автордың кітабын онлайн тегін оқу Салт-дәстүр сөйлейді
Отбасы хрестоматиясы
Авторлар Санжар Керімбай Болат Бопайұлы Мұхит Төлеген Әділбек Нәби Асылтай Тасболат
Алматы–2024
ӘОЖ 391/395
КБЖ 637.5
С 18
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ
ДІН ІСТЕРІ КОМИТЕТІНІҢ 2014 ЖЫЛҒЫ 16 ҚАЗАНДАҒЫ
№04-04-14/4071 ХАТЫНА СӘЙКЕС
«ДІНТАНУ» САРАПТАМАСЫНАН ӨТКЕН.
Тұтас кітапты немесе кітаптың қандай да бір бөлімін кез келген форматта
авторлардың рұқсатынсыз көшіріп басуға болмайды.
Барлық құқықтары сақталған.
“Отбасы хрестоматиясы” қоғамдық қорының жобасы
Жобаның авторы: Санжар Керімбай
Жобаға кеңесшілік еткен: этнограф Болат Бопайұлы
Құрастырып, алғысөзі мен түсініктерін жазғандар:
Мұхит Төлеген – Дінтанушы, PhD докторы.
Әділбек Нәби – PhD докторант.
Асылтай Тасболат – PhD докторант.
САЛТ-ДӘСТҮР СӨЙЛЕЙДІ
ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ. /Авторлар: Б.Бопайұлы, С.Керімбай,
М.Төлеген, Ә.Нәби, А.Тасболат. 30-басылым – Алматы: «Отбасы хрестоматиясы»
ҚҚ, – 2023. –280 бет. – Отбасы хрестоматиясы сериясы
ISBN 978-601-80442-3-6
Бұл кітап этнопедагогика негізінде құрастырылған. Мұнда қазақтың салт-дәстүрі мен ырым-тыйымдарының шығуына себеп болған аңыздар мен қисса-дастандар жинақталды.
Сонымен қатар отбасы хрестоматиясы этнопедагогика ғылымына қызығатын мек-теп оқушыларына, студенттерге және ізденуші ғалымдарға арнап жазылған.
ISBN 978-601-80442-3-6 © Otbasy books, 2023
© Абзал Құспан, 2023
АЛҒЫ СӨЗ
Мен, Болат Бопайұлы Жотақажы, 1960 жылы Қытайдың Алтай аймағы Көктоғай ауданы Қуертіс қаласында дүниеге келдім. Мектеп жасына жеткен соң қазақ бастауыш сыныбына барып, ана тілімде білім алдым. 1969 жылы ата-анам Дүре деп аталатын аудан орталығына көшіп келді. Бұл ауыл қазақ салт-дәстүрінің қаймағы бұзылмай, әдемі сақталған кереметтей құтты мекен екен. Менің бағыма орай, Дүреде жеті тілді жетік меңгерген, Орта жүздің Керей руының ішіндегі Ителі тайпасынан шыққан Имам ағзам Төкенұлы есімді қазыналы қария тұрады екен. Сол кезде жасы 75-тен асқан бұл ақсақал ұйғыр, қытай, түрік, араб, парсы, шағатай, тілдерінде емін-еркін хат жазып, оқи алатын. Бүкіл қазақ, түрік, араб халықтарының тарихын, аңыз-дастандарын жетік меңгерген нағыз ғұлама ғалым екен. Этнограф деп осы адамды айт! Құран Кәрімді араб тілінде әдемі мақамға келтіріп оқыған соң, қазақ тіліне мөлдіретіп аударып беретін. Күллі адам баласының жаралу тарихын, он сегіз мың ғаламның сырын сорғалатып, әңгіменің тиегін ағытқанда алдында отырған әлеумет ауыздары ашылып отырып қалушы еді. Елдің бәрі: «Адам баласында мұндай да білімді адам болады екен-ау!» – деп таңғалатын. Қазақ халқының бүкіл салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ырым-тыйымдарының түп-тамырын, қайдан шыққанын дәйекті, мәнді-мағыналы аңыздармен таратып айтқанда айызыңды қандырады. Бүкіл ауыл-аймақ, дүйім жұрт осы ақсақалдың аузына қарайды. Мен оның немересі Иманғазы Оқапұлымен бір класта оқып, сабақтас болдым. Бір күні Иманғазыға еріп, атасына сәлем бере бардым. Білімді адамның бітімі де бөлек болады екен-ау! Жетпіс бестен асқан қарияның бетінде бір тал әжім сызықтары көрінбейді. Ақсақалдың сақалы ғана емес, мұрты мен қастары да қардай аппақ. Бірақ сонда да ақ түсті сақал-мұрты Имам ағзам атаны еш қартайтып көрсетпейді. Қайта оны киелендіріп, әулие адамдай сән бітіріп, бойына шарапат дарытып тұрғандай. Бір қарағанда, періште ме деп ойлап қаласың. Бүркіт қабағының астындағы үлкен қоңыр қой көзі өткір әрі мөп-мөлдір. Күн шұғыласындай жылы мейір, ыстық нұр төгіп тұр. Мен:
– Ассалаума әлейкум! – деп атаға сәлем бердім. Сәлемімді мейірлене алған Имам ағзам ақсақал қолымды күректей жап-жалпақ алақанымен қысып тұрып:
– Білместің су қараңғы көзі соқыр,
Ойпыл-тойпыл жүрегі соғып отыр.
Ақылдың қалтасының түбі тесік,
Біле алмай, әр нәрсеге аң-таң отыр, – деп бір шумақ өлең оқыды.
Мен ол кезде 9 жаста едім. Мұндай терең мағыналы өлеңді қабылдай алмадым. Сосын біз шай дастарқанына отырдық. Ақсақал маған мейірлі күн көзімен шуақ төге қарап отырды да:
– Жап-жарық түн еді бейне күндіз,
Самсаған қара аспанда сан мың жұлдыз,
Әлемнің алтын нұрлы кең сарайын
Аралап жүзіп жүрді ай сұлу қыз, – деді.
Мен екінші өлеңге қызығып қалдым. Өйткені сол заманда айлы түндерде ауыл балалары жиналып «Ақсүйек», «Жасырынбақ», «Тепкішек» ойындарын ойнайтынбыз. Аспанда ай толғанда нұрына шомылып, «Шешеке» деген ойын ойнап, толған ай туралы ән салып, ауылды әнмен тербеуші едік.
Мен:
– Ата, мына ай туралы өлеңді жазып алайыншы, – дедім. Ол кісі:
– Балам, оған қарағанда бірінші өлең жақсы. Алдымен соны жазып ал. Екінші өлең оған жетпейді, – деп әдемі қобыз сарынды үнімен күмбірлей тіл қатты.
Расын айтайын, маған ай туралы өлеңі ұнап еді. Бірақ ол ойымды қарияға айтпадым. Сөмкеден қалам, қағазымды алдым да, төр алдында жаюлы жатқан оюлы сырмақтың үстіне етпетімнен жата кеттім. Екі өлеңді де жазып алдым. Қария:
– Қане, балам, жазғаныңды оқышы, – деді.
Мен өлеңді өз әлімше мәнерлеп оқып бердім.
– Бәрекелді, балам! «Болар бала б...нан» деген. Өзің бір болайын деп тұрған бала екенсің. Талабыңа нұр жаусын! Алған бетіңнен қайтпа, – деді де, ұрттап отырған шайына дем салып, сарқытын маған қос қолымен ұсынды. Мен еш тартынбастан ұсынған шайды сіміріп салдым. Осыдан кейін ақсақалдың үйіне күн құрғатпай баруды әдетке айналдырдым. Қазақ халқының тарихын, өлең-жырларын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтел, салт-дәстүрлерін, аспан есебі туралы көптен-көп шығармалар жазып алып жүрдім. Жазған сайын сол дана қарттың сарқытын ішуді ұмытқан жоқпын.
