Юксел Чайыроғлу

АДАЛ АС

Аударған: Нұрбол Қалдыбеков

Алматы, 2021

Алғы сөз

Өмірдің барлық тұстарын ретке келтіруді мақсат ететін Ислам шариғаты адам өмірінің жалғасын табуы үшін аса қажет болған ас-су, ішіп-жемге қатысты көптеген үкімдерді баяндаған әрі бұл мәселеде бірқатар шектеулер қойған. Сол себепті шариғат үкімдерін өмірде жүзеге асыруға міндеттелген мұсылмандар үшін ішіп-жемге қатысты үкімдердің маңызы зор болмақ. Алайда қазіргі таңда білім мен техника саласында пайда болған жаңа технологиялардың тамақ индустриясында қолданыла бастауымен қатар, табиғи өнімдердің орнын құрамында жартылай піскен, шикі заттары бар тағамдар басты. Дүкендерде осындай тағамдардың түр-түрі самсап тұрғандықтан, мұсылмандар тарапынан кейбір тағамдардың үкімін сұрау жағдайлары көбейді және бұл мәселеде түрлі ғылыми орталарда талас-тартыстар орын алды. Міне, қолыңыздағы кітапта «адал ас» мәселесіне қатысты негізгі ұғымдар, басты принциптер, ғылыми тұжырымдамалар, нақты дәйектемелер, түрлі мәзһабтардың көзқарастары және олардың Құран мен сүннеттегі сүйенген аят, хадистері негізінде мұсылмандар үшін аса маңызды болып саналатын «адал ас» мәселесі қолға алынды.

Еңбек кіріспеден, төрт бөлімнен тұрады. Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының тақырыбы, маңызы, мақсаты, пайдаланылған дереккөздері және зерттеу тәсілі жайлы мағлұмат берілген. Бірінші бөлімде тақырыпқа қатысты ұғымдарға анықтама беріліп, халал мен харамның төңірегіндегі түрлі проблемалардың шешіміне жәрдем беретін негізгі принциптер нақтыланды. Әсіресе, ас-ауқаттың ішіндегі харамдарын білдіретін аят-хадистердің қысқаша ғана айтылып кетуінің хикметі және ардақты Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) харам үкімін беру мүмкіншілігі талқыланады. Сонымен қатар астың харам болу себептері мен астың харам екендігін білдіретін үкімдердің ортақ қырларына талдау жасап, ас-ауқатқа қатысты туындаған заманауи мәселелерді шешудегі өлшемдерді шығарып беруді мақсат еттік. Аталмыш бөлімде халал мен харамның арасында шүбәлі нәрселердің бар екендігін және одан сақтану қажеттігін ескертетін хадис шәріп келтіріледі. Құран мен сүннеттің адал ас жеуімізді талап етуінің маңызы мен адал астың адамға, қоғам өміріне тигізетін әсері зерттелді.

Қазіргі таңдағы ас-ауқатқа қатысты пайда болған көптеген мәселелердің фиқһи тұрғыдан дұрыс қарастырылуы үшін алдымен Құран мен сүннеттің ас-ауқатқа қатысты баяндаған үкімдерін жақсы білуге тиіспіз. Содан кейін барып фақиһтардың (фиқһ ғалымдары) аталмыш тақырыпқа байланысты ижтиһадын назарға алу қажет. Сондықтан екінші бөлімде тақырыпты ашуға айтарлықтай септігі тиеді деген ниетпен белгілі бір жүйеге сүйеніп аят, хадистер және мәзһаб көзқарастары келтіріліп, Исламдағы тыйым салынған тағамдар берілді. Бұған қоса, адамды мас қылатын ішімдіктердің түрлері, олардың үкімдеріне қатысты алғашқы кезеңдерден басталып қазіргі күнге дейін жалғасып келе жатқан талас-тартыстарды назарға ала отырып, аталмыш мәселенің аят, хадистерде қалай қарастырылғанын және бұл насстарды мәзһаб өкілдері қалай түсіндіргені баяндалады. Тақырыпты егжей-тегжейлі қарастырғандықтан көпшілікке бұлыңғырлау секілді көрінетін Ханафи мәзһабының көзқарастары қарапайым, түсінікті тәсілмен қысқаша берілді және көп адамның қате түсініп қалуына жол ашатын имам Ағзамның «араққа» байланысты ижтиһадының бүгінгі таңдағы ішімдіктің түрлеріне қатысы бар-жоғы талқыланады.

Үшінші бөлімде адал ас мәселесі үшін аса маңызды болған және біршама өндірілген тағамдардың шариғи үкімін анықтауда маңызды рөл алатын истихала мен истихлак ұғымдарына түсіндірме беріледі және тақырыпқа байланысты басқа да тақырыптарға жан-жақты талдау жасалады. Көріп отырғанымыздай, бүгінгі таңда ас-ауқатқа қатысты талас-тартыстардың ең басты себептерінің бірі – истихала мен истихлактың негіздері арқылы нәжіс, харам заттардың тазарып, адалға айналдырудағы рөлі жайлы түрлі көзқарастар келтіріледі. Осы тұрғыдан аталмыш ұғымдардың мағыналарына анализ жасалады. Содан кейін мәзһаб имамдарының көзқарастары мен заманауи тәсілдер арқылы истихала мен истихлактың заттардың үкімдеріне тигізетін әсері зерделенді.

Төртінші бөлімде тағамдық қоспалар, желатин, кармин, кефир, боза, жануар майы және заманауи мал сою тәсілдері секілді әлі күнге дейін өзінің өзектілігін жоймаған және түрлі орталарда талқыға салынып келе жатқан мәселелер төңірегінде сөз болады. Бұл жерде аталмыш мәселелердің шариғи үкімін сөз етуден бұрын жаңа заман ғылымының тұжырымдамаларын қолдана отырып тақырыпқа қатысты қысқаша мәлімет беріп, сол арқылы тақырыпты жан-жақты ашуға мән беріледі. Негізінде, бұл мәселелердің әрбірі – тереңірек зерттеп жеке еңбек ретінде қолға алынатын маңызды тақырыптар. Міне, сондықтан дәл қазіргі уақытта аса қажет екендігі байқалғандықтан, күнделікті БАҚ-та бұған қатысты хабарлар беріліп жатқандықтан, бұдан да маңыздысы осы мәселеде қате ақпарат өріп жүргендіктен, оның үстіне адал ас мәселесінде іргелі еңбектің жоқтығы себепті біз осы еңбегімізде аталмыш мәселелерді кеңірек талқылауға тырыстық.

Жалпы бөлімдердің соңында, тіпті тақырыптардың қорытындысында өзіміздің тұжырымдамамызды келтіріп отырғандықтан соңғы бөлімде оған қайта тоқталуды жөнсіз деп білдік. Себебі әр тақырыптан шыққан нәтижелерді егжей-тегжейлі түсіндіріп өттік.

Әрекет – бізден, берекет – Алладан.

Юксел Чайыроғлу

Кіріспе

Зерттеу жұмысының тақырыбы, маңызы және мақсаты

Қазіргі таңда мұсылмандардың көп ілігісетін ең маңызды мәселелердің бірі – адал ас. Себебі тамақ өндіру технологиясымен қатар өсімдіктен, жануардан немесе микробтардан жасалатын көптеген қоспалардың түрлі мақсатта тамақ өндіруде қолданылуы және сондай тағамдардың тұтынушыларға көптеп жеткізілуі, сонымен қатар мал соятын үлкен-үлкен орындарда мал союдың бірнеше жаңа түрінің қолданылуы, өсімдік пен жануарлардың геніне белгілі бір нәрселерді енгізу арқылы олардың бойында орын алған бірқатар өзгешеліктері секілді тамақ өндірісінде біршама жетістіктер мен өзгерістер және де базарлардағы азық-түліктерге қатысты «Халал» мәселесі күн тәртібінде тұр.

Исламда жеуге тыйым салынған доңыздың етінен, майынан, жүнінен, ұйқы безінен, асқазанынан, қысқаша айтқанда, барлық ағзаларынан түрлі қоспалар жасалып шығарылады және бұлар тағам өндірісінде қолданылады. Бұған қоса алкоголь өнімдері индустриясында қолданылатын ең маңызды қоспалардың біріне айналды және түрлі мақсатта азық-түліктерге қосылды. Тағам өндірісінде ең көп қолданысқа ие желатин де өте күнәмнді һәм көп талас-тартысқа сеп болған қоспа. Адамдар күнделікті өмірде тұтынатын ірімшіктің өзінде оған қосылатын май турасында түрлі көзқарастар бары шындық. Қысқаша айтқанда, дамыған тамақ индустриясымен қоса, Исламдағы саны өте аз доңыз еті, қан, ішімдік және өлексе хайуан секілді жеуге тыйым салынған азықтар мен ішімдіктер шикізат ретінде қолдану үшін фабрикаларға жөнелтілуде және бірқатар тағамдардың құрамына қосылуда. Сонымен қатар мал союға қатысты туындаған мәселелер де көп сұрақты тудырып отыр.

Нәтижеде, жаңа технология арқылы өндірілген және құрамында ондаған қоспалары бар түрлі тағамдар төңірегінде мұсылмандарда сұрақтар туындап, өздері тұтынған тағамдардың құрамын және үкімін білуге ұмтылып, дін мамандарына жүгіне бастады. Тіпті Ислам әлемінде ең көп сұрақ қойылып, пәтуасын білуге ұмтылған тақырыптардың басында осы адал ас мәселесі тұрады.

Бұл мәселеге жаңа заман ғалымдарының көзқарастары әркелкі болды. Қайсыбірі «Исламда жеуге тыйым салынған тағамдардың саны шектеулі, оның шегін ешкім кеңейте алмайды. Себебі олай болған жағдайда адамдар машақатқа, қиындыққа тап болады. Дініміздегі «қиындатпау, керісінше, жеңілдету» деген ұстанымға негізделер болсақ, «рұқсат»1 үкімімен амал етуге болады. Адал шекарасын кеңейту мақсатында истихала және истихлак секілді дәлелдерге сүйеніп құрамында харам қосылған қоспалары бар азық-түліктерді тұтынуды рұқсат» дейді. Ал екіншілері болса сақтықпен әрекет етуді жөн деп біліп, күмәнді нәрселерден алыс жүрудің дінімізде айрықша орны бар екендігін алға тарта отырып, адалдың шекарасын барынша тарылтады және бұл мәселеде қаттылықты ұстану керектігін айтады. Әлбетте, екі тараптың да өздеріне тән дәлелдері бар. Бұған қоса тақырыпты жалпылама ұғымдармен түсіндірудің қате болатындығын айта кету керек. Оның орнына тақырыпқа қатысты үкімдер мен халал-харамға байланысты пәндерді негізге ала отырып мәселені мейлінше тұтас әрі егжей-тегжейлі қарастыру қажет.

Ас-ауқаттың үкімдеріне қатысты бұған дейін әртүрлі мақалалар мен кітаптар жазылып, зерттеулер жасалған, жиындар өткізіліп, конференция, симпозиумдар ұйымдастырылған және сертификат беретін мекемелер құрылған болса да, әлі күнге дейін бұл тақырыпта атқарылған жұмыстардың нәтижесі кемшін, бұлыңғырлау һәм мұсылмандардың қажеттілігін өтей алатындай деңгейде емес. Мұның себебі адал-арамға қатысты пікір білдіретін исламтанушы немесе зерттеушілердің жаңа заманның тамақ өндіру технологиясын жеткілікті деңгейде білмеулері. Тек фиқһ кітаптарындағы мәліметтер арқылы ішіп-жемге қатысты мәселелер шешімін таппайды. Қазіргі таңда тамақ индустриясының дамып кеткені соншалық – фиқһи тұрғыдан шешімі қиын мәселелер туындады. Оған өз деңгейінде зерттеу жүргізбестен, оның қалай дайындалғанын көзбен көрместен пәтуа беріп, пікір білдіру дұрыс шешім болмайды.

Мына мәселені де айта кету өте маңызды: негізінде, тамақ мәселесі тек мұсылмандарға ғана емес, барша адамзатқа ортақ мәселе. Өйткені бірқатар өнімдердің құрамында Ислам шариғаты тыйым салған қоспа болмаса да ол адам денсаулығына қауіпті. Сол себепті әлем бойынша мұсылман емес адамдар тарапынан «Пайдалы тағамдар», «Ұнамды тағамдар» секілді тақырыптарда көптеген зерттеулер жасалып, тағам өндірісінде қолданылатын қоспалардың зиянына қатысты эксперименттер жүргізілген. Осылайша бұл жайлы адамдарды ақпараттандыруға бағытталған мекемелер құрылған. Осылайша өздерінің денсаулығына алаңдаушылық білдірген адамдардың аса мән берген «пайдалы ас» мәселесіне бұл дүниесімен қоса ақиретін де қатар ойлайтын мұсылмандардың мән бермеуі мүмкін емес.

