Құдайберді Бағашар

СЕНІМ және АҚИҚАТ

Алматы 2015

Аңдатпа

Қадірлі оқырман! Өздеріңізге ұсынылып отырған кезекті кітап «Сенім және ақиқат» деп аталды. Еңбек екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде исламдағы медицина, яғни, оның адамзатқа ұсынған емдеу тәсілдері қозғалады. Алла елшісінің медицинаға қатысты, әсіресе, соның ішінде «салауатты өмір салтын қалыптастыруға» байланысты айтқан көптеген құнды кеңестері кеңінен сөз болады. Бұл ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол іздеудің қажеттігін меңзейді. Көз алдымызда сағат санап, сәт санап қарыштап дамыған ғылым мен техника Құран ақиқаты мен пайғамбар пайымының бұлтартпас ақиқат екендігін, не хақында айтпасын қажетті межеге дөп түсетінін дәлелдеуде. Бұл заңды да. Себебі, Ислам бұл – соңғы иләһи дін. Иә, шынайы ғылым адамды ақиқатқа жетелейді. Басқаша болуы әсте мүмкін емес. Жалпы, пайғамбарымыз (с.а.с.) ұсынған емделу тәсілдері уахи арқылы келгендіктен ақиқаттығымен құнды. Себебі, ол не айтса да иләһи шабытпен ғана айтты. Бір жағынан қарағанда, Алла елшісі (с.а.с.) үйреткен тәсілмен емделу – сүннет. Яғни, орындаған адам сауапқа кенелмек. Мұндай сүннеттің сауаптылығы өз алдына оның денсаулыққа тиізер пайдасының да орасан екені айтпаса да түсінікті. Пайғамбар медицинасы жалпы жан-жақты зерттеуді қажет ететін мәселе. Бұл еңбек соның бастамасы десек болады. Кітаптың діттегені адамзаттың назарын исламдағы емдік қасиеті бар дүниелерге мейлінше бұру. Әрине, бұл әлде де үздіксіз зерттеуді қажет ететін мәселе.

Екінші бөлімде исламдағы рухани астары терең, тың тақырыптар қозғалады. Парасатты мұсылман әрбір мәселеге байыппен, зерделей қарауы тиіс. Себебі, біздің ұсақ-түйек деп қарап, мән бермей желіп өтіп кететін мәселелеріміздің астарында терең сыр, иләһи хикмет жатуы ғажап емес. Қоғамда бұрын-соңды кездеспеген жаңа туындаған заманауи мәселелерді мүмин адам Құран мен сүннет елегінен өткізіп, оның түпкі мәніне үңіліп жан жақты қарай білуі қажет. Бұл бөлімдегі тақырыптар көпшіліктің талқысында жүретін, сыр-құпиясы көп қызықты жайттарды қамтиды.

Діннің қоғамдағы қызметінің бірі дүниетанымды қалыптастыру болғандықтан, қысқаша айтқанда, кітап мұсылманша дүниетанымды қалыптастыруға үлес қосатынын айтуға болады.

Баспадан

Алғы сөз

Тіршіліктің сан қырын қамтыған Ислам дінінде адам ауруының алдын алу мен сырқаттана қалған жағдайда қандай ем қолдану керек екені де назардан тыс қалмаған. Ал Исламдық медицина жайлы жазылған еңбектер өз алдына үлкен бір академия іспетті. Қазіргі ғылым Исламның ағартуына көп қарыздар. Медицина сөзі мұсылманның атақты дәрігері Ибн Сина атымен тікелей байланысты екендігі, оның жазып қалдырған «Китаб әл-Қанун фи-т-тибб» («Дәрігерлік ғылымның ережелері») атты еңбегінің екі ғасыр бойы Европада – дәрігерлерді дайындауда әрі дәрігерлердің күнделікті жұмысында қолданылған негізгі-басшы кітап болғандығын айтсақ, жеткілікті.

Осыдан он төрт ғасыр бұрын ардақты Мұхаммед пайғамбарымыз (саллаллаһу алайһи уәсәлләм) айтып кеткен ақиқаттарды қазіргі ғалымдар бірнеше жылдар бойы жүргізген зерттеулер нәтижесінде дәлелдегені расында да ғажап-ақ.