Басында қария үйреткен баға жетпес рухани қазыналардың қадір-қымбатын бірден түсіне қоймадым. Бірақ сонда да өзім құралпы балалар арасында айтып, мақтанып жүрдім. Үлкендер көңіл бөліп, тақпақ айтқызса, марқайып қалатынмын. Үзбей жаза берген соң қолжазба қорым да молыға берді. Білім де кемелдене түсті. Қайран балалық, санасы саяз, білімі төмен, аңғары аз, сары ауыз кез ғой ол! Талай заттың байыбына бармай, құр көшіре беріппін. Қазір қарап отырсам, ақсақал маған рухани білімнің талай нәрін қалдырып кетіпті. Енді ойласам, менің жазушы, зерттеуші, этнограф болуыма түрткі болған Имам ағзам ақсақал екен. Көкірегіме білім ұрығын шашып, көңіліме жарық нұр түсірген ұлы ұстазым Имам ағзам атаның шарапаты екен-ау!
Иә, дана қартпен менің балалық өмірімнің арасы шалғай болды. Менің ол кісіден білім алуым тоғыз жылға ғана жалғасты. Дана қарт 1980 жылы дүниеден озды. Мен бейне бір нәр алатын білім бұлағым бітеліп қалғандай қапалы күй кештім. Бірақ Дүре ауылында ол кісіден басқа Нұрғали, Қабылхақ, Әндістан, Байғали, Қоңырбай, Кәмелден есімді қариялар да бар еді. Дәл Имам ағзам қарттай болмаса да, олар да бірталай қиссалар мен аңыздарды жатқа соғатын. Олардан да мол рухани мұраларды үйреніп, мол деректі хатқа түсіріп, жаза бердім.
Сөйтіп жүргенде Совет Одағы ыдырап, атамекенге жол ашылды. 1993 жылы Қазақстанға біржола көшіп келіп, Алматы қаласына орналастым. Отанға оралған соң қазақ жастарының бір кәдесіне жарап қалар деген ізгі ниетпен Қытайдағы қазыналы қарттардан жазып алған білімдерімді сұрыптап, «Қазақ кәдесі», «Қазақ наурызнамасы», «Қазақы түйе жару», «Қазақтың алғыстары мен қарғыстары», «Бастаудан бақиға дейін», «Қазақ мінезі», «Қазақ аспан есебі» деген кітаптарды жарыққа шығардым.
Қазақ халқының ғұрыпты ғұмырын білмей, әулие бабалар салған мағыналы өмірге жалғану қиын. Шынымды айтайын, кей кездері ешкімге ештеңе керек еместей көрінген кездер де болды. Себебі, ол кезде Қазақстан өте қиын кезеңдерді бастан кешіп жатты. «Мен осы өмір бақи керексіз затты жинап теріп, өмірімді босқа өткізген жоқпын ба?» деп торыққан сәттерім де болды. Бірақ, «алмас кездік қап түбінде жатпайды» деген сөз рас екен. Әулие аталардан қалған киелі аңыздар мен мағыналы салт-дәстүрді сақтап қалуға тырысқан жастар легіне ақыры Құдай кезіктірді. Сол жігіттердің жігері маған да қайрат бітіріп, осы кітапты жазуға шын ықыласыммен атсалыстым. Қолдан келген көмегімді аямадым. Абзал Құспан інім қолға алған осы игі іске барынша пайдалы болуға бейіл болдым. Алдыңғы бабалардан жазып алған барлық мұраларымды еш қызғанбастан осы жігіттермен бөлісуге тырыстым. Аманатқа қиянат жасаған жоқпын деп ойлаймын. Өмірден өтіп кеткен қазыналы қарттарымның әруақтары маған риза шығар деп үміттенем. Ғасырлардан бері жалғасып келе жатқан бабалар аманаты сіздерге де мол шарапаты мен шапағатын тигізеріне өзімнің еш күмәнім жоқ!
Болат Бопайұлы Жотақажы,
Қазақстан Жазушылар Одағының,
Халықаралық Жазушылар Одағының мүшесі,
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі,
Қытай Шыңжаң фольклор зерттеу қоғамының мүшесі, қазақ тілі мен әдебиеті оқулығын құрастыру қоғамының мүшесі,
Жоғары дәрежелі оқытушы.
ҚАЗАҚТЫҢ ДІЛІ МЕН ДІНИ САНАСЫ ӨЛМЕЙДІ
Қазақ мәдениетінің мәніндегі діни сананың мазмұны исламнан бастау алады. Діни сана ислам құндылықтарын ақпараттық сұрыптау рөлін атқарады. Діни сана – ұлттың болмысы, табиғаты, ерекшелігі. Ұлттың мәдени қабаттарына үңіліп қарасаңыз, бұған көзіңіз жетеді. Ең басты мәдениет қабаты тіл десек, осы тіл арқылы исламның құндылықтық, ақпараттық, дүниетанымдық, ділдік, психологиялық, эстетикалық, этикалық және т.б. ұғымдары, түсініктері, тұжырымдары, анықтамалары орныққан. Одан кейінгі мәдениеттің көрсеткіші халықтың дүниетанымдық қоры, тарихы мен өнері, ахлағы мен әдет-ғұрыптары, сәулеті мен құқығы, жазуы мен әдебиеті, сазы, жыры мен тұрмысы болып жалғасып кете береді. Осы қабаттардың мәні мен мазмұны діни санамен үйлесім тапқанда ғана ұлттық мәдениеттің болмысы мен табиғаты ашылады. Бір сөзбен айтқанда, діни сана өзін қоршап тұрған мәдени қабаттардағы құндылықтық өлшемдерді сақтап тұратын қазына сияқты. Сол қазына кейде ұмытылып, кейде әлсіреп жатады. Діни сана тарихи сүрлеумен жаңғыра отырып, ұлттық мәдениет пен рухани тұтастыққа нәр беретін сипат табады. Діни танымның сабақтастығы деген – осы. Діни таным көп, біздің діни танымымыздың тәжірибесі мен тарихында Ханафи, Матуриди мен Яссауи мектебінің орны ерекше. Фиқх, калам мен тәрбие, яғни құқықтық, доктриналық және моральдық құндылықтарымыздың қалыптасу мектептері мен діни тәжірибесі.
Негізі кез келген ұлттың ерекшеліктері діни танымы арқылы ажыратылады. Мысалы, кез келген қазақтан: «Қашаннан бері мұсылмансың?» – деп сұраса: «Әлімсақтан бері», – деп жауап береді. Иә, солай, қазақ – әлімсақтан бері мұсылман халық. Әлімсақ деп адамзат жаралмай тұрғандағы Тәңірі мен рухтар арасындағы антты айтамыз. Соған қарап-ақ, қазақ мұсылмандық түсінігінің жалпыадамзаттық құндылықтарды ішіне қамти алатындай мазмұнды екендігін көруге болады.