Міне, азық-түлік, ас-ауқат саласында осындай көптеген мәселелердің туындауы әрі көптеген тамақтар мен сусындардың үкімін анықтау мәселесі маңызды болғандықтан, жаңа заман ғалымдары оған бас қатырып жатқанына қарамастан және адал аспен қоректенудің мұсылман үшін аса маңызды нәрсе екендігіне қарамастан бүгінгі күнге дейін елімізде бұл тақырыпта докторлық диссертация қорғалмағаны бізді осы жұмысты қолға алуымызға түрткі болды. Бүгінгі күнге дейін түрлі зерттеушілердің тілге тиек еткен, жазған, талқылаған және түрлі жиындарда талқыға салынған тамаққа байланысты ең маңызды мәселелерді белгілі бір жүйемен зерттеп қолға алу қажеттілігінен осы жұмысты қолға алдық. Әсіресе истихала мен истихлак тақырыптарының мәні мен мағынасын нақтырақ қарастырып, бұрыннан келе жатқан әртүрлі тартысты мәселелердің мәнін ашып түсіндіруді мақсат еттік.

Басқа қырынан қарағанда, өкінішке орай, мұсылман елдерінің өзінде соншалықты деңгейде дамыған тамақ өндірісі мәселеге адал-арам тұрғысынан қарайтын мұсылмандардың бақылауында емес. Сондықтан Исламда харам болып есептелетін кейбір жануарлар мен өсімдіктерден жасалған қоспалар бірқатар тағамдардың құрамында кездесуде. Сөйтіп дүкендерде сатылып жатқан осындай тағамдарға адамдар күмәнмен қарай бастайды. Міне, біз бұл еңбегімізде Исламның тыйым салған тағамдар мен сусындарды баяндағаннан кейін бүгінгі таңдағы түрлі басқосуларда пікір қайшылығына себеп болған, не адал не арам екені белгісіз тағамдардың Ислам құқығындағы үкімін нақтылауға тырыстық. Әлбетте, біз қозғаған тақырыптардан шығарған нәтижеміз бен тұжырымымызды соңғы әрі нақты шешім деуден аулақпыз. Мақсатымыз – аталмыш мәселенің маңызына назар аударту және бұл тақырыпта болашақта атқарылатын зерттеу жұмыстарына жол ашу.

---

Бірінші бөлім

Тақырыппен байланысты ұғымдар және жалпы қағидалар

І. Ұғымдардың анықтамасы

Халал

Шариғаттың мукәлләф2 адамға жүктеген міндеттері мен жасаған тыйымдары және сол екеуінің арасындағы өз еркіне қалдырылған істер «Тәклифи үкім» тақырыбы аясында қарастырылады. Шариғат мукәлләфтарға қандай да бір істі жасауды немесе тәрк етуді бұйырады. Аталмыш бұйрық не кесімді әрі нақты болады немесе одан да жұмсақтау түрде келеді. Осы тұрғыдан қарағанда, тәклифи үкімдер мынадай бөлімдерге бөлінеді: егер қандай да бір істің жасалуы кесімді һәм нақты түрде бұйырылса, оған – уәжіп делінеді. Ал кесімді һәм нақты түрде болмаса, оған – мәндуб делінеді. Қандай да бір істің жасалуын кесімді әрі нақты түрде тыйса, оған – харам делінеді. Ал ал кесімді һәм нақты түрде тыймаса – мәкруһ делінеді. Негізінде, шариғи бұйрықты іске асыруда қиындық туындаған жағдайда мубахтың бұл жіктеудің қатарына кірмеуі керек. Алайда усул ғалымдары мукәлләфтың барлық іс-әрекетіне қатысты шариғи үкімдерді білдіру мақсатында асырмалау әдісі арқылы мубахты да тәклифи үкімдердің қатарына жатқызған және мукәлләфтың жасап-жасамауы өз еркіндегі істерге мубах деген үкім берген3.

Тақырып мейлінше ашыла түсуі үшін тәклифи үкімдерге қысқаша түсіндірме беріп өттік. Енді «халал» сөзінің мағынасына келейік. Сөздікте мубах, жайыз, рұқсат беру, тыйым салған нәрседен бас тарту деген мағыналарды береді. Ал терминдік тұрғыдан халал дегеніміз – жасалуы адамның өз еркіне қалдырылған, оны жасаған жағдайда адамның мойнына күнә жазылмайтын шариғат тыйым салмаған іс-әрекеттер. Кейде мубах, жайыз сөздері халал мағынасында қолданыла береді. Халалдың антонимдік мағынасы – харам4.

Халал үкімі кейде өздігінен, яғни табиғатынан халал болады. Мұны шариғатта حَلَالٌ لِعَيْنِهِ деп атайды. Бұған жеміс-жидектер мен көкөністерді жатқызуға болады. Ал кейде белгілі бір жағдайларға байланысты яғни зәруліктен жеңілдік жасалып харам нәрсе халалға айналады. Мұны حَلَالٌ لِغَيْرِهِ дейді. Мәселен, алкогольді ішімдікті ішу харам екені белгілі. Алайда әлдекімнің тамағына бір нәрсе тұрып кептеліп қалып, оны итеріп жіберетін су таппаса, бірақ жанында арақ болатын болса, мұндай жағдайда адам өзінің өмірін сақтау үшін әлгі арақты ішіп жіберуге мәжбүр. Яғни арақ сол сәтте оған халал болып есептеледі5.

Қандай да бір нәрсенің немесе істің халал не халал еместігін мына төрт жолмен біле аламыз:

1. Құран мен сүннетте қандай да бір нәрсенің халал екендігі анық айтылған болса. Мәселен, Құран кәрімде сауданың6, Рамазан айының түндерінде әйелмен жақындасудың7 және әһл-кітап өкілдері сойған малдың8 халал екендігі айтылады.

2. Құран мен сүннетте қандай да бір істі жасаудың күнә не айып болмайтындығы баяндалса. Мәселен, кейбір аяттарда жеуге тыйым салынған нәрселерді тізбектеп келіп, содан кейін бұл нәрселерді зәру жағдайда жеу күнә болмайтындығы айтылады9.

3. Кей жағдайларда бұйрық райында келген сөйлем бір нәрсенің мубах, халал екендігіне дәлел болады. Мәселен, «Ихрамнан (һәм қасиетті аймақтан) шыққаннан кейін, қаласаңдар, саятшылық құрыңдар»10 аятындағы «саятшылық құрыңдар» деген бұйрық белгілі бір тыйымдардан кейін келгендіктен мубахтыққа дәлел болады.

4. Қандай да бір нәрсенің харам екендігіне ешқандай дәлел болмайтын болса, оның халал екендігін көрсетеді. Фиқһ ілімінде бұл қағидаға «الإِبَاحَةُ الأَصْلِيَّةُ» делінеді11.

Харам

Шариғаттың мукәлләфтан кесімді түрде тәрк етуін талап еткен істеріне харам делінеді. Фиқһта махзур, мәнһиюн анһ, мухаррам, мамну, масия және сәйиә секілді сөздер де «тыйым салынған нәрсе» мағынасында, яғни, хараммен мағыналас немесе соған жақын мағынада қолданылады. Ханафи мәзһабы бойынша, қандай да бір іске немесе нәрсеге харам үкімі бекітілуі үшін кесімді дәлел болуы қажет. Яғни, мағынасы айқын Құран аяты, мәшһур12 немесе мутауатир13 хадистер дәлел ретінде алға тартылуы тиіс. Ал басқа мәзһабтарда Занни дәлелдер14 арқылы да харам үкімі бекітіле береді. Ханафи мәзһабында занни дәлел арқылы тыйым салынған істерді «тахриман мәкруһ»-қа жатқызады. Мейлі қатғи дәлел арқылы, мейлі занни дәлел арқылы тыйым салынып, харам не мәкруһ тахриман үкімі берілген істі жасаған адам ақиретте жазасын тартады. Ал қатғи дәлел арқылы тыйым салынған қандай да бір харамды мойындамаған адам күпірлікке түседі15.

Харам да екі түрлі болып келеді. Біріншісі, өздігінен харам (حَرَامٌ لِعَيْنِهِ). Бұған өлексе, қан секілді болмысынан харам болып табылатын нәрселер жатады. Ал екіншісі белгілі бір себеппен харамға айналған нәрсе (حَرَامٌ لِغَيْرِهِ). Бұған кісінің өзіне тиесілі емес бір тамақты жеуін жатқызуға болады. Негізінде, оның жеген тамағы адал асқа жатады. Алайда ол өзге адамға тиесілі мүлік болғандықтан, иесінің рұқсатынсыз жеген адам үшін харам асқа айналады. Сонымен қатар күшпен тартып алынған жерде намаз оқу, жұма намазының уақытында сауда-саттық жасау секілді істерді харамның осы түріне жатқызамыз. Өздігінен харам істер (حَرَامٌ لِعَيْنِهِ) барша адамдар үшін әрдайым харам. Ал белгілі бір себеппен харамға айналған істер (حَرَامٌ لِغَيْرِهِ) белгілі бір себептермен харам болғандықтан, ол уақытша харам16.

Бұл жерде мына нәрсені айта кету керек. Халал, харам, парыз, уәжіп секілді шариғи үкімдер заттарға емес шариғат міндеттері жүктелетін адамдардың іс-әрекетіне байланысты шыққан. Себебі адам ол заттарды қолданбаса, оны халал не харам деп қарастырудың ешқандай мәні қалмайды. Бұған қоса Құран кәрімнің бірқатар аяттарында харамдықтың өлексе, доңыз және қан секілді нәрселерге байланыстылығы меңзелген. Оның себебі мынау: Алла тағала біршама нәрселерді адамның іс-әрекетінен тыс еткен. Яғни, олардың өздігінен харам екендігін білдіре отырып, оның жеу, ішу, сауда-саттық жасау секілді әрекеттерге ұқсамайтындығын білдірген. Бұл нәрселер құдды материалдық тұрғыдан бар болып есептелгенмен, шариғат тұрғысынан жоққа тән болып саналады. Соған байланысты іс-әрекетке негіз болған затқа (мыс: доңыз, өлексе т.б.) тыйым салынғандықтан, соған қатысты іс-әрекетке (оның қолдануға) де тыйым салынады. Міне, сол себепті кейбір заттарды өздігінен харам (حَرَامٌ لِعَيْنِهِ) деп атаймыз және мұнда оның харам болуы заттың өзіне қатысты болып тұр. Ал белгілі бір себеппен харамға айналатын затта (حَرَامٌ لِغَيْرِهِ) оның харам болуы адамның іс-әрекетіне байланысты болады17.

Ислам дінінде қандай да бір әрекет немесе зат мынадай жолдар арқылы харам үкіміне кіреді:

1. Құран мен сүннетте харам немесе сонымен мағыналас сөз қолданылса. Мәселен, «Алла тағала сендерге өлексені, қанды, доңыз етін және Алладан басқаның атымен бауыздалған малдың етін харам қылды»18 аятында айтылған нәрселердің харам екендігін анық айтып отыр.

2. Насста (аят, хадис) қандай да бір нәрсенің халал не жайыз еместігі айтылса. Мысалы, «Егер ер адам әйелін (екі мәрте талақ етіп қайтарып алғаннан кейін үшінші рет және) талақ етсе, ол әйел (өз қалауымен) өзге еркекпен тұрмыс құрмайынша және (онымен де ажыраспайынша), оған адал болмайды»19 аятынан үшінші рет талақ етілгеннен кейін аталмыш шарт орындалмайынша еркектің өз әйелімен қайта қосылуы харам деген үкім шығады.

3. Қандай да бір әрекетті жасаудан тыйған аят келсе. Құрандағы «Зинаға жоламаңдар!»20 деген аяттан зинаға жолаудың харам екендігі белгілі болады.

4. Қандай да бір әрекеттен алыс болуды меңзеген сөз келсе. Бұған мысал ретінде: «Уа, иман еткендер! Арақ-шарап (сынды адамды мас қылып, ақылынан адастыратын нәрселер), құмар һәм өзге де ұтыс ойындары, табыну үшін орнатылған пұттар және жебелермен (яки құмалақ, карта сынды басқа да нәрселермен) бал ашу шайтанға ғана тән лас істердің қатарында. Ендеше, (екі дүниеде де) мақсат-мұраттарыңа жету үшін бұлардан аулақ болыңдар»21 аятын келтіруге болады.