Дінтанушы Құдайберді Бағашар бұл кітабының І тарауында Құран аяттары мен пайғамбар хадистерінде сөз болған байырғы әрі табиғи ем тәсілдеріне назар аудартады. Екінші тарауында болса, дінге ақиқат танымы тұрғысынан көз жібереді. І тарауға кеңірек тоқталар болсам, бір хадисте «Барлық аурудың емі бар, тек қарттық пен өлімге ғана дауа жоқ» делінген. Демек, қарттық пен өлімнен басқа кеселдерге ем табуға болады. Ислам медицинасының әліппесіндей болған бұл хадис адамзатты ғылым ізденуге, медицинаны тиісінше дамытуға шақырып отыр. Бұл дүние себеп-салдар әлемі болғандықтан, науқасқа шалдыққан адам Алла тағаладан ем сұрағанымен қоса, өзі де ем ізденуі керек. Дәрі-дәрмекті тек себепкер деп біліп, аурудан шын айықтырушының Шафи Алла екенін де естен шығармағаны абзал. Бұл мұсылмандық медицинаның алтын қағидасы.

Кітап мазмұны хадистердің ғылыми шындығын ашудан тұрады. Мәселен, бір хадисте адам жаратылысының табиғи қажеттілігі ретінде «сүндеттелу» айтылған. Автор осы хадистің мәнін аша отырып, сүндеттелудің бүгінгі күнгі медицинада мойындалған бірқатар жайттарын алдыңызға жаяды. 2000 жылғы баяндамасында Американың медициналық ассоцациясы «сүндеттелудің» несеп-қуық жолдарында кездесетін қатерлі ісіктерден, жұқпалы ауру түрлері мен инфекциялардан қорғайтындығын мәлімдеген. Батыста бүгінгі күні гигиеналық әрі профилактикалық мақсатта сүндетке отырудың жиі кездесетіндігі туралы да сөз болады. Сонымен қатар, аят-хадистерде айтылған: мың да бір ауруға ем қара зере, балдың шипасы, құрманың, зәйтүннің, сарымсақтың пайдаларын, олардың нақты қандай ауруларға ем болатындығын да біз осы кітаптан кеңірек оқып-танысамыз. Кітаптың ерекшелігі де осында.

«Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» дейді атам қазақ. Автор хадистерде ескертілген, түрлі аурулардың алдын алатын қан алдырудың адам ағзасына пайдасын сөз етіп, оның қазаққа да жат еместігін айтып, сүлік салудың ең қауіпсіз емделу жолы екенін де ашып көрсетеді. Қанды дененің қай жерінен алу керектігі мен оған қай мезгілдердің дұрыс екені секілді мамандар кеңесін де ұмыт қалдырмай кітап ішіне кірістіруі бұл еңбектің құндылығын арттырады.

Кітапта пайғамбарымыз (с.а.с.) айтқан емдік қасиеті бар түрлі жемістер мен тағамдардан басқа сүннет амалдарының да денсаулыққа өте пайдалы екені айтылған. Мәселен, денені (әсіресе қол мен ауыз қуысын) таза ұстау; уақытымен дұрыс тамақтану (аса тойып ішпеу; асқазаныңды ойша үшке бөліп, бір бөлігін тамаққа, екіншісін суға, ал үшінші бөлігін бос қалдыру), таза-әдемі де әдепті сөз саптау әрі дұрыс тынығу т.б.

Дін ақиқатын ғылымның жетістігімен де дәлелдей түсу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Әрине, Құран аяты мен пайғамбарымыздың мүбәрак сөздері – діннің де, өміріміздің де негізгі қайнар көзі. Бірақ бүгінгі қоғам естіген дүниесінің жан-жақты дәлелденіп, көзге ұрып көрініп тұруын талап етеді. Осы тұрғыда хадистерді ғылыми тұрғыда растап тұрған кітап ойы барша оқырман көкейінен шығар деген үміттеміз. Ғылымды дін арқылы танытып, дін ақиқатын ғылымның жетістіктерімен дәлелдей түсуді мақсат еткен еңбекте ғылыми-статистикалық зерттеулер мен мамандардың да пікірлері келтірілген.

