Нашриётдан:

Ушбу китоб муаллифи Хуршид Дўстмуҳаммад Тошкент шаҳрида туғилган. Ўзбекистон Миллий университети (ТошДУ) журналистика факультетини битирган.

Бутун умр журналистика, матбуот – омма­вий ахборот воситалари соҳасида фаолият юритди. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси. Ҳикоя, қисса, романлари чоп этилган. «Йилнинг энг яхши ёзувчиси» (2000 йил) йўналиши бўйича «Офарин», «Йилнинг фаол ёзувчиси» (2016 йил) йўналиши бўйича «Эътироф», «Йил адиби» (2019 йил) йўналиши бўйича «Эҳтиром» мукофотлари совриндори. «Чаёнгул» бадиий фильми, «Жинлар базми» спектаклига асос бўлган «Ёлғиз» қиссаси муаллифи. Филология фанлари доктори. «Шуҳрат» медали ва «Дўстлик» ордени соҳиби. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (2020 йил).

Сўз – муаллифга:

Меҳрибон Аллоҳ таолонинг марҳамати ила 1951 йилнинг аёзли 8 январь куни 5 қиз ва 3 ўғилдан сўнг оиламиз сафини тўлдирдим. Ўша пайтда падари бузрукворимиз Наби ота 52, волидаи муҳтарамамиз Манзура она 41 ёшда эдилар. Ота-онамиз касб-корларидан қатъи назар ниҳоятда зиёли, табиатан маърифатли инсон бўлганлар.

Катта оила, жўжабирдай жон. Отамиз хизматда ҳисобчи-бухгалтерлик қиладилар, уйда эса косибчилик. Онамиз ҳам тиниб-тинчимайдилар: дўппи тепчийдилар, попоп тикадилар, нималарнидир бозорга олиб бориб сотадилар. Тўнғич опа-акаларга тўғри келмай қолган кийим-бошлар ука ва сингилларга ўтади. Бир бора қозон қайнамаган кун йўқ, албатта. Нонушта-овқат маҳали сандалнинг гирди тирбанд ­– суқилишиб ўтирамиз. Онамиз бир чақмоқдан оқ қанд улашадилар. Гоҳо менга бир жуфт насиб этиб қолади. Қуруқ нон-чой.

Оқшом гурунглари қизийди – ҳар ким билганини тўқийди. Опаларим, акаларим бошқаларга гап беришмайди. Отамиз вазмин, камгап – кўпроқ тинглайдилар, мийиғида кулимсираб ўтирадилар. Табиий, аксаран топиш-тутишдан, мол-мулкдан кетади суҳбат.

– Топиш-тутишдан бошқа ташвиш йўқми? Нуқул пул ҳақида гапиравериш уят! – деб қоладилар тўсатдан отамиз. – Китоб ўқинглар, кам бўлмайсизлар.

Қиблагоҳимизнинг бирор марта, пул топинглар, деб айтганини билмайман. Волидамиз эса биз фарзандларга, албатта, ўқинглар, дунё – билганники, шу билан бир йўла ҳунар ўрганиб қўйсанглар ортиқчалик қилмайди, деган қараш тарафдори бўлганлар.

Шундай муҳитда улғайдик, ҳаётга кириб келдик.

* * *

Оила даврасида бўлаётган воқеа-ҳодисаларга ара­лашиш ва ўз мулоҳазаларимни айтиш-гапиришдан кўра (кенжатойман-да!), четдан туриб кузатиш ҳуқуқидан кўпроқ, унумлироқ фойдаланганман. Доимий кузатиш­лар аста-секин таҳлил қилиш, муҳокама қилиш ва муайян хулосалар чиқариш одати-кўникмасини шакллан­тирган.

Нима сабабдан одамлар низолашадилар, жанжаллашадилар, келишолмайдилар? Наҳотки, муроса йўли шунчалар йироқ бўлса?!

Бу каби саволларга ечим тополмай, ич-этимни еб юраман. Шахсан ўзимга дахли бўлмаган келишмовчилик ҳам менга оғир ботади, изтироб чекаман.

Ҳамиша «мағлублар», «заифлар» томонини олдим. Қандай бўлмасин, хоҳ оилада, хоҳ кўчада, «мазлумлар» ҳимоячисига айланардим. Қутқармачоқ ўйини менга бошқа ўйинлардан кўра завқлироқ туюларди. Қўй-қўзи, парранда, кучукча боқишни яхши кўрардим.