Қазақ болмысының мазмұнында ислам жатыр дегенде осы ақиқаттар ойға оралады. Бұл ерекшелік оның тұрмысымен біртұтас. Енді осы ерекшеліктерді қолға ұстап, сезініп, танып-білуге бола ма? Әрине, ол үшін қазақтың мақал-мәтелі, жыр-дастаны, аңыз-әпсаналары, салт-жораларына үңілсеңіз жетіп жатыр. Осы қазыналарға қарап-ақ, сол халықтың діни сана ерекшеліктерін тани аласың. Діни тәжірибе категориясының ішіне діни білім беру де кіреді. Діни білім компоненттері ұстаз, кітап, медресе қазақтың діни тәжірибесінде үзілген емес. Мысалы, Рабғузидің «Қисса сүл әнбиясы» медреселерде 12 пәннің құрамында оқытылған. Ал медреседе тәлім алып, ұстаздың алдын көрген ақын-жыраулар қисса сюжеттерін тұрмыс-салтпен байланыстыра отырып жырлаған. Бұл өз кезегінде ұлттық дәстүрлер мен ырым-тыйымдарға сакральді мазмұн дарытты. Исламның сенім негізіндегі иман шарттарына сенген адам – мұсылман. Пайғамбарларды үлгі ете отырып жырлаған жыр, айтылған термелердің мазмұны осы негіздерді тұтас қамтып, тұрмыстық мән иеленуіне жол ашты. Сенім негіздеріне табан тірей отырып баяндалған қиссалар арқылы қазақ мәдениеті эстетикалық, шығармашылық, дүниетанымдық қырынан байи түсті. Сюжеттердегі шығармашылық серпін, эстетикалық ізденіс дін негіздеріне қайшы келмейді. Оған «Көңіл айту» салтының шығуына негіз болған кітаптағы мына бір қисса арқылы көз жеткізуге болады: «Қабыл Әбілді таспен ұрып мерт қылады. Ұлынан айырылған Адам ата басын көтермей, жер бауырлап жатып қалады. Хауа ана екеуі қайғыдан қан жұтады. Тәңірі періштелерге:
– Адам мен Хауаны жұбатыңдар. Көңілдерін демеп, жандарына медет болыңдар. Сабырға шақырып, менің мейірім-шапағатымның мол екенін жеткізіңдер, – дейді. Жебірейіл бастаған барлық періштелер Адам ата мен Хауа анаға келіп, көңіл айтады. Тәңірінің шексіз мейірім нұрын жүректеріне құяды. «Тәңірі ақырын берсін. Жақсылық пен игіліктен күдер үзбеңдер», – деп уатады. Бұл жайында қара өлең нұсқаларында:
Адам – ата, Хауа ана – түп анамыз.
Жалғанды бүйтіп жүріп жұбатамыз.
Содан бізге қалыпты мирас болып,
Өлгенге көңіл айтып жұбатамыз, – деген шумақтар қалыпты. Көп кешікпей, Тәңірі тағала екеуіне Шиш атты ұлды нәсіп етеді. Әбілге қатты ұқсайтын сәбиді көріп, екеуі көңіліндегі қайғы-шер мен мұңды жойған екен».
Қазақ дінді ардың көзі, рухты, қалыпты, адамдықты сақтаудың өлшемі ретінде қабылдаған. Негізі ислам дінінің мәні де, соңғы пайғамбарымыздың міндеті де – осы. Бұл құбылыстарды талдап түсіндірудегі мақсат – біреу. Кеше советтік қызыл режімнен діни санамыз өлімші болса да аман қалды. Кейбір мәдени қабаттарымыздағы құндылықтар да діни мән ретінде қарастырылып, қысымға ұшырады. Мәселен, жоғарыдағы «Көңіл айту» салты сакральді мәнінен айрылып, профанды сипатқа түсті. Тәуелсіздікпен бірге діни сана жаңғырып, оның қоршаған мәдени қабаттарына да көктем келді десе болады... Бірақ қазіргі таңда қазақ мұсылмандығын ширкпен, діни санасын шаманизммен байланыстырып, діни танымы мен тәжірибесін жоққа шығару белең алып барады. Діни санамыздың айнасы болған жырлар, қиссалар, дастандар, термелер мен әдеби мұралар ревизияға ұшырады. Қоғамда неосалафилік діни таным үстемдікке ұмтылуда. Осы кезде қазақ мәдениетінің мазмұны, мәні болып табылатын діни сана тұншығып отыр. Себебі діни сана өзіне тән діни таным мен мәдениетті ғана қабылдайды. Басқа таным оған жат, бөтен. Бүгін қазақтың діни санасы «екі діни таным» арасында қалды. Оның қоғамдағы көрінісі қазіргі жұрт кісі бақилық болған жерде дәстүрді я ұстанарын, я ұстанбасын білмейтін жағдайға жетті.
Сондықтан қазаққа діни санасын, яғни ұлттық, мәдени қабаттарын сақтап қалу үшін өзінің төл діни танымын жаңғыртып, оның білім беру жүйесінен ойып орын алуына өзін қазақпын деген әрбір жас аянбай еңбек жасауы керек болып тұр. Себебі діни сана өзгерсе, мәдени қабаттар да өзгеріске ұшырайды. Оны өзгертетін де, сақтап қалатын да – қазақтың бүгінгі жастары.
Бұл кітапты білім беру жүйесіне, педагогикалық үдеріске пайдалану білім алушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруға игі ықпал етері сөзсіз. Мына кітап – дәстүрлі құндылықтардың дамуына, өмір сүруіне жол ашатын бастау. Бастау деген себебім мәтінді ұсыну методологиясы да қазақ діліне сай таңдалып алынған. Сондықтан қолыңыздағы кітапта қазақтың діни санасының табиғаты тұтас мәтін ретінде жинақталған. Бұл мәтінді кешегі советтік жүйе кезінде таппай қалдық. Себебі ондай мәтіндерді оқытуға тыйым салынса, бүгін неосалафилік тенденция бұларды қажет етпей ревизиялағысы келеді.
Қайталауға тура келеді, бұл кітап – жаңа бастама. Мұнда қазақтың діни санасынан орын алған тыйымдар мен ырымдар, ислами мәнде ұлт жадында сақталған дүниелер теріп жинақталған. Бұл қазынаны кешегі және бүгінгі ұрпақтар арасындағы сабақтастық арқылы қайта жаңғыртып, ел тұтастығы мен тұрақтылығына пайдалануға болады. Қазақтың мұсылмандық табиғатын ашып тұратын, сипаттайтын, танытатын, байытатын осындай мәтіндерді іздеп, ел игіліне ұсынып отырған жастарға, шәкірттеріме алғысымды білдіремін.
Кенжетай Досай Тұрсынбайұлы,
Философия және теология
ғылымдарының докторы, профессор
Aстана.
ЖЕЛІСІН ІЗДЕП ТҮЙСІКТІҢ
Зиялы жұрттың мойнында рухани бір міндет болады. Ол міндет – өзінен кейінгі ұрпаққа рухани құндылық қалдыру. Құнды дүниелерді қалдырғанда олардың теориясы мен формуласын ойлап табудан да маңызды жұмыс бар. Ол – өткен замандағы сан түрлі тарихи оқиғалардың себебінен, соғыстардың кесірінен жоғалып, ұмыт қалған жәдігерлерді оқырманмен қайта қауыштыру. Қазақ халқы тарихи тамырын іздегенде көнеден келе жатқан түрлі аңыз-ертегісіз, шежіре мен тарихи қолжазбасыз өзінің өткенін тереңнен саралай алмайды.
Мемлекет басқарған тұлғалар, ел қорғаған батырлар мен әділ шешім жасаған би-шешендердің есімдері өткен тарихта қандай құрметпен аталса, әдебиет пен тарихтың, архитектура мен өнердің, астрономия мен медицинаның, дін мен философияның дамуына ерекше үлес қосқан ғалымдардың есімдері де сондай құрметпен аталуы тиіс. Бүгінгі ғылым өткен ғасырларда өмір сүрген, оқу-білімнің сан алуан саласында тамаша туындылар қалдырған ғалымдардың еңбегін жаңа форматта оқырманға ұсынумен, көне еңбектерге жаңаша өмір сыйлаумен айналысады. Бұл кітап жайлы пікір жазғанда мен осыны ерекше атап өткім келеді.