Еңбектің мазмұнын азды-көпті осылай таныстыра келе, өздеріңізді кітаппен оңаша қалдырмақпыз. Тілі жеңіл, ойы өтімді бұл кітап игіліктеріңізге жарап, дініміз Исламның қызметіне өз үлесін қосып жатса, тілегіміздің қабыл болғаны.

Алла тағала баршамызды исламның қос дүниелік бақытынан айырмағай!

Уәлихан Жұмаш,

медицина ғылымдарының докторы,

профессор

І БӨЛІМ

Балдың емдік қасиеті

Мейірімі мол, рақымы кең Алла тағала ғаламдағы барлық нәрсені адам игілігіне бола жаратқан. Соның бірі – бал. Көктем келіп, жаз шықса болды ара атаулы ызыңдап ұшып жүріп бал жинау қамына кіріседі. Аралардың осы бір ерекше өнімінің денсаулыққа шипалы екені Құранда да, хадистерде де айтылған.

Бал арасы қандай жәндік?

Жарғаққанаттылар отрядына жататын бал аралары негізінен аналық, аталық және жұмысшы болып үшке бөлінеді. Олар жеке-жеке емес, тобымен тіршілік етеді. Мәселен, бір ғана ара ұясынан құжынаған мыңдаған араны көруге болады. Араларында сан жағынан азы аналықтары болса, жүздегені еркек, ал қалған негізгі көпшілікті жұмысшы аралар құрайды. Бір қызығы, бұл аралардың әрбірінің өзіне тән міндеттері бар. Қай-қайсысы да өз ісін барынша тыңғылықты орындайды. Мәселен, аналық ара жұмысшы араларға гүл тозаңы мен бал жинатып, ұя салдыртады, ұрпақ өсіреді. Еркек араның міндетіне аналық араны ұрықтандыру, ал негізгі қара жұмыстың барлығы жұмысшы араларға тән. Аралар бір маусымда екі мың жұмыртқаға дейін салады.

Құран аяты

Қасиетті Құранда балда шипа бар екендігі айтылған. Жаратушы ие араға бал жасайтын түйсік дарытқанын мына аяттарда айтады:

«Раббың бал арасына былай деп уахи етті: «Таулардан, ағаштардан және адамдар салған күркелерден өзіңе ұя жаса. Сосын әр түрлі жемістермен қоректеніп, Раббыңның саған жайылуға жеңілдеткен жолымен жүр!». Араның қарнынан түрлі-түсті бал шығардық, онда адамдарға шипа бар. Әлбетте, мұнда ойланған қауым үшін ғибрат жатыр» («Нахл» сүресі, 68-69).

Дін ғалымдарының айтуынша, аяттағы уахи сөзі түйсік деген мәнді білдіруде. Әуеде құстың ұшуы, балықтың суда жүзуі, жаңа туылған нәрестенің емуді тез үйренуі секілді бүкіл тіршілік иелеріне тән түйсікпен аралар да ғаламдағы өз міндетін мүлтіксіз атқаруда.

Бал туралы хадистер

Сүйікті пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу алайһи уәсәлләм) төмендегі бірқатар хадистерінде балдың ем екендігін білдірген:

«Бал шәрбатынан асатын ем жоқ» (әл-Мүнәуи, Фәйзүл-қадир, 5/454);

«Бүйрек шаншуы бүйрек жүйкесінен туындайды. Ол қозғалған сайын адамды ауыртады. Бұл кеселді жылы су мен бал шәрбаты арқылы емдеңдер» (Хайсами, Мәжмауз-зәуаид, 5/87);

«Кімде-кім айына үш күн аш қарынға бал шәрбатын ішсе, мешелдік, алапес секілді ауруларға ұшырамайды» (Фәйзүл-қадир, 6/220);

«Босанған әйелдер үшін жас құрма, ал егде кісілер үшін балдан асқан шипа жоқ» (Али әл-Мұттақи, Кәнзүл-ұммал, 10/28279.).

«Үш нәрседе ем бар: бал шәрбатында, қан алдыруда және отпен күйдіруде. Бірақ мен (мәжбүрлік жоқта) үмбетіме соңғысына тыйым саламын» (Сахих әл-Бұхари 78/1871).

Бұлардың қатарында сахаба Әнас ибн Маликтың (р.а.) «Пайғамбарымыз (с.а.с.) науқастанғанда аузына бір уыс қара зере салып, артынан су немесе бал шәрбатын ішетін» деп айтқаны да риуаят етілген» (Мәжмауз-зәуаид, 5/87).

