bu uchrashuvimiz –  taqdir, Xudoning istagi, u o‘z ixtiyori bilan emas, Xudoning xohishi bilan o‘layapman, degan so‘zlarni aytmoqchi bo‘lgan. Vaholonki, men o‘shanda bu so‘zlarga ko‘pam e’tibor bermaganman, uning g‘alatiroqligiga ko‘nikib ham qolgandim. Keyin u dabdurustdan: “Qalaming bormi?”– deya so‘rab qoldi. Men yana hayron bo‘ldim: unga qalam nega kerak bo‘lib qoldi ekan? Yon daftardagi qalamni olib berishga shoshildim. U tashrif qog‘ozimni ham so‘radi. Unga nimalarnidir yozayotganda: “Menga qara, tashrif qog‘ozga xat yozish noqulay-ku”,–dedim. “Yo‘q, bu shunchaki o‘zim uchun”,– deb javob berdi.– Men o‘ylab, ham uxlab olaman, meni yolg‘iz qoldir”. Yozilaverib to‘ldirib tashlangan tashrif qog‘ozini ko‘kragiga qo‘ydi-da, ko‘zini yumdi. Hammayoq  shunday tinchidi-qoldiki, bundan esing og‘ib qolishi hech gap emasdi...

Shu alpozda yarim soatdan ko‘proq vaqt o‘tdi. U birdan ko‘zini ochdi-da: “Yodimdan chiqayozibdi, men uzugingni qaytarib bergani kel-gandim. Kecha o‘zing hammasiga nuqta qo‘ymoqchi eding-ku”, – dedi sovuqqina  qilib. U qaddini bir oz ko‘tardi-da, uzukni devorga qarab uloqtirdi. “Nahotki, sen meni sevasan?– deyarli qichqirib dedi u. —Tushunolmayman, qanday qilib sen meni bu yorug‘ olamda yashashimga yo‘l qo‘yib beryapsan! Men ayolman, menda subut yo‘q. Men o‘limdan qo‘rqmayman – azob chekishdan qo‘rqaman, xolos, lekin  sen bitta o‘q bilan meni, so‘ng o‘zingni marhumga aylantirishing mumkin”. Menga shu yerda ayanchli ahvolimizning dahshatli bir haqiqati ayon bo‘lgandi, endi qanday yakun topmasin, buni nima bilandir hal etish vaqti  kelgandi. Lekin uni o‘ldirish – yo‘q, aslo, bu ish mening qo‘limdan kelmasligini sezib turardim: men his etayotgan narsa boshqa edi: men uchun hal qiluvchi lahzalar yetib kelgandi. Men revolverni oldim-da, tepkisini ko‘tardim. U hayqirib: “Nima? Faqat o‘zingni otasanmi?–deya  irg‘ib o‘rnidan turdi.– Yo‘q, Iso nomi bilan qasam ichamanki, bunday qilmaysan!” – dedi va revolverni qo‘limdan yulqib oldi.

Yana o‘sha yurakni  o‘rtovchi jimjitlik. Men  cho‘nqayib o‘tirardim, u esa qimir etmay yotardi. Bir vaqt u o‘ziga-o‘zi  polyakchalab nimanidir  gapirdi-da, keyin: “Uzugimni bu yoqqa ber”, – dedi menga. Men unga uzukni uzatdim. “O‘zingnikini ham!” – dedi u. Men bu buyruqni ham bajarishga shoshildim. U o‘zinikini qo‘liga taqdi-da, menga ham uzugimni taqishimni buyurdi, keyin gapira ketdi: “Men seni hamisha sevganman, hozir ham sevaman. Seni aqldan ozdirdim, azob berdim, nima qilay, fe’lim shunaqa ekan, qismatimiz shunaqa bo‘ldi. Menga   yubkamni uzatib yubor-da, qora vino olib kel...” Unga yubkasini uzattim-da, vinoga ketdim, qaytib   kelganimda yonida zahar solingan shisha idishni ko‘rdim. “Menga qara,– dedi u qat’iy ohangda.– O‘yin-kulgilar shu bilan nihoyasiga yetdi. Sen mensiz yashay olasanmi?” Men, yo‘q, deb javob berdim.– “Ha”– dedi u,– men  qalbingni, fikrlaringni butunicha o‘zimniki qilib olganman. Endi o‘zingni o‘ldirish uchun ikkilanmaysanmi? Agar shunday qilolsang, meni ham o‘zing bilan olib ket. Mening ham sensiz yashashimdan ma’no qolmaydi. Meni o‘ldirganingdan so‘ng, o‘layotganingda va nihoyat men endi toabad, butunlay seniki ekanimni bilib o‘lasan. Endi men senga o‘z hayotimni  so‘zlab beraman...” U bir oz dam olib, o‘ziga keldi-da, shoshmasdan, bolaligidan boshlab butun hayotini menga hikoya qilib berdi...