5. Қандай да бір істі жасаған адамға жаза берілетіндігін баяндаған немесе ол істі жасаған адамдың қауіптен сақтандырған сөз келсе. «Нұр» сүресінің: «Ары таза әйелдерге «зина қылды» деп жала жапқаннан кейін, төрт бірдей (ер кісіні) куәға тартып, сөзін дәлелдей алмағандарға сексен дүре соғыңдар. Содан кейін олардың куәлігін әсте қабылдамаңдар. Олар адамгершіліктен безген азғындардың нақ өзі»22 аятынан ары таза әйелдерге «зина жасады» деп жала жабудың харам екендігі анық болады.

6. Кейбір жағдайларда хабарлы сөйлем түрінде келген аяттарда белгілі бір тыйым мақсат етіледі. «Алла тағала арсыздықтан, жамандық атаулыдан және зұлымдықтан (яғни, біреуге зорлық-зомбылық көрсетуден, кісі ақысын жеуден) мүлдем тыяды»23. Бұл аят хабарлы сөйлеммен келгенімен, ондағы айтылған мәселелерге тыйымның салынып тұрғаны анық көрініп тұр24.

Мәкруһ

Ұнатпау, жағымсыз болу, жек көру, қаламау мағынасындағы كَرِهَ етістігінен туындаған مَكْرُوهٌ сөзі жағымсыз, ұнамсыз, сүйкімсіз, мазалау, қиындық секілді мағыналарды береді25. Ханафи мәзһабы мен өзге мәзһабтардың арасында мәкруһ мәселесінде пікір қайшылығы бар. Көпшілік фақиһтар мәкруһ үкімінің бекітілуі үшін занни немесе қатғи дәлел болу керек деп санайды және Алла тағаланың кесімді түрде тыйым салмаған істерін мәкруһ санатына жатқызады. Ал Ханафи мәзһабы мәкруһты екіге бөліп қарастырады. Бірі – «Мәкруһ тахриман», екіншісі – «мәкруһ танзиһан».

Ханафилер бойынша харам үкімі секілді мәкруһ тахриман үкімі де кесімді дәлелмен бекітілуі керек. Алайда харам мен мәкруһ тахриман арасындағы айырмашылық мынау: Харам қатғи дәлел арқылы бекітіледі, ал мәкруһ тахриман болса ахад хабар26 секілді занни дәлел арқылы бекиді. Осы тұрғыдан қарағанда, қандай да бір іс-әрекет мейлі харам, мейлі мәкруһ тахриман болсын, екі үкімде де Ұлы Жаратушы тарапынан кесімді түрде жасалған тыйым болуы керек. Ал Алланың салған тыйымынан тыйылмаса, адам екі жағдайда да ақиреттік азапқа душар болады. Бұл екі үкімнің арасында ақидалық тұрғыдан айырмашылық бар. Яғни, харамды жоққа шығарған кісі күпірлікке түсіп, діннен шығады. Мәкруһ тахриманды жоққа шығарған пенде діннен шықпайды. Себебі мәкруһ тахриман занни дәлелге негізделген.

Ал мәкруһ танзиһан дегеніміз – Алла тағаланың кесімді түрде тыйым салмаған істері. Мәкруһ тахриман харамға27, ал мәкруһ танзиһан халалға жақын болып саналады. Сондықтан мәкруһ тәнзиһан үкіміндегі бір істі жасап қойған кісі жазаға емес, сөгіске ғана лайық болмақ. Ал Алланың разылығын қалап мәкруһ танзиһан істердің өзін тәрк еткен пенде сауапқа ие болары сөзсіз. Көріп отырғанымыздай, өзге мәзһабтардың жалпы мәкруһ деп баға берген істері Ханафи мәзһабындағы мәкруһ танзиһанға, ал олардың харам деп есептеген істері мәкруһ тахриманға ұқсайды28.

Имам Ғазали мәкруһ сөзінің фақиһтар арасында әртүрлі мағынада қолданылатындығын айта келе, оларды төрт категорияға бөлген:

1. Харам етілген (тыйым салынған) деген мағынада. Мәселен, Имам Шафиғи كَذَا أَكْرَهُ «Мұны құп көрмеймін» деген жерлерде ол нәрсенің харам екендігін меңзеген.

2. Кесімді түрде тыйым салынбаған істерге де мәкруһ делінеді. Мұндай істерді жасамаған дұрыс, бірақ жасаған жағдайда оған жаза болмайды.

3. «Мәкруһ» сөзі кейде шариғи тұрғыдан белгілі бір тыйым салынбаса да оны жасамаған абзал болатын істерге қолданылады.

4. Ғазалидің айтуынша, «мәкруһ» сөзі харам екендігін сезіктенген нәрселерге де қолданылады. Бұған құрмадан жасалған шараптан аз мөлшерде ішу мен жыртқыш аңдардың етін жеуді мысал етуге болады29.

Ғазалидің осы жіктеуіндегі үшінші категориясы жумһур ғалымдарының мәкруһ дегені мен Ханафилердің мәкруһ тәнзиһан дегеніне сай келеді. Ал төртінші категориядағы қолданыс болса, Ханафилердің мәкруһ тахриман деген үкіміне сәйкес келеді.

Мәкруһтың харам мағынасында қолданылуы көбіне алғашқы кезеңдерге сай келеді. Бұл жайлы Шатиби былай дейді: «Алғашқы ізгілер қандай да бір нәрсені шорт кесіп харам етуден сақтанатын. «Бұл – халал, бұл – харам» деп айту олар үшін қиын болатын. Керісінше, олар өздерінен бір нәрсе сұралғанда: «Мен мұны ұнатпаймын», «Бұл нәрсені құп көрмеймін», «Мұны өзім жасамаймын» деген секілді сөздермен жауап беретін». Шатибидің айтуынша, олардың бұлай жауап берулеріне итермелеген себеп – мукәлләфтардың іс-әрекеттеріне қандай үкімнің берілетіндігінің белгілі бір шегін айқындайтын кесімді шариғи дәлел болмағандығы. Алла тағала: «(Алладан және пайғамбардан келген қандай да бір дәлелге сүйенбестен) тілдеріңнің өтірік сипаттауымен: «Мынау адал, мынау арам» деп айтпаңдар! Олай айтатын болсаңдар, (адал немесе арам деп үкім беру бір Аллаға ғана тән болғандықтан) Алланың атынан өтірік айтқан боласыңдар. Аллаға өтірік сөзді теліп, Оның атынан өтірік айтатындар әсте мақсат-мұраттарына жетпейді (оңбайды)»30 деу арқылы адамдардың бұл мәселеде ықтиятты болуға шақырады31.

Қандай да бір іс-әрекеттің мәкруһ екендігі мына жолдар арқылы анықталады:

1. Қандай да бір іске тыйым салынып, алайда харам мағынасына келмейтіндей түрде كَرَاهَة сөзі қолданылса. Ардақты Пайғамбарымыз бір хадисінде былай дейді:

إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَيْكُمْ عُقُوقَ الْأُمَّهَاتِ وَمَنْعًا وَهَاتِ وَوَأْدَ الْبَنَاتِ وَكَرِهَ لَكُمْ قِيلَ وَقَالَ وَكَثْرَةَ السُّؤَالِ وَإِضَاعَةَ الْمَالِ

«Алла тағала сендерге аналарға қарсы шығуды, қыз балаларды тірідей көмуді, (өтеуге тиіс болған құқықтар мен қарыздарды) өтеулеріңді, (өздеріңе тиесілі емес) мүлікті алуларыңды харам етті. Өсек-аяңды, (жөнсіз) көп сұрақ қоюды және дүние-мүлікті есепсіз шашып (ысырап етуді) құптамайды»32.

2. Қандай да бір істің жасалмау керектігін білдіретін сөз келіп, ал оның жасалуы мәкруһ екендігін меңзейтін дәлел табылса. Мәселен, «Уа, иман еткендер! Жұма күні азан айтылып намазға шақырылғанда, дереу (құтба тыңдап, намаз оқу арқылы) Алланы зікір етуге асығыңдар, шаруаларың мен сауда-саттықты доғара тұрыңдар»33 аятындағы «сауда-саттықты доғара тұрыңдар» сөзі бұйрық райында келгендіктен, жұма намазының уақытында сауда жасау харам болу керек. Алайда сауда-саттықтың өзі негізінде мубах іске жататындықтан, бұл тыйымның себебі басқа нәрседе болып тұр. Ол Алла тағаланың жұма намазы үшін белгілеген уақыттың басқа нәрсеге жұмсалуы. Міне, сол себепті жұма намазының уақытында сауда-саттық жасау харам емес, мәкруһ болып есептеледі.

3. Қандай да бір іске тікелей тыйым салынбаса да оны жасамауға үндейтін сөз келсе. Мәселен, Алла елшісі (с) бір хадисінде: خَيْرُ النِّكَاحِ أَيْسَرُهُ «Некенің жақсысы – мәһірі аз болғаны»34 деген. Хадисте пайғамбарымыз мәһірдің аз болуын өсиет етіп отыр. Демек, мәһірдің бағасын тым көтеріп жіберудің мәкруһ екендігі өздігінен түсінікті болады35.

Шатиби мәкруһтардың (танзиһан) мәкруһ болып қалуы үшін оны не хараммен не мубахпен теңестірмеу керектігін айтады. Себебі оның айтуынша, мәкруһтар харамдар дәрежесіне шығарылатын болса, уақыт өте келе адамдар оны харам екен деп ойлап, сене бастайды. Сөйтіп, істің ақиқатына жете алмай мәкруһ іске кесімді дәлелмен тыйым салынған харам деген оймен қарауы мүмкін36. Ал негізінде қандай да бір істің атқарылуы немесе тәрк етілуі пенделердің тар ақылымен емес, діннің өлшемдерімен іске асады. Сондықтан шариғат бір мәселеге қаншалықты маңыз берсе, мүмін адам да оған соншалықты жауапкершілікпен қарауы тиіс.

Мәкруһ жайлы Шатибидің назар аудартқан тағы бір мәселесі бар. Ол мәкруһты мүлдем тастамай жасап жүрген адамның уақыт өте келе харам істерге аяқ басу қаупінің бар екендігі. Өйткені мәкруһ харамға бастар алғашқы қадам болып есептеледі. Яғни мәкруһты жасаған кісіге харамды жасау оңай бола түседі. Шатиби адам психологиясының мына бір ерекешелігін ескерген: адамның қайсыбір бұйрыққа мойынсұнбауы уақыт өте оны келе одан да маңызды бұйрықтарды елемеуіне себеп болады37.

Азық-түлік

Азық-түлік, тамақ, ас-ауқат – барлық тіршілік иелерінің өмір сүруін жалғастыратын ішіп-жеуге жарайтын қатты немесе сұйық зат.

Имам Ғазалидің айтуынша, жер бетіндегі азық-түлік атаулының бәрі мына үш нәрседен алынады: минералдар, өсімдіктер және жануарлар38. Минералдар – бейорганикалық, ал өсімдіктер мен жануарлар – органикалық, яғни жанды тіршілік иесіне жатады. Исламда өсімдіктер мен жануарларға қатысты үкімдер анық айтылған. Ал минералдар жайлы мұндай нақты үкім жоқ. Минералдарға адамның ақылына және ағзасына зиянды не пайдалы болуына қарай үкім беріледі.

Бүгінгі таңда азық-түліктердің ет және ет өнімдері, сүт және сүт өнімдері, ұннан жасалған тағамдар, майлар, тәтті тағамдар, бұршақ тектес тағамдар, көкөніс, жеміс-жидектер, жаңғақ, дәмдеуіштер, сусындар т.б. түрлері күнделікті қолданыста. Бүгінгі таңдағы дамыған жаңа технологияның себебінен тағамның түрлері көбейіп, оның құрамына көптеген қоспалар қосылатын болды. Негізінде, тағамның түрі қанша жерден шектеулі болғанымен, дамыған технология мен әртүрлі қоспалар арқылы бұрын біз білмеген неше түрлі тағамдар пайда болды. Нәтижеде, мейлі табиғи болсын, мейлі жасанды болсын, әйтеуір жеп, ішуге жарайтын нәрсенің бәріне тағам есімі қолданылатын болды.

Бұл еңбекте біз тағам, ас-ауқат, ас-су, азық-түлік және тағы да басқа сөздерді қолданамыз. Айтқымыз келгені: мұның барлығында да біздің көздегеніміз – адам баласының қорегі болып жүрген ішетін, жейтін нәрселер.

