Григорий Петров

Ұлттың оянуы. Финляндия қалай дамыған елге айналды?

Қазақ тіліне тәржімалаған:

Әлия Ибрагимова

Алматы, 2020

ӘОЖ 908

КБЖ 26.89

П 30

Қазақ тіліне тәржімалаған:

Әлия Ибрагимова

Петров Григорий

П 30 Ұлттың оянуы. Финляндия қалай дамыған елге айналды?. – Алматы: «Самға» баспасы, 2020. – 128 бет.

ISBN 978-601-7980-90-0

«Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» кітабы – Финляндияның мәдени, рухани тоқырауды жеңіп, мемлекет ретінде жаңа мәдениет сатысына көтерілуінің хикаясы. Бұл кітап өз мемлекетінің даму жолында табандылықпен күресуге бел буған ұлт үшін осы жолда қандай бағыт ұстану керектігін көрсететін бағдаршам іспеттес. Осы тұрғыдан алғанда, бұл кітап – күллі түркі жұртының жастары үшін батыс өлкелерінің өткені мен бүгініне жақыннан үңілуге мүмкіндік беретін таптырмас туынды.

Еңбек барша оқырман қауымға арналады.

ӘОЖ 908

КБЖ 26.89

ISBN 978-601-7980-90-0

© Білімді дамыту мен зерттеу ассоциациясы, 2020

Алғысөз

Біздің таңдауымыз неліктен дәл осы кітапқа түсті? Не себепті бұл кітапты қазақ оқырманына таныстыруды жөн деп шештік? Неге біз білім саласында еңбек етеміз? Мыңдаған ұстаз қауымы неліктен күн сайын таңмен таласып білім ошақтары мен оқу орталықтарына, ЖОО-ға барады?

Бұл сұрақтарға хакім Абайдың сөзімен жауап берер болсақ, ол өзінің «қара сөздерінде» отансүйгіштік қасиеттің қандай болатынын тайға таңба басқандай айтып кеткен. Абайша айтқанда, отансүйгіш адам – Отанына адал қызмет ететін адам. Ал Отан дегеніміз – ең алдымен, туған халқымыз.

Білім саласында еңбек етіп келе жатқандықтан, туған халқымыздың күн сайын жақсы өмір сүруге деген құлшынысы мен жігерінен қуат алып, шабыттана түсеріміз хақ.

Біздің отандастарымыз алған сапалы білімдерін өмірін жақсы арнаға бұруға қолдану үшін тырысып бағуда. Десек те, олардың бұл талпыныстары көбінесе өз отбасыларымен, жеке жетістіктерімен шектеліп қалып жатыр.

«Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» осындай олқылықтың орнын толтыруға оң әсерін тигізіп, оқырманның өзімен ғана шектелмей, жалпыға бірдей игілік жасауға деген құштарлығын оятады. Бұл кітап ой-өрісіңізді кеңейтіп, жақсылық жасауға деген құштарлығыңызды оятады. Себебі бұл туындыда фин халқының біліммен қаруланған, көкірек көзі ояу азаматтардың өз елінің жарқын болашағы үшін жасаған игі істері айшықты тілмен суреттелген. Бүгінгі таңда Финляндия 200 жыл бұрын жанкештілікпен еңбек еткен азаматтарының арқасында білім саласында көптеген елдерді артқа тастап, өзін мойындатып отыр.

Біз де дамудың даңғыл жолына түскен тәуелсіз еліміздің жарқын болашағы болар жас ұрпаққа дұрыс тәрбие беру үшін өз тарапымыздан атсалысуға міндеттіміз.

Бұл кітап – оқырманға қызықты әрі пайдалы пікірлерді ұсынумен қатар, елінің болашағына елеңдейтін жандарға соны пікір мен шалқар шабыт сыйлайды деп үміттенеміз. Бұл туынды әрбір жанның санасына сәуле сыйлап, Абай атамыздың сөзімен, «жүректерінің шамшырағына» айналады деген сеніммен, қалың оқырманмен бөлісіп отырмыз.