Өткенді саралау арқылы құпияға толы рухани құндылықтарды іздеу мақсатында әлемде сан түрлі кітаптар жазылды. Бұл – бүгінгі қоғамның ұмытылған дүниені қайта тірілтуге деген талпынысының бір көрінісі. Джоан Роулинг есімді британдық жазушы сиқыр мен ғажайыптың күшімен әділетсіздікке қарсы күрескен Гарри Поттер туралы кітап жазып, миллиондаған оқырманның жүрегіне жол тапты. Харуки Мураками есімді жапон жазушысы адам өміріндегі кейбір құпияларға негізделген тың әңгімелерімен сан мыңдаған оқырманның сүйікті жазушысына айналды.
Мұсылман ғалымдары да қазір осы бағытта қарқынды еңбек етіп жатыр. Олар бұрынғы өткен ғұлама, ақын, әулие бабаларынан мирасқа қалған мағыналы жырлар мен құнды шығармаларды архивтерден қопарып, қарапайым халыққа қайтарумен айналысып жатыр. Ғалымдардың басты мақсаты үнемі жаңа нәрсе ойлап табу емес. Бұрыннан бар, халық арасына кең тараған, алайда бұл күндері ұмытылып бара жатқан, көнерген дүниелерді қайта тірілтіп, оларды жаңа ұрпақпен қайта қауыштыру да ғалымдардың міндетіне кіреді. Мысалы, Иран ғалымдары қазір пайғамбарлар қиссасын, Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) мен төрт халифаның өмірбаяндарын, Лұқпан Хакім мен әділ патша Ануширванның басынан кешкен хикаяларын және әулиелердің антологиясын шаң басып жатқан жерінен жарыққа шығарып, қайтадан жинақтап, жан-жақты зерттеп, оларды қарапайым жұрт оқи алатын кітап етіп, жыл сайын мыңдаған тиражбен басып шығаруда. Бұлардан бөлек тәрбиелік мәні зор қисса-аңыздардың негізінде мультфильмдер түсіріп, барынша насихаттап жатыр.
Қолыңыздағы кітап та – осындай игі талпыныстың нәтижесінде шетелде емес, өз Отанымызда дүниеге келген рухани қазына. Қалың оқырманға арналған бұл кітапта, бір жағынан, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, екінші жағынан, дінімізбен ұштасып жатқан ырым-тыйымдар мен аңыз, хикаялар жинақталған. Ұмытылып бара жатқан қиссалар мен салт-дәстүрді насихаттайтын бұл кітап «Сәбилік шақ», «Қалыптасу кезеңіндегі жөн-жоралғылар», «Табиғатпен тіл табысу», «Өмірден кейінгі өмір», «Қазақ дүниетанымындағы сакральді ұғымдар» және «Сұрақ-жауаптар» атты бірнеше бөлімнен тұрады. Осының ішінде маған ерекше ұнағаны «Табиғатпен тіл табысу» бөлімі болды. Экофилософиялық мәндегі аңыздар жан-жануарлар мен өсімдіктерге киелі сипат дарытып, адамның табиғатпен үйлесім табуына жол ашады. Экологиялық проблемалары жылдан жылға күрделеніп бара жатқан Қазақстан үшін мұндай тың әдісті қолдану – расында да үлкен жаңалық.
Әр бөлімде дін мен киелі ұғымдарға қатысты аңыз-хикаялар жинақталып, олардың қайнар көзі Құран Кәрім мен пайғамбарлар өмірінен бастау алатындығы мазмұнды қиссалармен баяндалған. Әрбір аңыз бен хикаяны халық аузынан, көнекөз қариялардан ерінбей жазып алып, құрастырған авторлардың бұл еңбегі, сөз жоқ, құнды.
Исламның негізгі қағидасы – адамды кемелдікке жетелеу. Бұ дүниеде тоқтаусыз рухани дамып отырғанда ғана адам кемелдіктің жоғарғы сатысына көтеріле алады. Әр адамның қабілет, қарымы әр түрлі десек, Исламда соны игерудің ортақ шарттары көрсетілген. Қарапайым мысал: қандай да бір істі бастар кезде есті адам өзінің шама-шарқын екшеп барып іске кіріседі емес пе? Исламдық дүниетаным қайнарынан сусындаған жандар да рухани әлемнің биігін бағындырмас бұрын, ең алдымен, өзінің кім екенін пайымдап алуға міндетті. Пайғамбар хадисі бойынша адам өзін тану арқылы Жаратушы иесін таниды. Құран Кәрімнің хикметтері бүгінге діни аңыздар жанрында жетті. Оларды оқи отырып, әркім өзінше тағылым алады. Алайда осы рухани қайнар бұлақтың бастауына сіз ғасырлар бойы қалыптасқан төл дүниетанымыңыз арқылы ғана қол жеткізе аласыз. Осы арқылы әр адам өзінің кім екендігін, әр халық өзінің мәдени өзегінің қандай екенін әлемге паш етеді. Өзін өзі таныған халық өзін де өзгеге мойындата алады. Өзіне деген сенім де осы дүниетаным негізінде күшейеді. Өзін мойындатқан тұлға мен өзін танытқан халықтың мерейі қашан да үстем. Осы түйсіктің негізінде қазақ даласында да белгілі бір дәстүрлер мен ережелер желісі қалыптасып, тамыр жайғаны анық.
Ал парасат пен пайым байыпты болғанда ғана салт-дәстүр, әдет-ғұрып өміршең бола алады. Оны қазіргі тұрмыста қолданыста жүрген салт-дәстүрлерден анық көріп отырмыз. Алайда кейбір дәстүрлерден алшақтап бара жатқанымыз да рас. Бұл ретте барды құнттап, жоғалғанды түгендеудің жөні бөлек. Сондықтан да таным төркінін бүгінгінің көркіне айналдыруға бағытталған бұл жинақтың қадамы үлкен. Өйткені бұл қадам түйсіктің желісін іздеп, танымның тамырын тануға септігін тигізеді.
Қазір көнекөз қариялар азайып, ертегі мен аңыз айтатын қазыналы ата-әжелердің саны сиреді. Осы тұрғыдан алғанда бұл жинақ дер кезінде жасалған игі шаруа деп айтуға әбден лайықты. Соңғы кезде еліміздің ғылыми зерттеу институттары тарих пен әдебиетті зерттеу үшін ауызша деректерге сүйеніп, түрлі жобалар шеңберінде үлкен жұмыстар атқаруда. Батыс та, Шығыс та дін мен дәстүрді ұштастыруға талпынған сәтте жарық көрген бұл жинақты академиялық зерттеу жұмыстарының бағытында атқарылған іс ретінде қарастыруға әбден болады.
Әрбір қазақ отбасы дүние есігін ашқаннан бұл пәниден көшкенге дейін өміріне мағына беру үшін сан түрлі салттар мен ырым-тыйымдарды орындайды. Алайда кейбір жөн-жоралғылардың қайдан келіп шыққандығын көбіміз біле бермейміз. Алдағы уақытта осы кітапты оқи отырып, көптеген ырым-тыйымдар мен жөн-жоралғылардың шығу тарихы мен себептерін біліп қана қоймай, келешек ұрпаққа аманаттауға бәріміз бірге атсалысамыз деп ойлаймын.
Ғалия Қамбарбекова,
шығыстанушы,
филология ғылымдарының кандидаты.
КІРІСПЕ
СССР дәуірі дүрілдеп тұрған заманда, бейғам бала күнімізде, қораның артындағы үйілген күлдің үстіне бар бала жиналып ойнап жүреміз. Үлкендер жағы:
– Әй, балалар, күлде ойнамаңдар, – деп ұрысады.
– Неге, не болады ойнаса? – деп сұраймыз.