Ал «адал ас» сөзін қолданғанымызда шариғи тұрғыдан ешқандай тыйым салынбаған тағамдарды меңзедік.

ІІ. Халал мен харамға қатысты кейбір принциптер

Ислам дінінің халал еткен және харам еткен нәрселері тек ас-сумен шектелмейтіні анық. Киім-кешек, әшекей бұйымдары, ойын-сауық, отбасылық өмір, қоғам және экономика секілді өмірдің түрлі салаларына қатысты тыйымдар да осының ішіне кіреді. Біздің мұнда келтіретін қағидалар мен принциптер Исламдағы барша харам мен халал нәрселерге қатысты болғанымен, тағам мен азық-түлік те соның ішіне кіреді. Сондықтан төменде келтірген зерттеуіміз бен ижтиһадтарымызды зерделеуде ас-су, ішіп-жем мәселесін назарда ұстау қажет болады.

Шариғаттың негізі рұқсат үкімінде

Қандай да бір нәрсенің немесе іс-әрекеттің мубах екендігін екі жол арқылы анықтаймыз. Бірі – ибаха шарғия, екіншісі ибаха аслия. Ибаха шарғия Алла тағаланың білдіруі арқылы бекітіледі және оны жасап-жасамау турасында мукәлләфқа таңдау еркі қалдырылады. Ал ибаха аслия болса ешқандай бір тыйым салынбаған нәрселерге айтылады. Мұндай мубах істер үшін пенде сұралмайды39. Себебі май, ішімдік және жабайы есектің үкімін сұрағанда Алла елшісі былай жауап берген:

الحَلَالُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَالحَرَامُ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَمَا سَكَتَ عَنْهُ فَهُوَ مِمَّا عَفَا عَنْهُ

«Халал – Алланың кітабында халал еткені, харам – Алланың кітабында харам еткені. Ал (үкімін) айтпаған, үндемеген мәселелерінде (айып жоқ)»40

Тақырыппен байланысты тағы бір риуаят бар.

إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فَرَائِضَ فَلَا تُضَيِّعُوهَا وَحَدَّ حُدُودًا فَلَا تَعْتَدُوهَا وَحَرَّمَ أَشْيَاءَ فَلَا تَنْتَهِكُوهَا وَسَكَتَ عَنْ أَشْيَاءَ رَحْمَةً بِكُمْ غَيْرَ نِسْيَانٍ فَلاَ تَبْحَثُوا عَنْهَا

«Алла тағала кейбір нәрселерді парыз етті, оған ықтият болыңдар. Кейбір нәрсенің шегін көрсетті, шектен шықпаңдар. Ал кейбір нәрселерді харам етті, одан сақтаныңдар. Сондай-ақ, сендерге рақымшылық жасап кейбір нәрсенің үкімін айтпады, оны қазбаламаңдар»41.

Ибаха аслия қағидасына هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الأَرْضِ جَمِيعًا «Ол – жердегі (яғни, жердің асты-үстіндегі) бүкіл нәрсені сендер үшін жаратты»42 аяты дәлел болады. Өйткені аяттағы مَا сөзі жалпылықты білдіріп, аяттың соңындағы جَمِيعًا сөзі аталмыш мағынаны қуаттай түседі. Бұған қоса, لَكُمْ сөзіндегі «ләм» әріпі нығметтерді пайдалануға нақты нұсқау беріп тұр. Осылайша адам баласының жер бетіндегі жаратылған нәрселерден пайдалануына шариғат тұрғысынан рұқсат екендігі белгілі болады43.

Басқа қырынан қарағанда, аятқа мұқият үңілер болсақ, Ұлы Жаратушының пенделерге жасаған кеңшілігі мен жақсылығын көреміз. Харам және нәжіс нәрселерді пайдалану халал болмағандықтан оны біз жақсыға жатқыза алмаймыз. Демек қандай да бір дәлел келмейінше жер бетіндегі нығметтердің бәрі мубах болып есептеледі44. «Тәфсиру әл-Мәнар» кітабының авторы Рашид Ризаның айтуынша, бұл жердегі мәкруһ ішіп-жеу, кию, емделу, міну және әшекей ретінде тұтынатын заттарды меңзейді45.

Құран кәрімде аталмыш аяттағы ақиқатты қуаттайтын басқа да аяттар жетерлік. Мысалы, وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ جَمِيعًا مِنْهُ «Сондай-ақ, Ол күллі аспан әлемі мен жердегінің бәрін Өзінің шексіз шарапатымен сендерге бағы-нышты қылды»46; أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً «(Уа, адамдар!) Алланың күллі аспан әлеміндегілер мен жердегінің бәрін өздеріңе бағынышты етіп қойғанын, сондай-ақ сендерді Өзінің жария һәм жасырын (заттық әрі рухани) мұншама нығметке кенелткенін көрмеймісіңдер?!»47

Насста үкімі баяндалмаған мәселелердің ибаха аслия қағидасына орай халал екендігі айтылса да, жоғарыдағы аяттар тұрғысынан қарайтын болсақ, ондай мәселелер ибаха шарғия тұрғысынан халал екендігін көріп отырмыз. Өйткені Ұлы Жаратушы жер бетіндегі барлық нәрсені құлдары үшін жаратқанын айтқандықтан, харамнан басқаның бәрі халал не мубах болатындығы аталмыш аят арқылы нақтылана түседі48.

Ибаха аслия принципі тек белгілі бір заттарға ғана қатысты деп ойлау қате. Керісінше, құлшылықтарға қатысы болмаған муамалатқа жататын іс-әрекеттер де осы қағиданың аясына кіреді. Өйткені Ұлы Жаратушы: وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ مَا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ «Алла сендерге жеуді харам еткен нәрселерін ашық баяндап, егжей-тегжейлі түсіндірді»49 аяты арқылы құлдарына харам еткен барлық нәрсені баяндағанын білдіруде. Сондықтан харам етілген істерден өзге нәрселердің барлығы мубах үкімінде болады50.

Ал құлшылықтарға келер болсақ, олар уахи арқылы бекітілгендіктен, олар жайлы жорамал жасау дұрыс емес. Қалай бар болса, солай жүзеге асыру – біздің міндетіміз. Яғни, ғибадаттардың уақыты, орнын және атқарылу кейпін белгілеу – уахидың еншісіндегі дүние. Бұған пенде араласа алмайды. Бұған қоса, муамалат саласындағы неке ибаха аслияға кірмейді. Себебі «Некеде негізгі нәрсе – харамдық» қағидасы бар51. Кейбір ғалымдар халал болуы үшін бірқатар шарттарды жүзеге асыру қажет болатын басқа да іс-әрекеттерде негізгі нәрсе харамдық екенін айтады. Мәселен, қандай да бір малдың адал болуы үшін оны бауыздаудың бірқатар шарттары орындалуы себепті «Бауыздалған малдың желінуінде негізгі нәрсе – харамдық» қағидасы келтіріледі52.

Әсіресе, фақиһтар кейбірі لَا ضَرَرَ وَلَا ضِرَارَ «Зиян беру және зиянға зиянмен жауап беру жоқ»53 хадисін дәлел ете отырып «Пайдалы нәрселерде негізгі нәрсе – мубах. Зиянды нәрселерде негізгі нәрсе – харамдық» қағидасымен зиянды нәрселерді де ибаха аслия принципінің тысына шығарған54.

Халал ету, не харам ету құзыреті тек Алла тағалаға тән.

Құран кәрімде халал мен харам турасында айтылатын аяттарда бір нәрсені харам етіп, тыйым салу құзыретінің тек Ұлы Аллаға тән екендігі шегеленіп айтылады және бұл мәселеде шектен шығып, илаһи әмірге құлақ аспағандардың ісі айыпталады55. Өйткені бір нәрсені халал не харам ету құзыреті тікелей иман, таухид мәселелеріне қатысты. «Яһудилер өз хахамдарын (машайықтарын), христиандар болса, өз дінбасыларын Алланы былай қалдырып тәңір тұтты (яғни, Алланың үкімін былай қалдырып, солардың адал дегенін – адал, арам дегенін – арам деп қабылдады). Сондай-ақ христиандар Мәриямұлы Иса Мәсіхті де тәңір тұтты»56 аяты түскен кезде бұрын христиан дінінде болған Ади ибн Хатим Алла елшісіне келіп: «Уа, Расулалла! Олар бұл кісілерге құлшылық жасаған жоқ қой» дейді. Сонда пайғамбарымыз оған былай деп жауап береді: «Иә, дұрыс айтасың. Бірақ олар дінбасыларының харам дегенін харам, халал дегенін халал деп білді. Бұл олардың дінбасыларына құлшылық етуі»57.

Харам не халал ету құзыретінің тек Аллаға тән екендігін баяндаған негізгі аяттар мыналар: «Ақымақтық қылып һәм надандықпен өз балаларын өлтіргендер, сондай-ақ Алланың өздеріне берген адал ризығын («бұл Алланың үкімі» деп), Аллаға жала жабу арқылы харам қылғандар зиянға ұшырады. Олар, сөзсіз, тура жолдан адасты һәм (мына түрлерімен) тура жолға түсулері (әрі екі дүниеде де мақсат-мұраттарына жетулері) мүмкін емес»58; «(Алладан және пайғамбардан келген қандай да бір дәлелге сүйенбестен) тілдеріңнің өтірік сипаттауымен: «Мынау адал, мынау арам», – деп айтпаңдар! Олай айтатын болсаңдар, (адал немесе арам, деп, үкім беру бір Аллаға ғана тән болғандықтан) Алланың атынан өтірік айтқан боласыңдар. Аллаға өтірік сөзді теліп, Оның атынан өтірік айтатындар әсте мақсат-мұраттарына жетпейді (оңбайды)»59; «(Уа, Мұхаммед! Оларға): «Алланың құлдары үшін жаратқан адам көркі киім-кешекті және таза әрі пайдалы адал ризықтарды кім харам ете алады?» – де»60; «Сондай-ақ оларға: «Алланың өздеріңе түсірген ризығының бір бөлігін арам, енді бір бөлігін адал қылып алғандарың қалай?» – де. Оларға: «Сендерге олай істеуге Алланың өзі рұқсат етті ме, жоқ, әлде Алланың атынан жалған сөйлеп тұрсыңдар ма?» – деп айт»61; «Уа, иман еткендер! Алланың сендерге адал еткен таза әрі денсаулыққа зиянсыз нығметтерін өздеріңе харам қылмаңдар һәм (оларды ысырап қылып) шектен шықпаңдар. Шүбәсіз, Алла шектен шығушыларды жақсы көрмейді»62.

Көріп отырғанымыздай, Құран харам не халал ету құзыретінің тек Аллаға тән екендігін ашық айтқан. Мейлі пайғамбарлар болсын, мейлі олардың ізбасары болып саналатын ғалымдар болсын, бұл іске араласуына құқығы жоқ. Себебі пайғамбарларға халал не харам ету құзыретін Алла тағаланың өзі береді. Сондықтан түптеп келгенде пайғамбарларда мұндай құзырет жоқ деуге болады63.

Жоғарыда келтірген аяттардағы ескертпелерден тиісінше сабақ алған алғашқы толқын ғұламалардың көпшілігі үкімі насста нақты айтылмаған мәселелер төңірегінде пәтуа беру барысында «харам» сөзін қолданудан сақтанған. Имам Шафиғи өзінің «әл-Умм» атты кітабында Әбу Юсуфтың мына сөзін келтіреді: «Ілім иелерінен болған сондай ұстаздарды көрдім. Олар пәтуа беру барысында: «Бұл – халал, бұл – харам» деп айтуды жөн санамайтын. Олар тек Құранда нақты әрі кесімді түрде үкімі айтылған мәселелерде ғана осылай кесіп айтатын»64.

Ибраһим ән-Наһаи де бұл мәселеде ғұламалардың ұстанымын былайша баяндайды: «Олар қандай да бір мәселеде пәтуа беретін кезде немесе бір нәрсенің тыйым салынғанын білдіруі кезінде: «Бұл – мәкруһ» немесе «Мұның ешқандай айыбы жоқ» деп айтатын. Себебі «Мынау – харам, анау – халал» деп айту үлкен нәрсе»65. Ахмад ибн Ханбалдан қандай да бір мәселенің үкімі сұралғанда, ол кісі: «Мұны құп көрмеймін» немесе «Мұны ұнатпаймын», не болмаса «Мұны жақсы көрмеймін» деген секілді сөздермен жауап беретіндігі айтылған66.

Ханафи ғалымдарының үкімі насста нақты айтылмаған мәселелерге «харам» деуден сақтанғаны, оның орнына мәкруһ (тахриман) сөзін қолданғаны белгілі.