Қазақстан білімін зерттеу мен жетілдіру ассоциациясы

Кітап жайлы қысқаша мәлімет

Орыстар мен шведтердің отаршылдығында болған Финляндия қазіргі таңда бәсекелес елу елдің алдына шығып, өз тілін, мәдениетін сақтап, өркениетті ел болып отыр. Жерінде мұнай, газ сынды өзге де табиғи қазба байлықтары жоқ бұл елдің адамдары өздерінің еңбекқорлығы мен терең білімділігінің арқасында әлемді таң қалдырып жатқаны белгілі. 1923 жылдары бұл елдің халқының ынтасы мен талпынысын байқаған дін қызметкері Григорий Петров «Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» атты кітабын жазды. В.И.Ленин Петровты «демагог» деп атаса, Кеңес дәуірінде оқылуға тыйым салынған бұл кітап 2004 жылы тұңғыш рет орыс тіліне аударылды.

Финляндия (Suomi) мемлекеті

Астанасы – Хельсинки қаласы

Тәуелсіздік күні – 06.12.1917 (РСФСР құрамынан)

Жер көлемі – 338145 шаршы метр

Халқының саны – 5323489 адам

Адам басына шаққанда ЖІӨ 35 мың евродан асады.

Дамыған салалары: ұялы телефон, интернет және қағаз өндіруден дүние жүзінде бірінші орында.

Қазағымның санасына сәуле болшы, Cнелман

Осы жылдың, яғни 2014 жылдың наурыз айында «Айқын» газетінің редакциясына инабатты бір қыз келіп, өзін «Әлия Өмірзаққызымын» деп таныстырды. Келген шаруасын сұрадым. «Мына аудармамды оқып, пікіріңізді айтсаңыз екен» деді де, флешкасын қолыма ұстата салды. Компьютерге түсіріп, одан ақ қағазға бастырып алып, Әлия әкелген «Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» атты еңбекті бір деммен оқып шықтым. Бар-жоғы компьютерлік алпыс беттік осы еңбек мені Әлияға риза етті. Иә, өйткені бұл бүгінгі қазаққа, «судан шығып қалған балықтай қазаққа» жаны ашитындар болса, оқитын, үлгі алатын еңбек екен.

Кітаптың басты кейіпкері Снелман Финляндияның ерекше құрметті азаматы саналатын көрінеді. Өйткені ол 1811 жылы шведтерден бостандық алған Финляндия мемлекетінің егемендік өмірге алғаш қадам жасар кезеңде халқын дұрыс өмір сүруге, кәсіп қылуға, денсаулықты сақтауға, діни теріс уағыздарды жоюға үй-үйді, ауыл-ауылды аралап жүріп, қалың бұқараның жалпы дұрыс өмір сүру сауатын ашқан адам екен. Біздің Абай қазақтың дұрыс өмір сүруге сауатын ашуға ғақлияларымен еңбек сіңірсе, Снелман сол Абай айтқандарды әлгіндей жолмен қалың бұқараға ауызба-ауыз түсіндірген нағыз ұлтжанды азамат екен. Бүгінгі финдер дамыған елдер қатарында болса, «біздің мұндай дәрежеге жетуімізге негіз салған Снелман» деп құрметтейді екен. Мінеки, ұлтты сүюдің нағыз үлгісі. Мұны аударған, қазақшалаған Әлия ұлтымның «қазақты сүйемін» дейтін әр азаматы осылай, яғни Снелмандай еңбек сіңірсе екен деп тілейтіндей. Өйткені осыны шет тілінен аудара отырып, өзі де осындай ұстанымда болды ғой.