– Не қыласыңдар неге екенін? Болмайды деген соң, болмайды! – деп тыйып тастайды.
Біз күлдің не зияны барын білгіміз кеп, одан сайын жүгіріп шаңдатамыз.
Мен үшін тағы бір түсініксіз тыйымның бірі табалдырыққа байланысты еді. Табалдырықта тұрсаң, үлкендер:
– Ей, табалдырықты баспа, – деп жаны қалмайтын.
– Басса, не болады екен? – деп тұра береміз.
– Жаман болады, – дейді.
Бітті, өзге жауап жоқ. Мидың бір қыртысында «не болады екен» деген сұрақ жауапсыз қалады. Әсіресе досыңның үйіне барғанда табалдырығын басып тұрасың. Шешесі:
– Әй, баспа табалдырықты, керме босағаны! – деп ұрыса жөнеледі. Босағаны кергенде тұрған не бар? Бала болғасын екі қолыңды екі жаққа созып, керілгің келіп тұрады. Ал олар түсінбейді, «болмайды да болмайды» деп тыйып тастайды.
Одан бөлек «айға қарап дәрет сындырма», «үй ішінде ысқырма», «кешке жылама», «үйге қарай жүгірме», «дастарқанды баспа», «жайнамазды жоғарыға қой», «әкеңнің киіміне отырма», «бас киімді баспа», «жырық кеседен су ішпе», «малды сабама», «түйенің жүнін таптама» деген сияқты бітпейтін ырым-тыйымдар шұбырып кете береді. «Неге?» деген сұрақтың бәріне ортақ жаттанды жауап біреу – «Қайтесің неге екенін? Айтқанды істе!»
Бес-жеті жасар кезімізде ауыл молдасы ер балалардың бәрін жаппай сүндетке отырғызады. Қазір қарасам, бұл жабайы жолмен жасалатын қауіпті операцияның нағыз өзі екен. Әлі есімде, 1979 жылы үйге бір молда келді. «Сені сүндеттеуге келді», – деді маған. Кім айтқаны есімде жоқ. Сүндеттелген балаларды талай көргем. Қыздардың көйлегін жалаңбұт киіп алып, етектері жер сызып жүретін. Қан қатқан шөметейлері қап-қара болып қорқынышты көрінетін. Оларды «қыз болдың, қыз болдың», – деп бәрі мазақ қылады. Жарасы жазылғанша олар да көшеге шыға алмай, емін-еркін ойнай алмай қор болатын. Осыларды ойлап, үрейім ұшты. Далаға сытылып шықтым да, көршінің қорасына барып тығылдым. Баламысың деген... Артынша өзімнен төрт жас үлкен ағам досы екеуі іздеп тауып алды. Ұстап алып, молданың алдына сүйреп әкеліп жығып берді. Молданы боқтап-боралап жатырмын. Молда да қатал кісі екен. Әй-шәйға қараған жоқ.
– Ұстаңдар! – деді. Ағаларым тырп еткізбеді. Молда өткір бәкісімен бар шаруаны тындырып-ақ тастады. Сол кезде, ең болмаса, бәкісін сүртетін спирт те жоқ. Қаны сорғалаған жараға күл себетін. Ойбайлап жарты күн жатасың. «Балам, жылама. Сен мұсылман болдың. Бұл – Ыбырайым пайғамбардан қалған мағыналы сүндет», – деп сол кезде уағыз айтатын адам болсашы?!
Қазір қарап отырсаң, «Құдай жоқ» деп оқытатын мемлекетте бұл ғұрыптың сақталуының өзі ақылға сыймайды. Ата-анаң сенің сүндетке отырғаның үшін той жасайды. Ауылың түгел жиналып, құтты болсын айтады. Көрімдікке ақша береді. Бір қызығы, ақша алып жатқанда «не үшін беріп жатыр?» деген сұрақ мазаламайды. Жинап алып, жата бересің. Бірақ, не үшін той жасағаны түсініксіз болып қала береді. «Не үшін тойлап жатыр?», «Мына операция неге жасалды?», «Қансыратып артынан ақша бергені несі?» деген сұрақтардың жауабы сол күйі табылмайды.
Қонақ келгенде қолға су құю деген дәстүр бар. Расы керек, су құюдан бәріміз қашатынбыз. Бірі самауырға су толтырып, бірі ошаққа отын тасыған бола қалады. Ағаларымыз: «Адамның кішісі болғанша, иттің күшігі бол», бар, қолға су құй», – деп жүгіртіп жібереді. «Үлкенді тыңдау керек!» Бір қолға құман, бір қолға шылапшын, мойынға сүлгі асып, қолға су құясың. Оның да өзінің тәртібі бар. Әкеміз анадай жерде: «Су етектен, бата төрден» деген, «оң жақтан бастап құй», «бір қолыңмен шүмегін ұстап тұр», «сарылдатпа, үзіп-үзіп үш рет құй», «төртіншісін қонақ сұраса ғана құй», – деп бақылап тұратын. Суды не үшін үзіп құятынын да есейе келе білдік. Әдетте, қайтқан кісінің денесін жуындырып, мейрам суын құйған кезде ғана ожаудағы су таусылғанша үзбей құяды екен.
Су құйып тұрып: «Қолын неге далада жуа салмайды?», «Адамды әурелемей өздері-ақ жуып кірсе болады ғой», – деп кір судан жиіркеніп, іштей жақтырмай тұрасың. Қариялар: «Молда бол!», «Үлкен жігіт бол!», «Көп жаса!», «Қатарыңның алды бол!» – деп алғыс айтып, батасын беріп жатады. Егер сол кезде осының бәрі жазылған кітап болғанда, бұл дәстүрге басқаша қарар ма едім. Қолға су құюға таласа-тармаса асығар ма едік, кім білсін?!
Өзіммен тете қарындасым бар. Жасаған балмұздағын тартып жеп, талай боздаттым-ау кезінде. Сондай кезекті бір «айқаста» теуіп, жылатып қойдым. Ол кезде тоғыз жастамын. Апам көріп қалып, көсеумен әбден сабаған. «Ей, бақытсыз, қыз баланы тебе ме екен? Білесің бе қарындасына аяғы тигеннің не болатынын?!» – деп аяған жоқ. «Тепсе, не бопты?» – деп сұрауға шама қайда? Бәрі басылған соң, апам:
– Балам, қыз балаға аяқ көтермейді. Ертеде Қорқыт бабаң ажалдан қырық жыл қашқан. Бала кезінде қарындасына байқаусызда аяғы тиіп кетіп, ақыры ажалы содан болған, – деп аңыз айтты. Сол аңыз санамда жатталып қалды.
Ауылда кезекпен сиыр, қой бағамыз. Кейде өрістен қайтарда отарға ілесе алмаған көтерем қойды теуіп қуалаушы едік. Келе жатқан қариялар:
– Әй, бала, малды теппе, – деп зекіп тастайды. Сұрақ дайын:
– Неге?
– Сол. Болмайды, – дейді.
Көңіл қанағаттанбағасын, қойды тағы да тепкің кеп тұрады. Сиырды Арыс өзенінің жағасында қаулап өсетін жыңғылдың бұтағымен сабап қуамыз. Бір жолы бізбен бірге малын айдап келе жатқан Жабағиев Еркін деген қария:
– Әй, бала, малды жыңғылмен сабама! – деп тыйып тастады. Сұрақ біреу:
– Неге?
– Сол. Жаман болады.
– Қамшымен де сабайды ғой?
– Болмайды деген соң, болмайды, – деді.
Біз одан бетер өшігіп, не зияны барын білгіміз келетін.
Ет асылғанда балаларға қойдың басын ұстатпайды. Қолыңды созсаң, үлкендер:
– Әкең бар ма? – дейді.