Харамға алып баратын себептер де – харам

Ислам діні пендені тыйым салынған істерге (харам) алып баратын себептерге де тыйым салу арқылы кісінің харамнан ұзақ болуын қамтамасыз етті. Мәселен, зинаның харам екендігі айтылған аятта: وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا «Зинаға жақындамаңдар»67 деп тек зинаны жасамау емес, кісіні зинаға итермелейтін бөгде әйелмен оңаша қалу, нәпсіқұмарлық секілді әрекеттерге де жақындамауды ескертіп отыр. Сонымен қатар Алла елшісі ішімдік ішудің харам екендігін айтумен қатар оны жасау мен жасату, тасу мен тасыту, сату мен сатқызу, одан түскен пайданы қолдану секілді әрекеттер де Алланың ашуын келтіретіндігін ескерткен68.

Усул ғалымдары діни үкімдерді мақсатына қарай және себептерге қарай деп екіге бөліп қарастырады. Себептердің үкімін түсіндіру барысында былай дейді: الوَسَائِلُ لَهَا حُكْمُ المَقَاصدِ «Себептер қандай мақсатқа жұмыс істесе, соның үкімін алады»69. Осы қағидаға байланысты намаз, жаназа және туыстық қатынас секілді құлшылықтарды атқару мақсатында сапарға шыққан кісінің сапары да құлшылық болып есептеледі. Дәл сол секілді ішімдік ішу немесе ұрлық жасау секілді харам істі жасау мақсатында сапарға шыққан кісінің сапары харам болып есептеледі. Өйткені мұндай адамның әрбір қадамы оны харамға жақындатады.

Фарғи дәлелдерге жататын садду әз-зараи дәлелі де негізінде осы қағидаға негізделеді. Өйткені асылында мубах болып есептелетін іс-әрекет қатғи немесе занни бір харамға жетелесе, садду әз-зараи дәлеліне сүйене отырып бұған тыйым салынады. Басқаша айтар болсақ, бүлікке, жамандыққа алып бару ықтималы жоғары болған дұрыс істер дұрыс емес істер болып саналады70. Мүшріктердің шектен шығып Аллаға тіл тигізіп қоймаулары үшін олардың Алладан басқа сиынған тәңірлеріне тіл тигізуге тыйым салынуы71, мүмін әйелдердің жасырын әшекейлері мен сымбат-көріктеріне бөтен ер кісілердің назарын аударатын және олардың құмарын оятатын әрекеттерге бармауын72, ерлі-зайыптылардың әурет жерлерінің көрініп қалмауы үшін қоластыларындағы құлдары мен қызметшілеріне және араларындағы балиғатқа толмаған жас балалар үшін белгілі бір уақыттарда жеке бөлмелеріне кіру үшін рұқсат сұраулары73, жұма намазынан тосатындықтан, жұма уақытында сауда жасауға тыйым салуы74, бірқатар қауіп-қатерлердің туындауынан сақтану мақсатында әйелдердің жалғыз (ері немесе туыс ер адамдарсыз) сапарға шығуларына тыйым салуы75 секілді Құран мен сүннетте сәдду әз-зәраи дәлелін қуаттайтын насс жеткілікті.

Зәрулік харамды мубах етеді

ضَرَّ-يَضُرُّ етістігінен туындаған الضَّرُورَةُ есім сөзінің тілдік мағынасы қиындық, бір нәрсені жасауға мәжбүр болу, зәру болу секілді ұғымдарды береді76. Ал терминдік мағынасына қатысты бұл сөзге алғашқы ғасырлардан бері түрлі анықтамалар беріліп келген. Мәселен, Жассас былай дейді: «Зәрулік жеуді тәрк етуі себепті нәпсіге немесе кейбір ағзаларға қандай да бір зиян тию қорқынышы»77. Зәркашидің берген мына анықтамасы да осыған жақын: «Зәрулік дегеніміз – кісінің егер тыйым салынған нәрсені алмаса өміріне қауіп төнетін немесе қауіпке алып баратын жағдайда болуы. Егер тамаққа және киімге мәжбүр болған әлдекім секілді. Яғни ол адам аш қалса, не жалаңаш қалса, өміріне қатер төнеді немесе қандай да бір ағзасына зиян келеді»78.

Ал Журжани зәрулік сөзіне былай қысқаша анықтама береді: «Зәрулік – кісінің қауіпке басын тігуге мәжбүр болуы»79. Әли Хайдардың берген анықтамасы: «Зәрулік – кісінің тыйым салынған нәрсені алмаған жағдайда қауіпке тірелуі»80. Уахба Зухайли берген мына анықтама әлдеқайда кеңірек: «Зәрулік – адамның нәпсісіне, ағзасына, абырайына, ақылына, дүние-мүлкіне және басқа да құндылықтарына зиян келуінен қорқып қиындыққа бетпе-бет келуі»81. Зәрулік сөзіне Жәмил Мухаммад та анықтама берген: «Зәрулік – қандай да бір үлкен қауіп пен қатерді тоқтататын бір іс-әрекет жасамаған жағдайда адамның жанына қауіп келу қаупі»82.

Алғашқы кезеңдегі фақиһтар мен усул ғалымдарының зәрулік сөзіне қатысты берген анықтамаларының көбі аштық пен шөл себепті адам өміріне қауіп төну төңірегінде. Яғни, зәрулік жағдайына түскен кісінің нені жеуіне, нені ішуіне болатындығы қарастырылады. Мұндай жағдайда қандай харам астар мубах үкіміне өтеді деген мәселе көтеріледі. Мұның себебі зәрулікке қатысты аяттардың болуы. Алайда өмірге төнген қауіптің алдын алу үшін харам асты пайдалану – зәруліктің бір ғана қыры. Уахба Зухайлидің берген анықтамасынан көргеніміздей, адам өміріне төнген бір қауіптің қатарына дүние-мүлікке, ақылға немесе ар-намысқа келетін зияндар да белгілі бір шарттар арқылы зәруліктің ішіне кіреді. Әсіресе, зәрулік аштық, шөлдеу және науқастық өздігінен пайда болатыны секілді өзгенің ықпал етуімен де пайда болуы мүмкін.

Ислам құқығының кез келген тармағында айтарлықтай орны бар, кейбір харам нәрселерді мубах ететін, ал кейде уәжіп істерді тәрк етуді жайыз ететін зәрулік жағдайы – кісіні өміріне қауіп төнетіндей дәрежеде аштыққа не шөлге душар болған жағдайда харам етілген асты халалға айналдырады. Негізінде, харам етілген асты жеу – өте зиянды әрекет. Алайда адам өмірінің немесе оның бір ағзасының қатерге тігілуі одан да үлкен зиянды нәрсе болғандықтан, екі зиянның жеңілін таңдау мәселесі қолға алынады. Тіпті жумһур ғұламалар аштыққа ұшыраған кісінің өлексе, доңыз еті секілді харам нәрсені жеуі немесе тамағына кептеліп қалған бір нәрсені ары қарай итеріп жіберу үшін (басқа сұйық зат таппаған жағдайда) арақты ішуі – парыз екендігін айтқан. Ал бұлай жасамаған адамның өмірі қиылатын болса, ол адам Алла алдында жауап беретіндігін ескерткен83. Өйткені мұндай жағдайда адам өзін-өзі қауіпке итермелеген секілді болады. Бұл да Құран аятына сүйеніп айтылған мәселе84.

Құран кәрімде төрт түрлі аятта харам етілген асты тізе келе зәру жағдайда оны жеудің мубах екендігі анық айтылған85. Мәселен, «Бақара» сүресінде Алла тағала өлексе, қан, доңыз еті және Алладан басқаның атымен сойылған малдың етінің харам екендігін баяндағаннан кейін былай дейді: فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «Ал кімде-кім (басына аштан өлу қауіпі төнгендіктен) осы аталғандарды жеуге мәжбүр болса, өзгенің ақысын жемеу және зәрулік (яғни жүрек жалғарлық) мөлшерден асырмау шартымен жесе, күнә арқаламайды. Шүбәсіз, Алла өте кешірімді, ерекше мейірімді»86. «Мәида» сүресінде де харам етілген асты айта келе былай дейді: فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «Кімде-кім күнәға әуестігінен емес, қатты ашыққаннан (харам етілген нәрселерді) жеуге мәжбүр болса, шүбәсіз, Алла өте кешірімді, (әсіресе мүмін құлдарына) ерекше мейірімді»87. Осы аяттарды негізге алған фақиһтар бұл мәселеде мынадай қағида шығарған: الاضَّرُورَاتُ تُبِيحُ المَحْظُورَاتِ «Зәруліктер – харамды мубах етеді»88.

Жоғарыдағы аяттарда харам нәрсені қолдануда күнә болмас үшін غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ және غَيْرَ مُتَجَانِفٍ шарттарын қоя арқылы харамды пайдалануға белгілі бір шек қояды. Сондықтан харамды жеуге мәжбүр болған кісі өзгенің ақысына кірмейді, күнәға әуестеніп ләззат алуды көздемейді және тойып жемейді. Тек зәруліктен арылып, өмірін сақтап қалу мөлшерінде жейді. Аяттардағы осы шарттарды негізге алған фақиһтар зәрулікке қатысты мынадай фиқһи қағида қалыптастырады: الضَّرُورَاتُ تُقَدِّرُ بِقَدَرِهَا «Зәрулік өз мөлшерінде орындалады»89. Бұл жерден түсінетініміз зәрулік жағдайына түскен адам зәрулік шегінен аспастан харамнан пайдаланады. Харамды қолданудағы мақсат зәрулікті жоғалту болғандықтан, зәрулік кеткен мезетте харамды пайдалану дұрыс болмайды90.

Әсіресе, зәрулік жағдайының болуы үшін кейбір шарттар алға тартылады және тек осы шарттар түгел болғанда ғана харамды пайдалануға рұқсат беріледі. Сондықтан харамды мубах ететін зәрулік жағдай туындады деп айтуымыз үшін ең алдымен адамға қауіп-қатер мен зиян беретін жағдай болуы керек. Екіншіден, аталмыш қауіп-қатер дәл сол сәтте орын алуы шарт. Бірақ алдын-ала келетін қауіпті біліп, оның келу ықтималы жоғары болса харамнан пайдалануға болады. Үшіншіден, қауіптен құтылудың басқа жолы қалмау керек. Яғни харамды пайдаланудан өзге шығар жолдың бәрін қарастыру шарт. Төртіншіден, қауіп шын мәнінде үлкен болуы керек. Яғни азды-көпті зиян беретін қауіптер емес, өмірге қатерлі болатын айтарлықтай қауіп болуға тиіс. Бесіншіден, зәрулік жағдайына түскен кісінің дұрыс әрі халал нәрселер арқылы қауіптен арылу мүмкіндігі болмауы қажет. Соңғы шарты кісі өзіне қауіп төнгендігіне нақты көзі жетуі керек91.

Ислам құқығында зәрулік жағдайының харамды мубах ететін маңызды қағида болғанымен, оның іске аспайтын тұстары да жоқ емес. Яғни зәрулік жағдайы барлық харамды мубах ете алмайды. Мәселен, аштықтан бұратылып өлейін деп тұрған кісі басқа бір адамды өлтіріп оның етін жей алмайды. Сол секілді өлім қаупі төніп тұрған кісінің зина жасауы мубах етілмейді. Кісі қанша жерден зәрулік жағдайында болса да жазықсыз бір адамның қанын төге алмайды. «Зәрулік тыйым салынған нәрсені мубах етеді» принципін жалпылама түсіну дұрыс болмайды92.

Негізінде, зәруліктің харамды мубах етуі – Исламның «жеңілдік», «қиындатпау» принциптерінің нәтижесі. Төмендегі аят, хадистерде осы принцип анық байқалады:

يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ اليُسْرَ وَلَا يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ العُسْرَ «Шынында, Алла сендерге жеңілдікті қалайды, ауыртпалық артқысы келмейді»93;

وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ «Сендерге дінде ешқандай ауыртпалық артқан емес (яғни шамаларың келмейтін міндет жүктеген емес)»94;

مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ «Алла сендерге ауыртпалық артқысы келмейді. Керісінше, шүкіршілік етерсіңдер деп, сендерді тәни һәм рухани кірлерден тазартуды және өздеріңе берер нығметін тәмамдауды (хақ дінді бүге-шігесіне дейін баяндап, толық түсіруді) қалайды»95;

إِنَّ الدِّينَ يُسْرٌ وَلَنْ يُشَادَّ الدِّينَ أَحَدٌ إِلَّا غَلَبَهُ «Шүбәсіз, бұл дін – жеңіл дін. Адам баласы қанша жерден шамасынан тыс құлшылық жасаймын деп, дінде тыраштанса да, бәрібір дін әрқашан одан үстем болады»96.