Менда дунёни бадиий идрок этиш истаги – қалам тутиш иштиёқи ана шу ачиниш, ҳамдардлик, қайғудошлик, меҳр-шафқат туйғусидан бошланмаганмикан, деб ўйлаб қоламан.

Маҳалламизда Фотма хола бўларди: пакана, оқ-сариқдан келган юзлари чўзинчоқ, оёқлари калталигидан лапанглаб юрарди. Ҳеч кими йўқ. Ўзи билан ўзи овоз чиқариб, гаплашиб юрарди. Лаҳжаси ўзбекчага ҳам ўхшамасди. Кинначи эди. Ким қандай касалга учрамасин, онамиз: «Бор, Фотма холага чиқиб ке, кинна солиб қўйсин», деб қўлимизга 20 тийин тутқазар, Фотма хола лом-мим демас, хўмрайганича кинна соларди. Мен Фотма холанинг кўзларидан бирор маъно уқишга ҳаракат қилардим – ҳеч қандай маъно-мазмунсиз, ҳар қандай ҳаётий орзу-ҳавас, завқ-шавқдан мосуво, кекира-кекира пичирлаб, иркит сочиққа ўралган косани (ичига кул солинган-да!) бошим, кифтим, қорним устида айлантирар, мен эса энди Фотма холанинг бармоқларига термилиб қолардим. Эркакларникига ўхшаш қалин-қалин, заранг таёқдек, калта ва чайир... меҳнаткаш-заҳматкаш бармоқлар. Фотма хола ўзига тўқ катта хонадон оқсочи бўлгани боис, эртаю кеч тиним билмасди.

Тиним билмас ва заҳматкаш Волидамизнинг бармоқлари ҳам шундан кам эмасди.

У пайтлардаги муштипар оналарнинг азиз бармоқлари, кафтлари, юз-чеҳра ажинлари бамисоли замон машаққатлари, рўзғор уқубатларидан ҳикоя қилувчи битиклар, баёзлар, девонлар ўрнини босарди... Оила, рўзғор, бола-чақа, қора қозон – шундан бўлак орзу-ҳаваси, кўнгил шодлиги бўлмаган, онажонимизнинг!.. Муҳтарама Волидамизга қайтаролмаган қарзларимиз алами, армони, ўкинчи ёзишга ундагандир, ҳойнаҳой...

* * *

Тошкент шаҳри, ҳозирги Олмазор тумани 11-ўрта мактабнинг бошланғич синфида ҳарф ўргатган Ирисали Мирвалиев, онадек меҳридарё синф раҳбаримиз Мунира Зокирова, қаттиққўл Фахриддин Нуриддинов, ўзига хос ўқитиш услубига эга Маҳкам Расулов, Маргарита Булатова сиймолари ҳамиша кўз ўнгимда. Эски шаҳардаги «Турон», Чиғатой дарвоза мавзесининг овлоққина гўшасида жойлашган Ҳамза номидаги кутубхоналарда китобхонларга беминнат хизмат кўрсатган опажонларни, Чорсу бозорига кираверишдаги 1-китоб дўконида неча ўн йиллаб ишлаган дўкондор ака-опаларни туғишганларимни соғингандек соғинаман. Ёш ижодкорлар, мухбирлар тўгаракларида раҳбарлик қилган Раззоқ Абдурашидов, Файзи Шоҳисмоил, Муҳаммаджон Қўшоқов, олий ўқув даргоҳида Ғайбулла ас-Салом, Нажмиддин Комилов, Талъат Солиҳов, Сайди Умиров, «Фан ва турмуш» журнали таҳририятида Ёлқин Тўрақулов, Бахтиёр Назаров, Ҳусниддин Нурмуҳамедов, Комилжон Холмуҳамедов... бу инсонларнинг ҳар бир ибрати, ўгити, маслаҳати алоҳида сабоқнома, алоҳида хотира!

* * *

Асқад Мухтор даври «Гулистон»идан бўлим мудири Маҳмуд Саъдий академик Восил Қобулов билан бадиий адабиёт, китоб мутолааси мавзуида суҳбат уюштиришни топширди. Домлага рўпара келишга икки-уч дафъа уриндим ҳамки, у киши суҳбатни ортга суравердилар. Кимсан, машҳур академик, ўзбек кибернетика фанининг асосчиси, «Кибернетика» илмий-ишлаб чиқариш бирлашмасининг бош директори. Бўш вақт қайда, денг!