– Бар.
– Онда саған болмайды. Тағы да:
– Неге?
– Сол. Болмайды деген соң, болмайды. Не қыласың неге болмайтынын? Сонымен әңгіме тәмам.
Ержеткен сайын түрлі салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды көре бастадық. 1984 жылы ең үлкен ағамыз үйленіп, жеңгелі болдық. Сол күннің сән-салтанаты естен кетер ме, сірә!? Жеңгеміз көліктен түскен мезет басына орамал жабылды. Ұйықтамай, қызық күткен күллі бала лап қойдық. Шашу шашылды. Тапталған кәмпиттерді теріп жеп, аяққа оратылып жүрміз. Шашудың арқасында бір тойдық-ау! Бірақ, «кәмпитті неге шашады?» деген сұрақ ойға келмейді. Қызық жалғаса береді. Келіншек отыратын бөлмеге қызыл гүлдермен көмкерілген аппақ шымылдық тартылады. Шымылдықтың екі шетіне үкінің үлбіреген қауырсындары қадалады. Беташар өтпейінше, келіннің бетін ешкімге көрсетпейді. Беташардың өзі қандай қуанышты күн еді! Арада жыл өтпей жеңгең босанады. Қалжаға міндетті түрде бордақы қой сойылады. Әдет-ғұрыптың көкесін сонда көрдік. Қып-қызыл шақалақты қырық күн бойы тұзды суға шомылдырады. Қызығына батып қарап тұрамыз. Сосын шілдехана. Бесікке салу. Кілең әйелдер жиналып «тыштырма» жасайды. Шекесіне күйе жағу, мойнына бойтұмар тағу – өз алдына бөлек әңгіме. Сәби бір жастан асқан соң тұсаукесер жасайды. Бірақ осы әдет-ғұрыптардың қайдан бастау алғанын ешкім айтып жатпайтын. «Бұл қайдан шыққан?», «Неге олай жасалады?», «Келінді неге бүркеп қойдыңдар?», «Бөпені неге қырық күн шомылдыру керек, жиырма күн шомылдырса, жетпей ме?» Бұл сұрақтарға жауап берілмейтін. Ал жоралғы атадан балаға жалғаса береді.
Советтік мектепте бәрі керісінше. Ерекше мән беріп, бүкіл ел тойлап жүрген салт-дәстүрге мұғалімдер мысқылмен қарауды үйретеді. Ұстаздар кейбір ырым-тыйымдарды ашық сынайды. Өлген соң өмірдің жоқтығы туралы мың-миллион дәлелі тағы бар. «Өліктер бізді еститін болса, артынан Құран оқытып, дұға жасатып отырған туыстарына жауап бермей ме?» – деп бұлтартпас айғақ келтіреді. Советтік үгіт-насихат машиналары бұл «надандықпен» қанша күрессе де, өлімге байланысты киелі ұғымдар мен көне салттар жасырын жалғасып жатты. Жаназа шығару, өлікке Құран оқыту, марқұмның бейсенбілігін, жетісін, қырқын, жылын беру, бейіттің басын қарайту – бәрі көз алдыңда, күнделікті тұрмыста өтіп жатты.
1991 жылы CCCР тарады. 1992 жылы біз студент атандық. Ол жерде де талай қызықты бастан кештік. Бір ғана деталь айта кетейін. Өзім оқыған шығыстану факультетінің студенттері таңдаған тіліне сай шет елге барып, тілдік тәжірибеден өтетін. Араб тілін оқитын курстастар араб елдеріне барып, бір жыл оқып қайтты. Келген соң көрген қызықтарын айтып:
– Ой, біз оларды мықты мұсылман деп жүрсек... – деп қойып қалды.
– Ал?
– Олар дастарқанды басып жүре береді. Нанды қадірлеу деген атымен жоқ. Олармен салыстырғанда біз көш ілгері екенбіз...
Бірінші рет ойланып қалдым. Себебі осы күнге дейін дастарқанды қастерлеу, нанды қадірлеу деген арабтан келді деп ойлаушы едім. Ол кезде көшпенді қазақ дәуірінің мәдениеті туралы кітапты емге таппайсың. «Сонда біз ұстанып келген мағыналы мәдениет қайдан келген? Қалай басталған? Ежелгі көшпенді жұрттың ата салтын Құран рухымен суарып, оларға кие дарытқан кімдер еді?» деген сұрақтарға жауап тағы жоқ.
Оқуды бітіріп, үйлендім. Кішкентай кезде көрген салт-дәстүрлер енді менің тұрмысымда өтіп жатты. Тағы шашу шашылды. Аяқ астында тапталып кете жаздап, кәмпит теріп, өріп жүрген бала-шаға. Отқа май құйып табалдырық аттау. Ғажайып шымылдық. Үлбіреген үкі қауырсыны. Беташарға жиналған халық. Қолға су құйып, шауып жүрген кішкентай балалар – бәрі-бәрі айна қатесіз қайталанып жатты.
Бірақ осыдан соң елде мен түсінбейтін құбылыстар басталды. СССР кезінде өміршең болған барлық сакральді ұғымдар мен жөн-жоралғылар егемен ел болғанда тезірек өле бастады. Уақыт өткен сайын Қазақстанның мәдени өмірінің реңі қаша берді. Бұрынғы ерекше ықыласпен жасалған ғұрыптар құлықсыз салтқа айналды. Ұлттың рухани дүниетанымына жойқын соққылар жасала бастады. Қазақтың бүкіл киелі ұғымдары мен салт-санасын, аңыз-әпсаналарын түгел терістеп, мансұқтаумен айналысатын діни жамағаттар пайда болды. Діннің ерекше түрін ұстанатын бұл жамағат мыңдаған жылдан бері қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне мағына дарытқан, өміріне мән берген киелі ұғымдарды талқандауды мақсат етті. Олар қазақ ұлтының барлық салт-дәстүрін терістеп, барлық аңыз-әңгімелерін шылқыған өтірікке теңеді. Керек десеңіз, Исламға тікелей қатысы бар ғұрыптарды да есепке алмады. «Әруақты еске алып, марқұмға Құран оқытуға болмайды. Олар өлді, бітті. Бізді естімейді»,– дегенде, жағамды ұстадым. Өйткені, дәл осы көзқарасты сексенінші жылдары атеизм сүйегінен өтіп, кемігіне дейін сіңген советтік мұғалімдер мектеп оқушыларының санасына Құдайдың құтты күні сіңіріп отыратын.
СССР жетпіс жыл бойы жоя алмаған ұлттың эпикалық санасын діни фанатизм бас-аяғы он бес жылдың ішінде сансыратып тастады. Осының бәрі қазақ ұлты рухани һәм мәдени тамырынан ажыраған соң басталды. Мыңдаған жылдан бері осы кие ұғымын қалыптастырып, көшпенді халықтың бүкіл тұрмыс-тіршілігіне мән-мағына беру үшін сан түрлі рухани аңыздарды ауыздан ауызға жеткізіп отыратын ақсақал абыздар отызыншы жылдары опат болды. Көненің көзін көрді деген қарттардың өзі тоқсаныншы жылдардан соң күрт кеміді. Одан бертінгі қазақ жұрты салт-дәстүрді там-тұмдап тұрмыста ұстанғаны болмаса, олардың қайнар бұлағына үңіле алмады. Кәмпескеге ілінбей қалған көне кітаптар сандықтарда сарғайып қалды. Ашқан күнде де оларды оқитын маман жоқ. Осылайша жаңа ұрпақты өткен тарихы мен төл мәдениетіне жалғайтын алтын көпір жойылды. Иләһи әлеммен байланысып жатқан салт-сананың мән-мағынасын тереңінен ұғына алмаған соң, олардан жеритіндер де көбейе түсті. Руханияттан өсіп-өнетін бүкіл мәдени салаға жан беріп, түрлендіріп тұратын иләһи мазмұнды аңыздар мен ұғымдар санадан біртіндеп өше берді...