XIV

Men hatto qaysi birimiz yozishni avvalroq boshlaganimizni ham yaxshi eslayman... O‘shanda qalamni ikkiga bo‘lgandim.. Biz yozishni boshladik va hammavaqt jim o‘tirib yozdik. Yanglishmasam, men eng avval otamga xat yozdim... Siz, nima uchun men  otam “mening baxtli bo‘lishimni istamayapti” deb ularga  qilgan ta’namni, mening esa biror marta bo‘lsa-da, nikohimizga otamning roziligini olishga harakat qilmaganimni bilmoqchimisan? Qaydam...  Baribir ular bu nikohga rozi bo‘lmasdilar... Men keyin polkdagi do‘stlarimga xat yozib, ular bilan vidolashganman. Yana  kimga deysizmi?  Ha, tuzukroq qilib ko‘mishlarini aytib, polk qo‘mondoniga  xat yozgandim. Demak, men o‘zimni o‘zim o‘ldirishimga ishonardim — siz shunday demoqchisiz-da? Albatta. Xo‘sh, nima uchun endi buni qilmadim? Bu yog‘ini  bilmayman...

U, esimda,  shoshmasdan, to‘xtab-to‘xtab, har tomonini o‘ylab yozardi; so‘zni yozardi-da, xo‘mrayib devorga qarab qo‘yardi... Xatlarni uning o‘zi yirtib tashlardi, men emas. Yozardi-da, yirtardi, to‘g‘ri kelgan tomonga itqitardi... Nazarimda, hatto  qabr ham o‘sha so‘nggi soatlarda, o‘sha jim-jitlikda, mana shu fonus ostida yozgan bekorchi maktublarimchalik qo‘rqinchli bo‘lmasa kerak. Men o‘sha kecha u menga nimani buyurgan bo‘lsa, hammasiga so‘zsiz itoat etganman.

U to‘satdan: “Yetar, bo‘ladigan ishni tezroq bo‘lgani yaxshi. Menga vinodan uzat, meni duo qil, ey Xudo!”—deb qoldi. Stakanga vino quyib, unga uzatdim, u qaddini bir oz ko‘tarib, vinoga bir chimdim kukunni  tashladi. U vinoning yarmidan ko‘pini ichib, qolganini ichib qo‘yishimni  so‘radi. Men ichib yubordim. U toqatsizlana boshladi-da, qo‘limdan mahkam ushlab: “Endi meni o‘ldir, o‘ldir meni! Sevgimiz haqqi, o‘ldir meni”,– deya yalina boshladi.

Buni qanday eplashim mumkin edi? Nazarimda, uni chap qo‘lim bilan quchdim,– ha, albatta, chapi bilan – va lablariga yopishdim. U: “Alvido, alvido... Yo‘q, yoki bo‘lmasa:  Assalom, endi bunisi to abadga... Bu yerlarda biror narsaga erisholmadim, demak, endi bari  u yerda, arshi a’loda...” Uni mahkam qisib turardim, lekin barmog‘im revolverni bosishga shay turardi... Esimda, butun a’zoi badanim qaltiroq bosganini his etardim. U polyakchalab: “Aleksandr, sevgilim   mening!” – deyishga ulgurdi, xolos.

Bu soat nechada sodir bo‘ldi deysizmi? Uchlarda, shekilli. Undan keyin men yana ikki soat nima ish qildim? Lekin men soat birdan boshlab Lixarev tomonga keta boshlaganman. Qolgan vaqt uning yonida bo‘lganman va o‘zim bilmagan holda narsalarni tartibga sola boshlaganman...

Men nega o‘zimni otmadim? Men bu haqda o‘ylamasdim. Uning jonsiz jasadini ko‘rdim-u, barchasini unutdim. Men undan ko‘z uzolmasdim. Keyin hushimni yo‘qotgan holda uni  va xonani tartibga keltira boshladim... Men sendan keyin o‘zimni o‘ldiraman, deb bergan va’damni buzishim mumkin emasdi, lekin loqaydlik meni butunlay domiga tortgan edi... Men hozir o‘z hayotimga ham xuddi shunday loqaydlik bilan qarayman. Ammo meni jallod deb o‘ylashlariga  hech chidolmayman. Yo‘q, yo‘q! Balki, men qonun oldida, Xudo oldida gunohkordirman, lekin zinhor uning oldida emas!

Ruschadan Dildora Aliyeva tarjimasi