Ислам дініндегі барлық үкімдер осы принциптерге сүйенеді. Алла тағала пенделеріне жеңілдік жасау мақсатында көп мәселеде «рұқсат» үкімін берген. Дәл сол секілді зәрулік жағдайында да көптеген жеңілдіктер жасалған.

Бұл жерде бір мәселені ескерте кету керек. Ас-суға қатысты жазылған мақала, кітаптарда харам етілген тағамдар қарастырылып, тақырыппен байланысты зәрулік жағдайларда харам етілген тағамдар халал болатындығы және соған қатысты аяттар келтірілген. Зәрулік мәселесі Ислам құқығында аса маңызды теория болса да, оның барлық мәселелерге қатыстылығын айтып жатуды қажетсіз деп ойлаймыз. Себебі зәрулік уақыттар жалпы қағидаға кірмейді97. Яғни, зәру жағдайда негізгі үкімге амал етілмейді. Сондықтан біз бұл жерде зәрулік жағдайды жалпылама айтып өтумен шектелеміз. Ал бұдан кейінгі бөлімдерде оны қайталамайтын боламыз.

Ізгі ниет харамды мубах ете алмайды

Алла елшісі إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى «Іс-әркеттер түпкі ниетке байланысты. Расында, әрбір адам ниет еткеніне ғана қол жеткізеді»98 деу арқылы Исламның ниет мәселесіне қаншалықты маңыз бергенін білдірген. Қандай да бір құлшылықтың Алланың құзырында қабыл болуы үшін оның шынайы ниет арқылы орындалуына байланысты. Ал шынайы ниет дегеніміз – амалдың өзге мақсат үшін емес, тек Алланың разылығы үшін жасалуы. Ниет арқылы адам күні бойы жасаған істерінің барлығын құлшылыққа айналдыра алады99. Алайда харам істер мәселесінде жақсы ниеттің ешқандай әсері жоқ. Яғни, кісінің түпкі мақсаты мен ниеті қанша жерден жақсы болса да, ол харамды мубах ете алмайды.

Өзгелерге көрсету үшін болса да харамды жасамай, одан бас тартқан кісі күнәһар болмайды. Өйткені харам іс істелген жоқ. Ал харам істі жасаған адам қандай ниетте болған болса да, күнәһар болып саналады. Себебі жасалған іс – харам іс. Мәселен, бір кісінің мұсылмандарға жәрдем беріп, жақсылық жасау секілді үлкен мақсаты болса, сол мақсатына жету үшін құмар ойнап, ішімдік саудасымен айналысып, өсімқорлықтан пайда табуы дұрыс болмайды. Сол секілді адамға харам етілген асты өз пайымынша жайыз деп біліп, тұтынуына болмайды. Сол себепті Ислам мақсатқа жету жолындағы себептердің барлығын заңды санайтын қисық түсінікті құптамайды. Керісінше, адамды дұрыс мақсатқа жеткізетін жолдардың да дұрыс болуы керектігін айтады.

Харамнан алыстау үшін қулыққа аяқ басу да – харам

Ислам бірқатар істерге ашық тыйым салғаны секілді, тыйымдарды орындамаудың жолын қарастырып бағатын қулыққа негізделген пиғылға да тыйым салған. Қулық – кісінің өзіне жүктелген бір үкімді мойнынан түсіру немесе харам етілген нәрсені мубах етіп алу үшін әрқандай қадамға баруы. Осылайша өзіне уәжіп етілген істің мойнынан түсуі, харам етілген нәрсенің халалға айналуы100. Мұндай қулықтың табиғатына, үкіміне қатысты фақиһтар арасында әрқилы көзқарастар болғанымен де101, харамды мубах ететін қулық әрекетіне барудың жайыз емес екендігі аят, хадистерде айтылған.

Ұлы Жаратушы бұл мәселеде шектен шыққан Исраил ұлдарының әрекетін былай деп баяндайды: «Араларыңнан қасиетті сенбі күні (күнәға батып) шектен шыққандарды әлбетте білесіңдер. Сонда Біз оларға: «(Белгілі тұрағы жоқ, қайда барса да сыймайтын) қор, жексұрын маймылдар болыңдар», – дедік»102; «(Уа, Мұхаммед!) Сондай-ақ олардан теңіз жағасында орналасқан шаһар жайлы сұра. Шаһар халқы (Алланың) сенбі күніне қатысты («балық ауламаңдар», деген үкіміне бағынбай) шектен шығушы еді: Алғашында олар сенбі күніне қатысты үкімге бағынғандарында, сол күні балықтар жағалауға дейін қаптап келетін еді. Ал балық аулауға тыйым салынбайтын сенбіден басқа күндері мүлдем келмейтін еді. Міне, иләһи үкімдерге бағынбай шектен шығатындықтары үшін оларды осылай сынайтын едік»103.

Исраил ұлдарына сенбі күні балық аулауға тыйым салынады. Бірақ дәл сол күні теңізде балық ерекше көп болады. Мұны көрген олар нәпсілеріне ерік беріп, қулыққа бара бастайды. Яғни, сенбі күні балықтың бәрін торға қамап, жексенбі күні барып оны алады. Бір қарағанда олар Алланың «Сенбі күні кәсіппен шұғылданбаңдар» деген бұйрығына мойынсұнып тұрған секілді көрінеді. Алайда олар сенбі күні балықтарды аулап қойып, тек жексенбі күні ғана алып отырды. Бұл оқиғадан мұсылмандар үшін үлкен сабақ бар. Яғни, тыйым салынған істерде әртүрлі қулыққа барып, орындамаудың амалын жасауға болмайды104.

Дәл осындай тыйым пайғамбар сүннетінде де кездеседі. Ардақты пайғамбарымыз шариғатқа сай бауыздалмаған малдың еті мен арақтың харам екендігін айтқанда, кейбір сахабалар: «Уа, Расулалла. Өлген жануардың майымен кемелер майланады және ол май майшамға (свеча) қолданылады. Біз де майды осы мақсатта қолдана аламыз ба?» – деп сауал тастайды. Сонда Алла елшісі мұның харам екендігін ескертіп: قَاتَلَ اللَّهُ اليَهُودَ إِنَّ اللَّهَ لَمَّا حَرَّمَ شُحُومَهَا جَمَلُوهُ ثُمَّ بَاعُوهُ فَأَكَلُوا ثَمَنَهُ «Алла тағала яһудилерге лағынет етсін. Алла оларға қатты майды105 харам етті. Алайда олар әлгі майды ерітіп сатты және одан түскен қаражатты қолданды»106. Бұл хадистен түсінетініміз Алланың тыйым салған нәрселерін қулыққа сүйеніп жасау Жаратушының азабына душар ететіні және мұндай әрекет ашуға ұшыраған яһудилердің әрекетіне ұқсап қалатындығы белгілі болады107.

Ардақты Пайғамбарымыз басқа бір хадисінде харам етілген нәрседен түскен табыстың да харам болатындығын айтқан108. Демек, Ислам діні харам етілген нәрсені қандай жолмен болсын қолдануға тыйым салады. Басқаша айтар болсақ, харам етілген нәрсенің өзін тікелей қолдану харам болғаны секілді, оның орнына қолданылып жатқан нәрсені қолдану да харам деген сөз. Себебі бір нәрсенің орнында тұрған нәрсе сол нәрсенің үкімін алады. Оның үстіне харамның харам болу себебі харам етілген нәрсенің хақиқи болмысына байланысты. Егер харамдық сөздің мағынасы мен мақсатына қарай болатын болғанда яһудилер лағынетке ұшырамас еді109.

Харам етілген нәрсенің атауын өзгерту де оны халал ете алмайды. Ардақты Пайғамбарымыз түрлі хадистерінде осы мәселені ескертіп, адамдардың атауын өзгертіп алып харамды жасауды жалғастыруларын ақырзаманның белгілеріне жатқызады. Сол хадистердің кейбірін келтіре кетейік:

Үмбетімнің ішінде кейбір адамдар басқа атаулармен атап алып ішімдік ішеді. Жандарында аспаптар ойналып, әйелдер ән айтады. Алла оларды жерге батырсын және оларды доңызға, маймылға айналдырсын110;

Үмбетімнен кейбір топтар зина жасауды, жібектен киім киюді, ішімдік ішуді және саз аспаптарын халал етіп алады...111;

Бұл үмбет «сусын» деген атпен ішімдікті, «сауда» деген атпен пайызды, «сыйлық» деген атпен параны адал санап (яғни, сауабы ақиретте болатын зекет құлшылығын дүниелік мақсатта қолданған кезде), зекетті саудаға салған кезде құрдымға кетеді. Өйткені мұндай жағдайда олардың күнәлары көбейеді112.

Бұл хадистер Алланың харам еткен нәрселерінің есімдері мен кейіптерінің өзгеруімін оның харам сипаты жойылмайтындығын білдіреді. Мұнда әртүрлі болжам мен түсіндірмеге сүйеніп «неке» атауын қолданып зина жасап, «әшекейлену» сөзін қолданып жібек киім киіп, «сыйлық» атауын қолдану арқылы пара беріп, түрлі атауларды бетперде етіп жамандық жасап, «сауда» атауын қолдану арқылы пайыз жейтін адамдардың Алланың тыйым салған нәрселерін жоққа шығаруда. Егер атауы мен түр-түсі өзгеруімен үкім өзгеретін болса, онда дін дін болмайды. Олай болса, аталмыш хадистер есімі өзгергенмен, үкімі өзгеріссіз қалатындығына дәлел болады. Себебі үкімдер мәселенің сыртқы көрінісіне емес, мағына мен мақсатына байланысты болады.

Халалдың шеңбері харамға мұқтаж болмайтындай дәрежеде кең

Күллі мүлік атаулының иесі Ұлы Жаратушы қалаған ісін жасауға құдіретті. Алла тағала қаласа адамға тағам мен сусын секілді аса үлкен қажеттіліктерге тыйым салып, қиын жағдайда қалдыра алатын еді. Алайда әрбір ісі талай хикмет пен кеңшілікке толы болған Алла бұлай жасамады. Харамның шекарасын өте шектеулі етіп, мұнымен қатар адамға зиянды не болмаса зияны пайдасынан көбірек тағамдарды немесе істерді адам баласына харам етті. Құран аятында харам етілген ішімдік пен доңыз етінің «рижс» екендігі айтылып, оның зияндылығына ишара жасалған113, сонымен қатар ішімдіктің пайдасынан зияны көп екендігі баяндалған114.

Алла тағала жаратылысты адам баласына бағынышты етіп, жер бетіндегінің бәрін адам үшін жасап қойды. Адамды жер бетінің халифасы етіп, ондағы бүкіл нәрсені қолдану құқығын берді. Осы тұрғыдан қарағанда, жоғарыда да айтып өткеніміздей, харам екендігіне қатысты нақты бір насс кездеспеген барлық нығметтер адам үшін халал және халалдың шекарасы харамға қажеттілік болмайтындай дәрежеде кең әрі адамның қажеттілігін қанағаттандыруға жеткілікті. Себебі Алла орнына бір халал нәрсе болмайынша, ешбір нәрсені харам етпеген. Демек, әрбір харам етілген іс-әрекет пен нәрселердің орнын басатын халал баламасы бар деген сөз. Мысалы, ішімдік харам етілді, бірақ оның орнына су, сүт, бал, айран және одан да басқа неше түрлі жеміс шырындары секілді сусындар халал етілді. Жібектен киім кию харам етілгенімен, жүннен, мақтадан тігілген киімдер халал етілген. Дәл сол секілді зина харам етілді, алайда неке арқылы әйелмен жақындасуға рұқсат етілді. Кейбір жануарлардың етін жеуге тыйым салынғанымен, көптеген үй жануарлары мен жабайы жануарлардың етін жеуге рұқсат етілді. Сонымен қатар пайыз харам етілгенімен сауданың небір түрін халал етілді.

Халалдың шеңбері харамға қажеттілік болмайтындай дәрежеде кең әрі харамның саны соншалықты дәрежеде шектеулі болғанына қарамастан мүмін адам халал шеңберінен шығып, харамға қол созар болса, шектен шыққан болып есептеледі және Алланың азабына душар болады. Құранда Алла тағала: كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلَا تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي وَمَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوَى «Ендеше, өздеріңе нәсіп еткен ризық-несібеміздің ең таза, адал һәм пайдалы болғанынан жеңдер. Алайда, бұл мәселеде (харамға қол созып, ысырапшылдыққа салынып) шектен шықпаңдар. Әйтпесе, сендерге ашуым түседі. Ашуым кімге түссе, ол, сөзсіз, құрдымға құлап, зауал табады»115 деп құлдарын харамға кірмеуді және илаһи азапқа ілігіп кетпеуді қатаң ескертеді.