Сан түрлі тіршілікпен алысып жүріп, біз де қырыққа таядық. Алты баланың әкесі атандық. Былтыр тоғыз жасар ұлым кіші қызыма әлімжеттік жасап жылатқанда, анасы:
– Мына балаңа бір нәрсе деші, Құдай үшін. Ана қызға күн бермейді. Теуіп жылатады. Қыз баланы тебуге, ұруға болмайды деп ескертші, – деді маған.
– Балам, қыз баланы тебуге болмайды! – дегенімше,
–Тепсе не болады? Өзі ғой бастаған, – деді ұлым.
«Атаңа не істесең, алдыңа сол келердің» кебі болды. Есіме осыдан отыз бір жыл бұрын апам айтқан Қорқыттың хикаясы сап ете қалды. Енді салиқалы әке болып, сол хикаяны ұлыма айтып беруден басқа амал қалмады. Аңыз оған да қатты әсер етті.
Жалпы, бала-шағаны барынша адамшылыққа бай етіп тәрбиелейміз деп жанталасып жатамыз. Өзіміз естіген ырым-тыйымдарды жан-жақтан айтып ескертеміз. «Құмырсқаны өлтірме», «көкті жұлма», «малды теппе», «тауықты қуалама», «құстың ұясын бұзба», «тамақты оң қолмен же», «дастарқанды баспа», «нанның қиқымын түсірмей же», «ақты төкпеңдер» деп автоматты түрде тоқтаусыз айтылады. Ал олар болса: «Неге, көке?», «Өйтсе не болады?», «Сол қолмен жей берсе не қылады?», «Көке, айтыңызшы», – деп отырып алады. СССР дәуіріндегі қазақтар сияқты:
– Сол, болмайды деген соң, болмайды! Не қыласың неге болмайтынын? Айтқанды істесеңші, – деп шолақ қайырғым келмеді.
Тынбай іздене беріп, талай тыйымның иләһи сырларын ақыры таптық. Әсіресе, Қытайдан көшіп келген ғалым Болат Бопайұлы мен Дәбей, Тоқтасын, Ханиолла есімді көкірегі қазына көнекөз қариялар бізге көп көмек қылды. Соның өзінде көп әңгіменің ұмытылмай есте қалғандарын ғана айтып бере алды.
Оралман қарияларды аралап жүріп, оларға тән мынадай ортақ жүйені аңғардым. Олар бір-бірін танымайды. Әрқайсысы Қытайдың әр өлкесінде өмір сүрген. Бірақ, сөз саптауы мен қазыналы қария болып қалыптасу жолдары бірдей. Әдетте әңгімесі былай басталады: «Ол кезде тоғыз-он жасар баламыз. Асқа барғанда кілең молдалар мен қариялар шақырып алдарына алады. Түбі осылардан бірдеңе шығады деп, бізді баласынбай төрге отырғызады. «Құлағына құйыла берсін» деп кілең қисса-жырдан әңгіме өрбітеді. Құмартып тыңдағанымызбен, тереңіне мән бермейміз. Соңынан: «Сарқыт», – деп қариялар үлкен молда кісілердің табағынан ет асатады. Мүмкін, солардың сарқытының шарапаты ма, кім білсін, әйтеуір жаман болған жоқпыз. Дінді арнайы оқымасақ та, Исламға бір кісідей жүйрік болдық. Өмірде көп пайда берді», – деп кете береді. Совет езгісін көрмеген қарияларға қарап отырып «біз жоғалтып алған әдемі жол, бәлкім, осы шығар» деп, еріксіз ойға берілесің.
СССР кезінде жоғалып кеткен қисапсыз рухани қазынамыздың қаншасы табылып, қаншасы біздің назардан тыс қалғанын білу мүмкін емес. Әлі де сандық түбінде ашылмаған, ашылса да оқылмаған көне кітаптарда есеп жоқ. Біз соңына түсіп, қолға түсіре алмай, ақыры арманда кеткен кітаптар қаншама?! Сондықтан бұл еңбек әлі кіріспе ғана болуы әбден мүмкін.
Бұл кітапты құрастырудағы мақсат – тұрмыс-тіршілігіміздің бөлінбес бөлшегіне айналған барлық тыйым атаулы мен салт-дәстүрдің шығу тегіне барынша терең үңілу. Олардың бір кездері өміршең болу себебін мейлінше ашып түсіндіру. Совет Одағы кезінде мақсатты түрде жойып, қасақана құртылған аңыз-әпсаналарды түбінен қопарып қайта тірілту. Ең бастысы, бала кезден бері мазалаған салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа қатысты «Неге?» деп басталатын сансыз сұрақтарға тұшымды жауап табу еді.
Құрметті оқырман, сізді де осындай сұрақтар әлі де мазалайтын болса, кітапты мұқият оқып шығыңыз. Түгел болмаса да, басым бөлігіне жауап алып шығасыз деген ойдамыз. Болашақта алып-қосар құнды пікірлеріңіз болса, сіздермен бірлесе жұмыс істеуге қашанда дайынбыз.
Санжар Керімбай
СӘБИЛІК ШАҚ
СӘБИЛІК ШАҚ
Британдық ғалым Карен Армстронг «The battle for God (Тәңір үшін талас)» атты еңбегінде миф туралы былай жазады: «Мифті рационалды жолмен танып білу – қате. Аңыздарда жасырылған ақиқат сырларды сурет өнері, поэзия, мүсін өнері, музыка сияқты жүрекпен ғана сезіне аласың.
Мифтер салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға араласып, сіңісіп олармен біте қайнасқанда ғана барлық ырымдар мен тыйымдарға эстетикалық жағынан жан бітіреді. Мазмұны киелі аңыздармен байытылған салттар мен ғұрыптар ғана оның сакральді мәнін ашып, тіршіліктің терең сырларына бойлауға мүмкіндік береді. Мифтер мен салт-дәстүрлерді бір-бірінен ажыратып алу өте қиын. Осы саланы әбден зерттеген ғалымдардың өзі «бірінші әдет-ғұрыптар пайда болды ма әлде аңыздар соған орай шықты ма?» деген мәселеде бір тоқтамға келе алмайды. Мифтер міндетті түрде мистицизммен астасып жатады. Яғни тылсым әлеммен тығыз байланыста болады. Егер салт-дәстүрлер мен иләһи ғұрыптар болмаса, жай ғана діни уағыздар мен аңыздар жұтаң тартып, адамға мәні ашылмас еді. Салыстырып айтар болсақ, дәстүрге айналып, тұрмысқа сіңіспеген аңыз-әңгімелер қағазға таңбаланған ноталар сияқты құрғақ абстракцияға айналады. Ноталарды музыкалық аспапқа салып ойнағанда ғана жаныңды рахатқа бөлейтін кереметтей күйлер төгіледі. Дәл сол сияқты салт-дәстүрлер ұрпақ арасында жалғасын тауып, ықыласпен орындалған кезде ғана мифтер мен аңыздар адам жанына жұбаныш беріп, рухына шабыт бітіреді».