Бал жинау

Бал аралары өте еңбекқор жәндік. Бал жинауда жыл мезгілі, ауа райы, ара ұясының күйі, өсімдік түрі және оның омартаға қашықтығы, шірненің бөліну дәрежесі маңызды рөл атқарады. Бал арасы балға қажетті гүл шірнесі мен тозаңын жинау үшін тынбастан гүлден гүлге қонады. Негізінен бұл істі «жұмысшы» аралар ғана атқарады. Аралар жайылған кездері ондаған шақырымға дейін алаңсыз ұшып кете береді. Және адаспай өз ұяларын тауып қайтады. Барлауға шыққан ара ә дегеннен шырынды гүл мен шүйгінді шөпті іздейді. Тапқан кезде өздеріне тән белгілермен кейінгілерге хабар береді.

Әр ара өзінің «қоржынына» өз салмағының жартысына жететіндей шірне жинай алады. Олар жинаған шірнесін ұядағы жас араларға жеткізеді. Жас аралар шірнені тор көзшелерге салады. Іле қанаттарымен желдетіп, артық ылғалын жояды. Араның сілекей безі шірнедегі қант құрамын өзгертіп, оны балға айналдырады. Көзшелер балға толғаннан кейін ара оны балауыз қақпақшамен жабады. Мұндай бал ұзақ сақталады. Араның бал жинауы өсімдіктердің жаппай гүлдеуіне тұстас келеді, сондықтан әсіресе көктемде жиналған балдың сапасы өте жоғары бағаланады.

Өсімдіктің бір түрінен жиналған бал «бір шырынды», ал бірнеше өсімдік түрінен жиналған бал «көп шырынды» деп аталады. Оны өсімдіктің түріне қарай атайды. Қазақстанда әр ұядан орта есеппен жылына 15 кг-ға дейін, жекелеген тәжірибелі бал ара өсірушілер 180 кг-ға дейін бал жинайды екен.

Балдың пайдалары

Мамандардың айтуынша, балдың адам денсаулығы үшін пайдасы көп. Атап айтқанда, бал қан құрамын жақсартады, ішкі ағзалардың қызметін жандандырады, иммунитетті арттырады, дененің физиологиялық қызметін, күш-қуатын қалыпқа келтіреді. Мидың жұмысын жақсартады, тыныс алу жолдарын артық өңезденуден сақтайды. Ол сондай-ақ жүрек-қан тамырлары ауруына, бауырға, бүйрекке, ішек-қарын жолына, суық тиюге, радикулит пен өтке пайдалы. Балды құрт ауруына, ұйқысыздыққа, бас ауруына, қан қысымына, асқазан жарасына, тіпті күйікке де ем ретінде пайдалануға болады. Балдың сондай-ақ аллергияға, бактерияға, қабынуға қарсы да қасиеттері анықталған.

Балдың химиялық құрамы шырын жинаған өсімдіктердің түріне, топырағына, ауа райының жағдайына және балдың түрлеріне байланысты өзгереді. Балдың сапасы негізінен хош иісі, дәмі, түсі, тығыздығы, ылғалдылығы, қоректік және жабысқақ қасиеттері арқылы ажыратылады.

Өте құнарлы, тойымды болғанына қарамастан құрамында ауыр қорытылатын элементтер кездеспейді. Бал құрамы қанға, одан жасушалар мен тіндерге тез сіңіп кететін көмірсулар, белоктар, протеиндер (аминқышқылдары мен органикалық қышқылдар) минералды тұздар (калий, кальций, натрий, темір, хлор тұздары және күкірт т.б.), пайдалы микроэлементтер мен ферменттерге (каталаз, липаз, амилаз) өте бай. Құрамындағы фруктоза, глюкоза және құрақ қант – бұлардың барлығы да адам ағзасына аса қажетті заттар.

Ара ұяшықтары

Жоғарыдағы аятты мұқият оқысақ, бал арасына тамаша ұя жасау қабілеті берілгендігін де байқаймыз. Олар ұясын алты бұрышты геометриялық пішінде жасайды. Математиктердің есептеуінше, бал ұяшығын алты бұрышты етіп жасауда үлкен тиімділік бар екен. Алты бұрышты ұяға материал өте аз жұмсалып, балдың сыйымдылығы мейлінше артатын көрінеді. Яғни, бұл өте тиімді ұя жасау тәсілі.