Аввалги айрим тажрибалардан келиб чиқиб, саволларни ёздим, Восил Қобулов номидан жавобларни ҳам «қотириб» ташладим. Олиб бордим. Қабулга кирдим.

– Келинг, – деди домла ўтирган жойида кўзойнак тепасидан менга ҳайрон қараб.

– Суҳбатни олиб келгандим...

– Қандай суҳбат?.. – савол қотди домла ва 8 – 10 варақ қоғозни олиб бир зумда унга кўз югуртириб чиқди. – Қаердан олдингиз менинг гапларимни?

– Ёздим... Вақтингиз бўлмагани учун...

Домла икки қўллаб қоғозларни қўлимга тутқазди.

– Буни сиз ёзмадингиз, мен кўрмадим. Қайтиб ҳеч қачон бундай иш қилманг, ука. Якшанба куни уйимга борасиз, бир соат вақт ажратаман. Мириқиб суҳбатлашамиз...

Қиш кезлари эди, сал кам уч соат бозиллаган сандалга оёқ суқиб ўтириб, суҳбат қурдик. У журналда чоп этилди. Фикр-мулоҳаза айтган Восил Қобулов қанча олқиш олгани менга қоронғи, лекин суҳбатга мирзалик қилган камина у кишидан кам тасанно эшитмадим...

* * *

«Ёш куч» журнали таҳририятида сал кам 10 йил Худойберди Тўхтабоев устозлик қилдилар, 15 йилга яқин депутатлик вазифалари баҳонасида Ўткир Ҳошимов билан ёнма-ён ишлашдик – хизмат юзасидан республикада бормаган жойимиз қолмади ҳисоб. Сўзга, китобга, бадиий адабиётга муносабат борасида ўзимни Иброҳим Ғафуровга шогирд ҳисоблайман. Биринчи Президент таъбири билан айтганда, Иброҳим Ғафуров ижодий фаолиятини ҳар жиҳатдан маънавий жасорат мақомига лойиқ кўраман. Қизиғи, устоз бирор марта уни ундай қилиш керак – буни бундай қилиш керак, деган мазмунда насиҳат қилмаганлар. Зеро, устознинг ҳар бир мақоласи, ҳар бир таржимаси, ҳар бир мансурасининг ўзи алоҳида сабоқ, алоҳида тарбияхона, алоҳида дарсхона!..

* * *

«Идеал» деган тушунча бўларди. Машҳур чекист Рихард Зорге, сўнг Кузнецов ҳақидаги мақола ва китобларга қизиқиб кетдим. Отто Скорцени исмли немис ҳарбийси ҳақидаги «Чандиқ юзли киши» китобини тушуниб-тушунмай, қайта-қайта ўқидим (бу инсон ҳақида бошқа китоб учратмадим, 2018 йил АҚШда кутубхонага кирсам, жавонда 4та китоб саф тортиб турибди – ҳаммаси О.Скорценига бағишланган), Чарли Чаплиннинг фильмлари жони-дилим эди. Кейинроқ афсонавий япон сайёҳи Нуоми Уэмура саргузаштлари не-не «хомхаёл»ларга ғарқ қилмади десангиз!..

* * *

Бир муддат Ўзбекистон халқ ёзувчиси Темур Пўлатов ижоди таъсирида юрдим. Ўзбек, рус тилларидаги асарларини қўлдан қўймай ўқидим. «Бухоро хонадонининг кечмишлари», «Бўлак манзилгоҳлар», «Ғойибнинг иккинчи сафари», «Мулк», «Жалолиддиннинг сўнгги суҳбатдоши» асарларини ҳозиргача ўзим ўқиган энг ардоқли асарлар қаторига қўшаман.

Бадиий адабиётга бўлган ҳароратли муҳаббати, садоқатини ҳаётий эътиқод даражасига кўтарган, ҳаётнинг энг теран ҳақиқатларидан-да бадиий ҳақиқатларни ардоқлайдиган билимдон, назокатли, қайсар ва инжиқ ёзувчи ва таржимон дўстим Олим Отахон билан адоқсиз суҳбатлар таъсирида жаҳон адабиётига ихлосим орта борди. Шунингдек, машҳур психолог, замонавий мезонлар доирасидаги файласуф ва ажойиб қалам соҳиби, профессор Алишер Файзуллаев – Алишер Файз билан бўлган азалий мулоқотларимиз ижодий изланишларимда бесамар кетмади, деб ўйлайман.