Халал мен харам бір жерде болатын болса, (ықтияттылық үшін) харамдық негізге алынады

Халам, харам төңірегіндегі мәселелердің шешімін іздеуде сүйенетін тағы бір қағида – қандай да бір мәселеде халал не харам ететін дәлел немесе халал не харам ететін сипат не болмаса халал не харам ететін себептер бір жерден табылған жағдайда оның бірі харам екендігіне дәлел болса, екіншісі халал екендігіне дәлел және дәлелдердің күштілігіне қарай оның бірін таңдау қиын болған жағдайда оған харам деп үкім берілетіндігі116.

Әсіресе бүгінгі таңда туындаған көптеген мәселелерде халал мен харам араласып кеткендіктен, мұсылмандар көп нәрсеге күмәнмен қарауға мәжбүр болып қалды. Оның үстіне шариғи тұрғыдан бір нәрсенің бір уақытта әрі халал әрі харам болуы мүмкін емес117. Өйткені халал мен харам бір-біріне қарама-қайшы екі түрлі шариғи үкім. Шариғатта бір уақытта, бір орында екі басқа үкім бірге болуы мүмкін емес. Оның үстіне мукәллаф кісі де өзара қарама-қайшы екі түрлі үкімді бір уақытта атқара алмайды. Негізінде, бір нәрсенің әрі халал, әрі харам жағы бар деп ойлау бұл мұжтаһидтердің көзқарасында кездескен нәрсе. Біз айтып отырған аталмыш қағида фақиһтардың белгілі бір үкімді таңдауына ықпал етеді118.

Бас миы біржол семген119 (миы өлген) кісінің өмірін тоқтату, өлген немесе тірі адамның ағзасын басқа адамдарға салу, жасанды ұрықтандыру, ана сүті банктері секілді көптеген заманауи мәселелердің фиқһи үкімін анықтауда қолданылатын бұл қағида бүгінгі таңдағы халал не харам екендігі күмәнді тағамдарға қатысты мәселелерді шешуде де маңызды рөл ойнайды. Алайда бұл қағиданы қолдану үшін халал мен харам бірдей деңгейде болуы немесе бірін екіншісінен басым ететін қандай да бір фактор табылмауы не болмаса харам басымырақ болуы керек120.

Әсіресе, қағидалар төңірегінде кітап жазған фақиһтар, әртүрлі мәселелерге қатысты қағидалар қалыптастырып және сол қағидалардың аясына кіретін кейбір тармақ мәселелерді қарастырған121. Онда мынадай сөздер кездеседі: «Халал мен харам бір жерде кездесер болса, онда харам ауыр тартады»122; «Харам не халал ететін дәлел қатар келген кезде, харам ететін дәлел басым болады»123; «Харамдықты талап ететін дәлел мен мубахтықты талап ететін дәлел екеуі өзара қайшылыққа түссе, харамдық жағын басым ету үшін тыйым салу жағын негізге алады»124; «Харам мен халал бір жерде орын алған жағдайда, нәтижеде харамдық жағы ауыр тартады»125; «Халал мен харам тең түскен жағдайда, харам халалдың алдына шығады»126; «Халал мен харам араласып кеткен жағдайда, халалдан қашу уәжіп болады»127.

Халал не харам ететін дәлел, себеп немесе сипаттың бір жерде кездесуі және бұл екеуінің бірін таңдау мүмкін болмаған жағдайда харамдық жағын таңдау ықтияттылық болмақ. Сонымен қатар фақиһтар осындай сырт көзге қайшылыққа толы болып көрінетін тармақ мәселелерінің шешімін шығаруда осы қағиданы қолданады. Аса маңызды болып табылатын фиқһи бір қағидада зиянды нәрсені кетіру пайдалы нәрсеге ұмтылудан қайырлы екендігі айтылады. Яғни, шариғатта харам нәрсені тәрк ету ең алғаш жасалуы қажет іс128. Себебі Алла тағаланың харам нәрсені тәрк ету мәселесіне қарағанда парыздарды орындау мәселесіне аса қатты маңыз бергені айтылады129.

Жалпы алғанда, «харамды жасау – харам, ал халалды жасау – мубах» деген түсінік аталмыш қағиданың шығуына түрткі болған. Өйткені харам мен мубахтың бірін таңдау қажет болған жағдайда екі үкім арасында қайшылықтың болмауы мүмкін емес болғандығы үшін харамды тәрк ету мәселесі бірінші орынға шығатыны анық130.

Алла Расулының Ади ибн Хатимге айтқан мына сөздері аталмыш қағиданың сүйенетін дәлелдерінің бірі: «Егер итіңді аңға салу барысында «билмиллә» деп айтқан болсаң, онда итіңнің ұстап әкелген аңын же. Ал егер ит аңды жеген болса, онда оны жеме. Өйткені мұндай жағдайда ит аңды өзі үшін ұстаған. Егер де (сеннің итің) Алланың есімі аталмастан жіберілген иттермен араласып, олармен бірігіп бір аңды ұстап, өлтіретін болса, оны жеме. Өйткені аңды ол иттердің қайсысы өлтіргенін білмейсің. Дәл сол секілді егер сен қандай да бір аңды атып құлатсаң, оны бір немесе екі күннен кейін тауып алсаң және аңның денесінде сенің атқан оғыңнан өзге жарақат жоқ екенін көрсең, оны жеуіңе болады. Ал егер атқан аңың суға түссе, оны жеме»131. Хадистің Мүслимдегі нұсқасында мынадай сөз қосылған: «Сен аңның я судан өлгенін, я сенің атқан оғыңнан өлгенін біле алмайсың»132.

Жоғарыдағы хадис шәріпте Алла елшісі «бисмиллә» айтылып аңға салған ит пен «бисмиллә» айтылмай аңға салынған иттер араласқанда ауланған аңды және атылған аң суға түскен жағдайда оны жемеу қажеттігін ескерту себебі – аңның өлім себебінің халал жолмен жүзеге асқан-аспағандығының белгісіз болуы. Мұндай жағдайдағы аңның өлім себебі не халал, не харам болу ықтималы бар болғанына қарамастан, пайғамбарымыз харамдық жағын таңдауы, күмәнді нәрселерден қашуы, ықтияттылықты негізге алуы бұл нәрселердің дұрыс екендігіне дәлел болады.

Бұған қоса аталмыш қағиданың кейбір жағдайларда жүзеге аспай қалатын тұстары бар екенін ұмытпауымыз керек. Бұл қағиданы тармақ (فُرُوع) мәселелерде қолдану барысында ибаха аслия принципімен бірге қарастыру керек. Яғни, бұл қағиданы әрбір мәселеде қолдана беру дұрыс болмайды. Өйткені көптеген фиқһ қағидалары секілді бұл да жалпылама жүре бермейді. Көбінесе қолданылады деуге болады. Сонымен қатар бұл қағиданы қолдануға қатысты фақиһтар арасында азды-көпті пікір қайшылығы бар екенін ұмытпайық.

ІІІ. Азық-түліктерді харам етуде Құран мен сүннеттің рөлі

Тағамдардың бірқатары Құран аяттары арқылы, бірқатары сенімді сүннет арқылы харам етілген. Себебі сүннеттің Құрандағы умум айтылған мәселелерді тахсис етуі, мутлақ аяттарға тақийд жасауы, мужмәл аяттарды тафсил етіп және мубһам аяттарды тәпсірлеу секілді функциясымен қатар, Құранда мүлде қозғалмаған жаңа үкімдерді айтуы секілді рөлі бар. Басқаша айтар болсақ, Құраннан кейінгі кезектегі қайнаркөз болып табылатын сүннетте де кейбір нәрселер халал, кейбір нәрселер харам етіледі133.

Құран кәрімде жануар атаулыдан харам етілгені – тек доңыз ғана. Сонымен қатар шариғат жолымен бауыздалмаған мал мен Алладан басқаның атын атап сойылған мал, сорғалап аққан қан да Құранның харам еткен жануарға қатысты тағамдарына жатады. Құранда желінуі харам етілген жануардан жасалатын тағамдар төрт түрлі аятта топтастырылып айтылған. Бұл аяттар мыналар:

إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ المَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ «Алла сендерге өлексені, қанды, доңыз етін және Алладан басқаның атымен бауыздалған малдың етін харам қылды»134.

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ المَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالمُنْخَنِقَةُ وَالمَوْقُوذَةُ وَالمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ

«Сендерге арам өлген мал, қан, доңыз еті және Алладан басқаның атына сойылған малдың еті харам қылынды. Сондай-ақ жаны шықпай жатып (шариғатқа сай) бауыздап үлгергендеріңді қоспағанда, буынып, соққы жеп, биіктен құлап, сүзіліп немесе жыртқыш аңға таланып өлген малдың еті һәм пұттардың алдында сойылған және жебемен (яки басқа нәрсемен) бал ашып немесе құмар ойындарын ойнап тапқан малдың еті (мен басқа да азық түрлері) харам етілді. Міне, осыларды жеу Аллаға бағынбауды білдіреді»135.

إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ المَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ «Алла тағала сендерге өлексені, қанды, доңыз етін және Алладан басқаның атымен бауыздалған малдың етін харам қылды»136.

قُلْ لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ «Ендеше, оларға: «Маған келген уахидан осы айтқандарыңның ешбірінің жегісі келген жанға харам етілгенін көрген жоқпын. Тек өлексе, ағызылған қан, доңыз еті – өйткені, доңыз шүбәсіз, арам жануар – немесе хақ жолдан тайғандықты білдіретін, Алладан өзгенің атымен шалынған мал болса, оның жөні бөлек»137.

Жоғарыдағы екі аятта харам нәрселер тізбектеле келе, «тек қана», «жалғыз» деген секілді мағыналарды беретін إِنَّمَا сөзінің қолданылуы және басқа бір аятта Алла елшісіне «төрт нәрседен басқа харам нәрсенің жоқ екендігін» айт деуі, бұл мәселеде түрлі ижтиһад пен жорамалдардың туындауын себеп болған. Ибн Аббас, Ибн Омар, әзірет Айша, Сағид ибн Жубейр секілді сахабалар мен тағибиндердің және Мәлики мәзһабының басым көзқарасы бойынша, харам ас жоғарыдағы аятта аталған төрт нәрсемен шектеледі. Олар сахих сүннетте кездесетін тыйым салынған тағамдарды мәкруһқа жатқызу арқылы дәлелдердің арасын біріктіреді. Алайда көпшілік ғалымдар аталмыш төрт нәрседен тыс харам етілген тағамдардың бар екендігін айтады. Тіпті олар қияс дәлеліне және басқа да усул қағидаларына сүйене отырып, насста нақты айтылмаған кейбір жануарларды да харамға жатқызған138.

Жоғарыдағы аяттардың қысқаша айтып өту тәсілімен келуі және кейбір сахабалардың тақырыпқа байланысты сөздері алғашқы көзқарасты жақтайтындардың келтірген дәлелдерінің арасында. Бұған қатысты Ибн Аббастың былай дегені риуаят етілген: «Надандық дәуірінің адамдары кейбір нәрселерді жейтін, ал кейбір нәрселерді тіксінгендіктен жемейтін еді. Кейіннен Алла тағала пайғамбарын жіберді және Кітабын түсірді. Сол арқылы халал мен харамды түсіндірді. Содан бастап Алланың харам еткені – харам, ал халал еткені – халал. Ал үкімін айтпаған нәрселерді Алла кешіреді», – деді де: «Ендеше, оларға: «Маған келген уахидан осы айтқандарыңның ешбірінің жегісі келген жанға харам етілгенін көрген жоқпын»139 деген аятты соңына дейін оқыды140. Сонымен қатар әзірет Айша (р.анһа) анамыздан жыртық жануарлардың етін жеудің үкімін сұраған кезде ол кісі: قُلْ لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا аятын оқиды141.