Қазақ халқының салттары мен дәстүрлеріне назар аударып қарайықшы. Бір ғана баланың дүниеге келуінде көптеген салттар, жөн-жоралғылар, әдет-ғұрыптар, ырым-тыйымдар бар. Тіпті ғұрыптар бала дүниеге келмей тұрып басталады. Құрсақ шашу, жарыс қазан жасалады. Аяғы ауыр кезде келіншектің арам ас жемеуін, лас жерді баспауын, дау-жанжалға араласпауын қадағалайды. Бөпе зерделі де зерек болсын деп анасының жерігін барынша қандыруға тырысады. Қанішер болмасын деп малдың қанын көрсетпейді. Тоғыз ай бойы таза ас беріп күтіп, жылы сөздер айтып отырады. Сыртқы дүлей күштердің (халық сенімінде жын-шайтан) әсерінен қорғау үшін тұмар, көз моншақ, түйреуіш тағады. Адыраспанмен (кей жерлерде аршамен), тұзбен, отпен аластайды. Тіл-көз бен зиянды дуаның әсері болса, қызыл шүберекке сіңіп жоғалсын деп материалды игіліктеріне қызыл мата байлайды. Бірақ осы ырым-тыйымдардың өміршең болып, ұрпақтан ұрпаққа үзілмей жалғасып жетуі аңыз-әпсаналармен, мифтік таныммен байланып отырған. Қазақ аңыздары да қызыққан кісіні адамзат тарихында бүкіл адам ұрпағын бүгінге дейін құпия болмысымен өзіне ынтық еткен ұлы абсолютті ақиқатқа апарып жалғайды.
Құрсақ шашу салты
Әмина анамыздың бойына бала біткенде Мұхамбет пайғамбардың нұры анасының жатырына ауысады. Нұрдың шапағынан Әмина анамыздың дидары нұрланып сала береді. Сыр-сымбаты бұрынғыдан да ажарланып, көркі кемелінен асыпты. Ел арасында «нұр дидарлы», «ең әдемі әйел – аяғы ауыр әйел», «жүкті әйелдің жүзінен нұр еседі» деген сөздер осыған орай айтылыпты деседі. Әмина анамыздың нұр жамалына ынтық болған періштелер оның дидарына қарау үшін аспан әлемінен ағылып келеді екен. Тәңірі періштелерге:
– Дүниеге менің сүйікті досым келеді. Жәннаттың дүр гауһарлары мен інжу-маржандарын Әминаға шашыңдар. Шашулар оның жүрегіндегі мейіріммен махаббаттың шексіз қайнар көзін ашады. Әминаның қуанышына ортақ болған жандарға менің рақмет нұрым жауады. Аяғы ауыр келіншектің ниеттес жақындары неғұрлым көп болса, ұрпағының да адал достары соғұрлым көп болады, – дейді.
Бұны естіген періштелер, үрлер мен ғилмандар жарыса барып, пайғамбардың анасына шашу шашады. Пейіштің жеміс-жидектерімен Әмина анамыздың жерігін басып, кәусар бұлағының суымен шөлін қандырады.
Қазақ арасында құрсақ шашу деген дәстүр осыған орай шықса керек. Әйелдің бойына бала біткенін естіген жұрт оның шаңырағына келіп, шашу шашып, ақ тілек айтатын болған. Көрші келіншектер мен ақжүрек құрбылары және тату абысындары оның жерігін басу үшін әр түрлі тәтті, дәмді ас-ауқаттар пісіріп үйіне барады. Енелері «келінді ата-баба аруағы қолдап жүрсін» деп үйінің оң жақ керегесіне ақ орамал байлайды.
Құрсақ шашу дәстүрі «Алпамыс батыр» жырында да баяндалған. Байбөрі мен Аналық барлық әулиені қыдырып, етегін шеңгел сыдырып жүріп Құдайдан бала тілейді. Бабатүкті Шашты Әзіз әулиенің басына түнеген түні тілегі қабыл болып, бәйбішенің құрсағына бала бітеді. Осы жаңалықты естіген ел-жұрты жиналып, құрсақ шашу шашады. Ақселеу Сейдімбекұлының шалқыма үлгісімен баяндаған «Алпамыс батыр» жырында:
«...Жақсы нышанды көздері көріп, көңілі орныққан ел-жұрты сол жерде құтты болсын айтысып, Байбөрінің төбедей ақ ордасының төріне жеткізе құрсақ шашу шашты», – деп суреттейді.
«Алпамыс батыр» жырының Сұлтанқұл Аққожаев жырлаған нұсқасында:
– Әр жерден халқы келді де,
«Құтты болсын!» – деді де,
Құрсақ шашу жеді де,
Қайтадан халқы тараған, – деген жыр жолдары бар.
Қазақстанның басым бөлігінде бұл дәстүр күні бүгінге дейін жалғасын тауып келе жатыр. Махаббатпен, адал достықпен мағыналы өмір сүремін деген адамға бұл салт – таптырмайтын тәрбие құралы.
Сүйінші сұрау
Ыбырайым пайғамбар көпке дейін бала сүймейді. Бірде Бибіажар анамыз ұл босаныпты. Пайғамбардың қуанышы қойнына сыймай, жұрттан сүйінші сұрапты. Тәңірі де оның қуанышын бөлісіп:
– Мендей мәрт Құдайға жомарттық ғана жарасады. Сүйіншіңе атағаным болсын. Ақырдың соңында шығатын досым Мұхамбеттің нұры осы ұлыңның белінен тарайды, – депті.
Осыдан бастап ел ішінде біреудің шаңырағында қуаныш болса, ол жұртпен бөлісіп, сүйінші сұрайды. Ел-жұрт та оның қуанышымен бөлісіп, байғазы береді екен.
Бұл үрдіс барлық пайғамбардың тұсында жалғасып отырған. Исламда да осыған орай мынадай аңыз бар.
Сахабалардың бірі Әбу-Лақапты түсінде көріп, оның жағдайын сұрапты.
– Жағдайымның несін сұрайсың? Ұлық пайғамбардың жақын ағасы болсам да, Тәңірінің рақметінен мақұрым қалдым. Мені қара басты. Тәңірісінің досымен дұшпандасып, оған зарар бердім. Ақырында Құдайдың қаһарына ұшырап, жаһаннамға түстім, – дейді. – Бірақ, соның өзінде Тәңірі маған екі түрлі жеңілдік жасады. Ол менде ғана бар. Біріншісі: дүйсенбінің түнінде мені азаптау толық тоқтайды. Екіншісі: сол күні шаһадат бармағымды сорсам, одан салқын су шығады. Шөлімді қандырып рахаттанамын.
– Не себептен олай? – деп сұрайды сахаба.
– Мұхамбет пайғамбар дүйсенбі күні түнде туды. Менің күңім бұл хабарды айтып, менен сүйінші сұрады. Сол жолы шын қуанып, күңімді құлдықтан азат еттім. Соның құрметіне Тәңірі мені бір күн азаптан босатады. Сосын күңіме:
– Үйдегі шұбатты алып, Әминаға апар. Күш-қуаты сарқылып, әлсіреп жатқан болар. Шұбат ішіп, әл жинасын. Омырауына құнар бітсін, – деп едім. Соның шарапатынан болар дүйсенбіде бармағымды сорсам, шұбат шығады. Жаным жай табады, – депті.
Сахаба ертесіне көрген түсін пайғамбарға айтып береді. Сонда пайғамбар:
– Бұдан бұлай кез келген қуанышты сүйіншілеңдер, сүйінші сұраған кісіні құр қол қайтармаңдар. Шамаларың жетсе, сыйлық беріңдер, – депті.
Нәрестеге көрімдік беру
Мәуліт жырында пайғамбар дүниеге келгенде жеті қат көк пен жеті қат жер, он сегіз мың ғалам оны көруге келеді. Бір-бірінен: «Пайғамбар дүниеге келді!» – деп, сүйінші сұрайды. Бүкіл періштелер зияраттап оның үйіне келеді. Олар дүр гауһарлар мен әр түрлі сыйлықтар тарту етеді. Жаңа туған балаға:
– Рахымның нұр