Бал ұяшықтарын жасаудағы аралардың қолданатын тәсілі де таңғаларлық. Аралар бұл іске бірден екі-үш жерден бастап кіріседі. Бәрі бірдей өлшемде алты бұрыш жасап, бұларды кейінен бір-бірімен біріктіріп әкеліп бал ұяшықтарын тоқиды. Сонда барлығы бір жерден шығады екен. Алты бұрыштардың бір-бірімен шебер жымдастырылғаны сондай, әрбір қабырғаның бөлек тоқылғандығын байқау өте қиын.

Ұяларындағы тазалық, бұзылған жерлерін жөндеу, жас араларды қоректендіру істері жүйелі түрде іске асады. Егер ұяның іші қапырық тартса, қанаттарын қағып жұмыртқаларын салқындатады. Ал суық болса жұмыртқаны жан-жағынан көлегейлеп жылытады.

Бал шәрбаты

Балдың өзін жеумен қатар, одан шәрбат жасап ішуге де болады. Бал шәрбаты әсіресе іш өтуге бірден-бір ем. Бұл туралы мынадай бір хадис бар: Әбу Сайыд әл-Хұдри әңгімелеуде:

Бір кісі Пайғамбарымызға (с.а.с.) келіп «Бауырымның іші өтіп жатыр, не істесем болады?» деп сұрады. Расулалла (с.а.с.) оған бал (шәрбатын) ішкізуге кеңес берді. Әлгі кісі біршама уақыттан кейін қайтып келіп «Бал шәрбатын ішкіздім. Бірақ іш өтуі үдеп барады» деді. Осы жағдай үш рет қайталанды. Ең соңғысында Расулалла оған «Алланың айтқаны хақ екені күмәнсіз. Мәселе сенің бауырыңның қарнында» деді. Әлгі кісі соңғы рет барып бал шәрбатын ішкізгенде, науқас жазылады (Бұхари, Тыб, 4).

Бал шәрбатын жасау әркімнің қалауына қарай өзгереді. Мәселен, бір литр суға 40 грамм бал қосып, орташа көлемде бал шәрбатын жасауға болады. Бір литр бал шәрбатының құрамы 20 мг. натрий, 204 мг. калий, 24 мг. фосфор, 1200 мг. протеин, 313,6 гр. көмірсу, 60 мг. кальций, 3,2 мг. темір, 0,04 мг. тиамин, 0,28 мг. рибофлавин, 0,8 мг. ниацин мен 16 мг. C витаминнен тұрады.

Бал қанға тез сіңеді, өйткені ол қорытуды қажет етпейді. Бал құрамындағы қант тез сіңетін қасиетке ие. Глюкоза, аминқышқылы, натрийге су қосылғанда, ағза оны өте тез қабылдайды. Осының нәтижесінде ағзадан көп су жоғалтуға апаратын іш өту ауруы тез басылады.

Арамен емдеу

Арамен емдеу медицина ғылымында «Апитерапия» деп аталады. Отандық дәрігер, апитерапия маманы А. Құрманбаевтың берген мәліметтеріне сүйенсек, арамен емдеуге араның балы, прополис (ара желімі), ара уы, гүл тозаңы және емдік әсері өте күшті сүт кіреді. Ал ара уының құрамында адам ағзасы үшін пайдалы түрлі ферменттер мен аминқышқылдары және милитин бар. Апитерапия арқылы көптеген ауруларды, соның ішінде ревматикалық полиартрит, артрит, ревматизм, жүйке аурулары, остеохондроз, остеопороз, псориаз, ішкі құрылыс, буын аурулары, колит, асқазан жарасы, холецистит секілді ауруларды емдеуге болады. Негізінен емге жұмысшы аралар пайдаланылады. Ара уының шипасы бүгінгі күні толық дәлелденген.

Қорыта келгенде, қасиетті Құран мен хадистерде айтылғандай, балдың шипалық қасиеті жоғары. Оны бүгінгі медицина ғалымдарының жан-жақты дәлелдегенінен көреміз. Бұл бір жағы ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.с.) айтқан әрбір сөзінің таза ақиқат екенін дәлелдесе, екінші жағынан Ұлы Раббымыздың «Шафи», яғни шипа беруші екеніне көзімізді жеткізе түсуде.