Ал сүннетте тыйым салынған тағамдар харам үкімінде болады деп есептейтін жумһур ғалымдар болса: الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنّدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ المُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ «Олар – қолдарындағы Тәурат пен Інжілде (көптеген ерекшеліктері мен қасиеттері) жазылған «үмми» (еш уақытта оқымаған, жазбаған, ешбір елдің салт-санасы мен мәдениетінен әсерленбеген, ақыл-ойы, сана-сезімі һәм жүрегі тек көктен келетін уахи мен аянға ғана ауған) пайғамбар, ұлы Елшінің соңынан еретіндер. Сол пайғамбар оларды жақсылыққа үндеп, жамандық атаулыдан тыяды. Оларға таза һәм пайдалы нәрселерді адал етіп, лас һәм зиянды нәрселерді харам қылады»142 аятын дәлел ретінде келтіреді143. Өйткені бұл аятта Алла елшісінің де халал не харам ету құқығы бар екендігі білдіріліп тұр. Яғни, аятта Алла Расулының ләс һәм зиянды нәрселерді харам ететіндігі айтылып тұр. Ал пайғамбарымыз не нәрселердің лас һәм зиянды екендігін түсіндіру арқылы аяттың мужмалын тафсил жасауда.

Басқа бір қырынан қарағанда, Құран кәрімнің басқа аяттарында харам етілген тағамдар мен сусындардың айтылуы харамдардың аталмыш төрт нәрсемен шектелмейтіндігін көрсетеді144. Мәселен, «Мәида» сүресінің يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ، إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ العَدَاوَةَ وَالْبَعْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُّنتَهُونَ «Уа, иман еткендер! Арақ-шарап (сынды адамды мас қылып, ақылынан адастыратын нәрселер), құмар һәм өзге де ұтыс ойындары, табыну үшін орнатылған пұттар және жебелермен (яки құмалақ, карта сынды басқа да нәрселермен) бал ашу шайтанға ғана тән лас істердің қатарында. Ендеше, (екі дүниеде де) мақсат-мұраттарыңа жету үшін бұлардан аулақ болыңдар. Шүбәсіз, шайтан арақ-шарап (сынды адамды мас қылып, ақылынан адастыратын нәрселер) һәм құмар ойындары арқылы араларыңа дұшпандық пен өшпенділік отын жағуды, сендерді Алланы еске алудан һәм намаздан қалдыруды (тыюды) ғана көксейді. Енді бұлардан тыйылдыңдар ғой, солай емес пе?!»145 аяты арқылы ішімдік харам етілген. Бұған қоса, Алла тағала: وَلَا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ «Сондай-ақ Алланың аты аталмай сойылған малдың етінен жемеңдер, өйткені, оны жеу хақ жолдан таю һәм күнә. Шүбәсіз, шайтандар өздерінің достарын, нөкерлерін сендермен күрессін деп үнемі (саналарына сұмдық ойлар салып) азғырады»146 деп бұйыру арқылы «бисмиллә» айтылмай сойылған малдың етін жеуге болмайтындығын меңзеген. Сонымен қатар Алла тағала пайғамбардың лас, зиянды нәрселерді харам ететіндігін айта отырып147, бір жағынан зиян болып табылатын жануарлардың да харам екендігін білдірген. Бірқатар аяттарда Алланың берген ризықтарынан халал, жақсы болғандарын жеуді бұйыруы осыны көрсетеді148.

Олай болса жоғарыдағы аяттарда неліктен тыйым салынған тағамдардың санын шектеп айтқан? Мұның бір хикметі болуы керек қой. Басқаша айтар болсақ, сырттай қарағанда харам тағамдарды төрт санымен шектеген аяттар мен осы мәселеге қатысты хадистердің арасын біріктіру қажет болады. Олай болса біз мынадай тұжырымдарды ұсынамыз149:

1. Фақиһтардың кейбірі жыртқыш хайуандар мен үйде асырайтын есек секілді жануарларды харам еткен ахад хабарлар умум аятқа тахсис жасап яғни жалпы айтылған мағынаны жалқылаған. Яғни, аятта төрт түрлі тағамның аты аталы, оны харам еткендіктен, одан өзге тағамдардың барлығы халал секілді көрінуі мүмкін. Алайда бұл умум үкім (عُمُومٌ). Ал аталмыш төрт нәрседен басқа да харам нәрселерден хабар берген хадистер хусус үкім (خُصُوص). Фақиһтардың басым бөлігінің көзқарасы бойынша, ахад хабардың Құранды тахсис етуін жайыз деп есептегендіктен кейбір тағамдарды харам еткен хадистер аталмыш аяттарға тахсис жасады деп есептейді.

2. Құран аятының сүннет арқылы насх етілуін жайыз деп білетін Ирак фақиһтарының кейбірі قُلْ لاَ أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ аятының азу тісті жыртқыш хайуандарды, жыртқыш құстырды және үй жануарынан есекті харам еткен хадистер арқылы насх етілгендігін айтады. Өйткені аталмыш аят Мекке кезеңінде түскен, ал бұған қатысты хадистер Мәдина кезеңінде айтылған болатын. Сондықтан бұл жерде насх үкімінің болуы заңды150.

Фақиһтардың кейбірі «Құран кәрім хадистердің харам еткен тағамдарын халал етпейді. Демек, аят, хадис арасында насхтың болуы дұрыс нәрсе» деп хадистердің бір нәрсені харам етуі о бастан заңды құбылыс екендігін айтады.

3. Түрлі болжамдар бойынша «Әнғам» сүресіндегі аят сол уақытқа дейін харам етілген тағамдардан хабар берген. Демек, одан басқа тағамдардың харам етілуіне бұл аят кедергі бола алмайды151.

Тауыс, Мүжаһид және Қатада секілді ғалымдар да аталмыш аяттың бір топ сахабалардың сұрақтарына жауап беру мақсатында түскендігін айтады. Олардың ойынша Алла тағала осы аят арқылы харам етілген тағамдар жайлы сұрақ сұраған сахабаларды сол кезге дейін харам етілген тағамдардан хабардар етті. Бұл аяттан кейін Алла тағала артынша Құранда және пайғамбар хадистерінде ішімдік, есек және жыртқыш хайуандар секілді басқа да нәрселерді харам етті152.

4. Аят күйіс қайыратын ұсақ мал мен ірі қара секілді үй жануарларға қатысты деген көзқарас бар. Өйткені Ұлы Жаратушы алдыңғы екі аятта: «Жұп-жұбымен сегіз бас мал: қойдан екеу және ешкіден екеу. Ендеше, оларға: «Алла бұлардың екі еркегін (яғни, қошқар мен текені) харам қылды ма, жоқ әлде екі ұрғашысын (яғни, қой мен ешкіні) харам қылды ма? Не болмаса, екі ұрғашы малдың құрсағындағы төлдерін харам қылды ма? Егер (бұларды Алланың үкімдері десеңдер һәм сол) сөздерің рас болса, қане, соның бәрін маған нақты ілім мен дәйекке сүйене отырып баяндап беріңдерші», – дегін. Сондай-ақ түйеден екеу және сиырдан екеу жаратты. Оларға: «Алла бұлардың екі еркегін (яғни, бура мен бұқаны) харам қылды ма, жоқ әлде екі ұрғашысын (яғни, інген мен қашарды) харам қылды ма? Не болмаса, екі ұрғашы малдың құрсағындағы төлдерін харам қылды ма? Жоқ, әлде, Хақ тағала сендерге сол тыйымды салғанында дәргейінде болып, соған куәлік етіп пе едіңдер?» – деп айт»153 деп бұйыруы арқылы надандық кезеңіндегі арабтардың өз нәпсілеріне еріп кейбір жануарларды харам етіп алатындығын еске салып, халал не харам ету құзыретінің тек Аллаға ғана тиесілі екендігін меңзейді. Өйткені олар кейде еркегін, кейде ұрғашысын, тіпті кейде олардың төлдерін харам деп есептейді. Демек, соңындағы аяттан шығатын мағына мынау: «Мен сендердің харам деп санаған нәрселеріңнің ішінде өлексе, қан, доңыз еті және Алладан басқаның атымен сойылған малдан басқасының харам етілгенін білмеймін»154.

5. Аяттың тағы бір мағынасы мынау: Бұл аяттың тәсілі умуми болса да, аяттың мақсаты харам етілген тағамдардың санын нақтылау немесе шектеу емес, надандық дәуіріндегі арабтардың бұрыс сенімдерін сынға алу. «Әнғам» сүресіндегі аталмыш аят жалпы алғанда өлексе, қан, доңыз еті және Алладан басқаның атымен сойылған малды халал деп есептеген, ал Исламның халал еткенін харамға шығарған кәпірлер жайлы түскен. Аят мазмұнынан олардың ақиқаттан қаншалықты алыс болғанын аңғаруға болады. Яғни, аят оларға мынаны айтып тұр: «Нағыз харам ол – сендердің бір нәрсені халал санауларың»155.

Шах Уалиуллаһ әд-Даһлауи: «Ендеше, оларға: «Маған келген уахидан осы айтқандарыңның ешбірінің жегісі келген жанға харам етілгенін көрген жоқпын. Тек өлексе, ағызылған қан, доңыз еті – өйткені, доңыз шүбәсіз, арам жануар – немесе хақ жолдан тайғандықты білдіретін, Алладан өзгенің атымен шалынған мал болса, оның жөні бөлек»156 аятының мағынасын тура түсінуге болмайтындығын, бұл жерде «Сендер таласып жатқан нәрселердің арасынан харам етілген нәрсені көріп тұрған жоқпын» делініп тұр157.

6. «Әнғам» сүресінің аталмыш аяты мухкам (мағынасы айқын) аятқа жатпайды. Өйткені бұл аятты фақиһтар әрқилы түсінген. Ал мухкам аят төңірегінде қандай да бір қайшылық, түсініспестік болмауы тиіс. Демек, аяттың негізгі мұраты мен түпкі мәнін түсіну үшін Алла елшісінің хадистеріне деген қажеттілік мол. Міне, пайғамбарымыз есекті, жыртқыш хайуандарды және жыртқыш құстарды харам ету арқылы мужмал аяттың мағынасын тафсил етті. Олай болса, Расулалланың аталмыш хадистеріне амал ету – уәжіп. Имам Шафиғи мужмал аяттарды түсіндіре келе, харам етілген тағамдарға қатысты осы аятты келтіреді және қысқаша былай дейді: «Аяттың сыртқы мағынасы бойынша Алланың бұл жерде атаған тағамдарынан басқа тағамдар харам болмайды. Алайда тақырыпқа қатысты пайғамбар хадистері аяттың бұдан басқа да мағыналары бар екендігін меңзейді. Мұндай жағдайда ілім иелері «Алланың мұрат еткен мағынасы осы» деп айтуы қажет»158.

Ал аятты мухкам деп есептейтін ғалымдар Алла елшісінің харам еткен тағамдарын да осы аяттың аясына кіргізеді. Басқаша айтар болсақ, хадистерде айтылған үкімдерді Алланың пайғамбар тілімен жеткізген үкімдері деуге болады.

7. «Әнғам» сүресіндегі «Ендеше, оларға: «Маған келген уахидан осы айтқандарыңның ешбірінің жегісі келген жанға харам етілгенін көрген жоқпын...»159 аятын «Маған уахи етілген Құран аяттарынан осы айтқандарыңның ешбірінің жегісі келген жанға харам етілгенін көрген жоқпын» деп түсіну керектігі айтылады. Осы тұрғыдан қарағанда Алла елшісіне Құраннан бөлек түскен уахилар да (хадистер) кейбір тағамдардың харам екенін білдіреді160.

8. Бұл аят тағамдардың ішіндегі харамдық тұрғысынан ең ауырларынан хабар берген161. Шын мәнінде бүгінгі таңда адал ас мәселесіне қатысты мәселелердің ең үлкендері осы аятта харам етілген тағамдармен байланысты болып отыр.

9. Бұл жерде мынадай да жағдай болуы ықтимал. Құран кәрім сол кезеңдегі адамдардың тұтынатын тағамдарының ішіндегі харам болғандарын атады. Жыртқыш хайуандар секілді бірқатар тағамдар ол кезеңде желінбегені үшін Құран ол жайлы тіс жармады. Имам Шафиғи аяттың бір мағынасы «Маған келген уахидан осы айтқандарыңнан басқа жегендеріңнен харам болған нәрсені көрген жоқпын» екендігін және сүннеттегі дәлел осыны меңзейтінін айтады. Яғни, аяттағы مُحَرَّمًا сөзінен кейін мағынаны түсіндіру барысында مِمَّا كُنْتُمْ تَأْكُلُونَ деген сөйлем келеді162.

Бұған қоса, харам тағамдарды атап өткен жоғарыдағы төрт аяттың екеуі Меккелік, ал қалған екеуі Мәдиналық. Әнғам мен Нахыл сүрелеріндегі аяттар Мекке кезеңі