Дәл осылай айтуымның себебі, сіздің қолыңызға тиген «Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» атты кітаптың басты кейіпкері Снелмандай қазағыма жаны ашып, қиналғанның жанында болған бір зиялыны кезінде көрген де жоқпын. Олар туралы жазылған бір хабарды естіген де жоқпын. Демек, менің өзімнің пікірімше, қазіргі қазақ зиялысы деп жүргендер жай ғана көбік. Міне, осы себептен де мен баспа оқырманына ұсынған «Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» атты кітапты әр қазақтың төрінде тұрып, әр қазақтың санасына ондағы игіліктер сәуле түсірсе екен деп тілеймін. Бұл үшін кітапты тәржімалаған қарындасымыз Әлия Ибрагимоваға да, осы кітапты оқырманға ұсынған баспаға да ақ шашты басымды иіп, алғыс айтамын.

Мен неліктен әр қазақ Снелман болса екен деймін? Бұл сұрақтың да жауабын бере кетейін. ХІХ ғасырдың ортасына қарай шведтер бодандығынан босаған фин халқы қиын жағдайда еді. Қалың бұқара білімсіз. Маскүнем, зинақор, шіркеулерінің өзіндегі уағыз кері әсерлі, шаруашылығын өз бетінше басқара алмайтын, жұқпалы дерттер дендеген батпақты даладағы халық осылар еді. Бұларды бүгінгі дәрежесіне жеткізген мемлекет басшылары мен партиялар немесе байлар емес. Оларды дамудың биік сатысына көтерген халықтың ортасынан суырылып шыққан нағыз ұлтжанды зиялылар еді. Мен бүгінгі таңда кім зиялы десе, сол фин халқының бүгінгідей дәрежесіне жетуіне жол ашып берген Снелманды, үнді халқының азаттық алуына жанын құрбан еткен Мохандас Гандиді және өзіміздің Абай мен Ыбырай Алтынсаринді айтар едім. Сондықтан да фин халқының ұлы болса да Снелман мен үшін құбыланама секілді. Әр қазақтың оқығаны, білімдісі ұлтжандымын десе, ұлтын сүйсе, ең әуелі сол ұлтына Снелмандай қызмет етсін. Міне, оқырман қолына тиіп отырған кітап, мен үшін осындай сөз айтқызғанымен де қымбат. Саналы қазақ бұл кітапты өзінің қымбаттысы санайды деп тілеймін.

Жолың болсын, қазағыма сәулесі түсер Снелман!

Жұмабек ЖАНДІЛДИН

ардагер-журналист

Григорий Петров және «Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» немесе бір халықтың рухани оянуы

«Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» кітабының авторы Григорий Спиридонович Петров 1868 жылы Петроградқа (қазіргі Санкт-Петербург қаласы) қарасты Ямбург елді мекенінде дүниеге келеді. Өмірінің соңында науқастанып, емделу үшін Парижге барып, сонда 1925 жылдың 19 маусымында көз жұмады. Ол кедей отбасында тәрбиеленеді. Өзі кедейшіліктің кермек дәмін татып жүрсе де, еш мойымай, әрдайым адамзат баласының жарқын болашаққа қол жеткізуіне үлес қосудың жолын іздейді. Бар арман-қиялы мен мақсат-мүддесін осы бағытта жұмсайды. Діни сауатын аша жүріп, әдебиетке де ерекше ден қойып, поп әрі профессор атанады. Патша сарайында ханзадалардың тәрбиешісі қызметін атқарады. Дегенмен ол патшаның салтанатты сарайынан гөрі, жарлы-жақыбайлармен, қарапайым ауыл тұрғындарымен етене араласуға әлдеқайда құмар болады.

Ауыл тұрғындары мен қарапайым қызметшілердің діни сауатын ашатын уағыздар айтады.

Бұқара халық оның айтқан әрбір жалынды сөздерін ерекше ықыласпен, сүйсіне тыңдайтын. 1900 жылы Петров Ресейде халық тарапынан ең танымал поп, әрі шығармалары ең көп оқылатын халық жазушысына айналады.

Бір кездері таралымы өте аз «Русское слово» («Орыс сөзі») газеті Петров бас редактор болған күннен бастап, тиражы 500000-ға жететін ең танымал газетке айналады.