Қара зере – сан түрлі
дертке дауа

Он сегіз мың ғаламның қыр-сырына үңілген адамзат әлі де таңдай қағып таңданумен келеді. Соның ішінде шипалы өсімдіктер де өзінше бір әлем. Араб елдерінде «пайғамбар өсімдігі» деп аталып кеткен Қара зере – ерекше емдік қасиетімен назар аудартады.

Ол қандай өсімдік?

Қара зере латын тілінде «Nigella sativa» деп аталады. Арабша – «хаббатус-сәуда», ал орысша атауы – «черный тмин». Табиғатта 20-ға жуық түрі кездесетін бұл өсімдіктің бойы 40 см-ге дейін жетеді. Негізінен сарғалдақ тұқымдас өсімдіктер тобына жатады. Қара түсті дәндері көбіне жаздың соңына таман піседі. Оңтүстік Еуропа мен солтүстік Африкада және бірқатар азия елдерінде өседі.

Тарихы

Қара зерені бірнеше ғасырдан бері миллиондаған әлем тұрғындары салауатты өмір салтын сақтауда емге қолданып келеді. Шығыс халықтары оны тамаққа дәмдеуіш ретінде де пайдаланады. Мұхаммед пайғамбарымыз (саллаллаһу алайһи уәсәлләм) ерекше мақтаған бұл өсімдіктің емдік күшін көптеген мұсылман ғалымдармен қатар кезінде Ибн Сина мен әл-Бируни (Х-ХІ) де мойындап, өз еңбектерінде атап өткен.

Хадистерде не айтылған?

Қара зеренің емдік қасиетінің молдығын мұсылман жұртшылығы ардақты Мұхаммед пайғамбарымыздан (саллаллаһу алайһи уәсәлләм) үйренді. Сол уақыттан бергі 15 ғасыр ішінде бұл шипалы өсімдік халықтық медицинада кең қолданысқа еніп кетті. Хадистердің бірінде қара зеренің тұнып тұрған ем екендігі былай білдірілген:

«Қара зерені емге пайдаланыңдар, расында онда өлімнен басқаның бәріне шипа бар» (Бұхари, Тыбб, 7; Мүслим, Сәлам, 88).

Әнас ибн Маликтың (р.а.) риуаятына қарағанда, Пайғамбарымыз (с.а.с.) науқастанған кезде қара зерені алып, оны сумен не балмен қосып ем ретінде қабылдаған.

Халид ибн Сағыд та өзі куә болған мына оқиғаны әңгімелеген:

«Бір сапарда Ғалиб ибн Әбжар сырқаттанып қалды. Мәдинаға жеткенде де кеселінен айыға қоймады. Жағдайын білуге келген Ибн Әбу Атиқ бізге: «Сендер оған мына қара зерені беріңдер. Алты не жеті түйірін алып ұнтақтап, мұрнының екі жағына кезек-кезек майға қосып тамызыңдар. Өз басым Айшадан (р.а.) Расулалланың «Расында осы қара дән (қара зере) өлімнен басқа барлық дертке шипа» деген хадисін естігенмін» деді». Бұхари риуаят еткен.

Ғылыми зерттеулер

Соңғы жарты ғасырдан бастап қара зеренің емдік қасиетіне байланысты көптеген ғылыми тәжірибелік зерттеулер жүргізілді. Нәтижесі таңғаларлық. Бұны клинкалық зерттеулер де дәлелдеп отыр.

1960 жылы профессор Дахақна қара зеренің майымен артритті емдеуге болатындығын дәлелдеген.

1992 жылы Дакка (Бангладеш) университетінде жүргізілген зерттеуде қара зеренің бактерияға қарсы тұра алатын қасиеті анықталды.

АҚШ-тағы зерттеулерде қара зеренің улы заттарға қарсы ересен емдік күші бар екендігі дәлелденді.

АҚШ-та фармокологиялық фирмалар қара зеренің негізінде жаңа емдік препараттар жасайтын арнайы зертхана құрды.

Мюнхендік иммунолог доктор Питер Шлейкер (Германия) Құрама штаттардағы меди