Осы уақытта ол өзінің «Інжіл – өмір сүрудің бастауы» деп аталатын алғашқы шығармасын жарыққа шығарады. Бұл шығармасы қытай, жапон тілдеріне аударылады. Осылайша, жазушының аты тек Ресейде ғана емес, біртіндеп әлем жұртшылығына жол тартты. Петровтың мәртебесінің күн санап өсуі шіркеудің бетке ұстар адамдарын «мазалай бастайды». Араға бірнеше жыл салып, Петров 1907 жылы шіркеудегі қызметінен босап, әдеби-философиялық шығармалар жазуға ден қояды. Ол шәкірттерін білім нәрімен сусындата жүріп, әртүрлі тақырыпта лекциялар оқып, күн сайын шығармашылығын шыңдай түседі. Оның ғибратқа толы дәрісінен соң, халық рухани оянып, сілкіне бастайды. Мұны сезген Патшалық Ресей оны әрдайым көзден таса қылмай, әрбір қадамын жандаралдары арқылы бақылауда ұстайды. Петров пен большевиктер арасында да анау айтарлықтай түсіністік орнықпады.

1920 жылы ол Белорусь ұлтының Қырымнан көшкен өкілдері мінген кеменің соңғы жолаушыларының бірі болып, Стамбулға келеді. Қоныс аударушылардың бұл тобы кейіннен Триесте деген жерге жөнелтіледі. Осы топпен бірге қоныс аударған Петровты жергілікті Югослав халқының зиялылары танып, жоқшылықтан құтқарып, Белград университетіне профессор етіп тағайындайды. Югославия Мемлекеті сол өңірде қалаған жеріне поездбен емін-еркін барып келуі үшін оған жеңілдік (пасо) береді. Осылайша Петров Югославияның түкпір-түкпірін аралап, мәдениет, дін, қызмет, бауырмашылдық және ұлтжандылық тәрізді тақырыптарда конференциялар ұйымдастырады. Ол серб тілін өз ана тіліндей жетік меңгереді.

Петров Болгарияға бірнеше шығармасын қолжазба күйінде жібереді. Бұл шығармалар Болгар тіліне аударылып, баспадан жарық көреді. «Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» атты кітабының орыс тіліндегі қолжазбасын Болгарияда тұратын досы Д.Божковқа жібереді. Досы Петровтың барлық шығармаларын жинақтап, Болгар тіліне аударып, алғысөзін жазып, 1925 жылы Софияда кітап қылып басып шығарады. Орыс тілінен болгар тіліне аударылған бұл еңбек Болгар халқының ерекше назарын аударып, оқырманның ықыласына бөленеді.

Өмірінің біраз жылын Финляндияда өткізген жазушы бұл еңбегінде осы елдің білім мен мәдениет саласындағы жетістіктерге қалай қол жеткізгендіктерін шебер суреттейді. Бұл шығарманы болгарша сөйлеткен жазушының досы Божков та Петровпен Финляндияда бірге болған еді.

«Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» осы уақыт аралығында әртүрлі баспадан бірнеше қайтара жарық көрді. Бұл кітаптың алғысөзін автордың өзі емес, кітаптың аудармашысы, әрі Петровтың досы – Д.Божков жазған.

«Ақ лалагүлдер өлкесі – Финляндия» кітабы – Финляндияның мәдени, рухани тоқырауды жеңіп, мемлекет ретінде жаңа мәдениет сатысына көтерілуінің хикаясы. Бұл кітап өз мемлекетінің даму жолында табандылықпен күресуге бел буған ұлт үшін, осы жолда қандай бағыт ұстану керектігін көрсететін бағдаршам іспеттес. Бұл кітап – күллі түркі жұртының жастары үшін батыс өлкелерінің өткені мен бүгініне жақыннан үңілуге мүмкіндік беретін таптырмас туынды. Оқырман кітаптан керегін алар деген үмітпен...

Тарихтан – ғибрат

Бұдан бірнеше жыл бұрын Мәскеу Мемлекеттік театрының дуалы жарылып, сыр бере бастағаны аңғарылған. Театрдың іргетасынан шатырына дейін орын алған сызат келешекте ғимараттың қирауына әкеп соқтыруы мүмкін деген оймен, адамдар қауіптің алдын алуды ойластыра бастаған.

Сәулетшілер өз кезектерінде театрдың қабырғасында пайда болған сызаттың шығу себептерін іздестіре бастайды. Ғимараттың іргетасын бірнеше жерден қазып, ашқан кезде оның іргетасының ағаштан жасалғанына көз жеткізеді. Бұл іргетас әбден тозығы жетіп шіріп, соның салдарынан ғимарат шөге бастаған.

Кезінде ғимараттың негізін қалаған кезде, іргетастың мықты болуы үшін, жерге қалың қазықтар қағып, осы қазықтарға қалың тас қабырғалар өрілген екен.

Іргетастың бұл түрі сол замандағы талапқа толық жауап бере алатын болған және сол кездегі адамдардың түсінігі бойынша, нағыз мықты іргетас болып саналған. Шын мәнінде театр ғимараты ұзақ жылдар бойы сыр білдірмей, талай буын өкілдеріне қалтқысыз қызмет еткен. Әйтсе де, арада жылдар өткен сайын жер астында төселген ағаш шіріп, соның салдарынан іргетас жылжып, ғимарат қабырғаларында сызаттар пайда болған.

Бұл сызаттарды көрген сәулетшілер мұндай қауіпке қарсы қандай шара қолдану керектігін ойластыра бастайды. Олар тарихи маңызы бар ғимаратты құлатпай, бұрыш-бұрыштарын бағандармен ұстатып, іргетасты ашады. Сонан соң, шіріген ағаштың орнына граниттен жасалған мықты тастарды қойған. Сөйтіп, Мемлекеттік театрдың ескі ғимараты жаңадан орнатылған іргетастың үстінде қайта бой көтерген. Сәулетшілердің дер кезінде жасаған шараларының арқасында театр ғимараты әлі күнге дейін өз көркін жоғалтпай, қауіпсіз жағдайда халыққа қызмет көрсетуде.

Ұлыстар мен ұлттардың өмірі де құдды осы Мәскеудің Мемлекеттік театрының ғимаратына ұқсайды.

Мемлекет құрылымының ескі жүйесі мен ел басқарудың бұрынғы әдістері өз заманында қаншалықты жеткілікті көрінгенімен, уақыт өте келе заман талабына сай жауап бере алмауы әбден мүмкін.

Көпшілік арасында жиі айтылатын «әр буынның өзіне тән әуені болады» деген сөз бар. Күн өткен сайын адамзат қауымы жаңарып, жасарып отырады. Әр буын өкілі өзімен бірге заманына сай жаңалықтар мен өзгерістер ала келеді.

Жалындаған жас буын өкілін ескі тәсілмен басқару мүмкін емес. Жаңа ұрпаққа ақылға қонымды, әділетті, тамырын тереңге жіберген басқарудың жаңашыл түрі қажет. Парасат-пайымы жоғары басқарушылары бар мемлекеттерде сәтсіздіктер мен құлдырауларға жол берілмей, халықты басқарудың мейлінше әділетті жолдары қарастырылған. Кейбір елдерде болса, керісінше, мемлекет тізгінін ұстаған адамдар халықты дұрыс басқаруды және оның сауаттылығын арттыра түсу қажет екендігін түсінбейді немесе түсінгілері келмейді.

«Мезгілі келгенде мұз да ериді» демекші, уақыты келгенде, мықты мемлекеттердің де қабырғасы сөгіліп, сызат пайда болады. Бір өкініштісі, күн өткен сайын көлемі ұлғайып бара жатқан бұл сызатқа дер кезінде кө