* * *

Ғафур Ғулом, Миркарим Осим, Абдулла Қаҳҳор, Одил Ёқубов, Ўлмас Умарбеков, Шукур Холмирзаев, Ўткир Ҳошимов, Жавдат Илёсов, кейинроқ Асқад Мухтор қаламига мансуб қисса, ҳикояларни ихлос билан ўқидим.

* * *

Дастлаб эълон қилинган машқларим...

Бу ёруғ дунёнинг тенгсиз мўъжизаларидан бири – изҳор! Тонг саҳарда қуёшнинг йилт этиб чиқишидан то тунги ой ва унинг теграсида юлдузларнинг жимирлашигача, баҳор айёми дов-дарахтларнинг япроқ ёзиши, қорлар эриб, жилғаларда сувнинг шарқираб оқишигача... дунёга келган чақалоқнинг «инга-а-а»си, улғайиш, бола-чақа, қариндош-уруғ, ошна-оғайни, касб-кор, қувонч ила қайғу, изтироб, армон, афсусу жамики кечинмалар дарёси... хаёлни ҳаётнинг адоқсиз синоатларига чорловчи азон садосигача – изҳор, изҳор, изҳор!

Изҳорларнинг гултожи эса – ижод! Ижод – изҳорлар қаймоғи, квинтэссенсияси! Ҳаётнинг битмас-туганмас ҳикмати изҳорда, изҳор эса ижодда ўзининг бетакрор, бемисл маъно-мазмунига мушарраф бўлади, бинобарин, ижодий тафаккурсиз одамзод ҳаёти ниҳоятда ғариб, ниҳоятда аянчли... тубан ва эзгин бир аҳволда қолган бўлур эди.

Қодир Парвардигор бетимсол қудрати билан яратган инсон ҳаётини ижод сеҳри билан гўзаллаштирди, мунаввар қилди. Жилвагар жозибаларга кўмиб ташлади уни. Бунинг учун товуш, ранг, сўз, шаклни инъом этди, уларнинг ҳар бирига оҳанг бағишлади, ушбу сеҳрли – товуш, ранг, сўз ва шакл унсурига мубталолик туйғуси билан инсон ҳаётини мукаммаллаштирди. Мубталолик заминида «истеъдод» аталмиш малака униб, бўй кўрсатди. Истеъдодни бамисоли зинапояга ўхшатиб, қуйидан тепага, тепадан пастга қаратиб минг бир қатламга, поғонага, тоифага бўлди.

Бу поғона – бу зинапоя пиллапоялари фақат ва фақат изҳор орқали забт этилади, дил изҳорига мубталоларгагина унинг на қўл, на нигоҳ етмас юксакликлари сари йўл олиш «чиптаси» берилади, бироқ марра олис, беҳад олис – яхшиям, забт этиб бўлмас даражада олис...

* * *

Газета ёки журналда лоақал битта ҳикоям босилармикан, деган орзу тушларимга кириб чиқарди.

«Шарқ юлдузи» журналига иккита ҳикоя бердим. Сал кам икки йил қатнадим чоғи! Менга кўзи тушган замони наср бўлими мудири Шукур Холмирзаевнинг пешонаси тиришиб-афти бужмайиб кетади. «Сенга нима бор бу даргоҳда?!» дегандек чимирилади. Ижодий ходим Турсун Иброҳимов эса ипакдай мулойим қарши олади, ҳатто кўз­ойнагининг тепасидан мўралаб, меҳрибонларча нигоҳ ташлайди, илтифот кўрсатади ва ҳар сафар, «Кейинроқ хабар олинг, ука, ўқиб қўяман» дейди, шивирлаб. Зоҳир Аълам ҳаётида илк бор бундай фавқулодда ҳодисага рўпара келган одамдек, «Ҳалиям ўқимадингизми?» деган маънода хизматдошига нигоҳи билан танбеҳ беради, бош чайқайди, елка қисади.

Кутилмаганда ҳикояларим таҳририятга янги ишга келган Мурод Муҳаммад Дўст ихтиёрига ўтди. Мурод акадан умидим катта эди. Ака ҳаммасидан билимдон, бошқача эди-да! Эринмадим, янги куч-ғайрат билан Пушкин кўчаси 1-уйга бўзчининг мокисидек бориб-келишда давом этдим. Бироқ у кишидан ҳам ҳадеганда жавоб бўлавермади ва хайрият, ёруғ кунларнинг бирида худди ҳозир эшикдан кириб келишимни сезиб, кутиб турган одамдек, гапни кўпайтирмади – иккала ҳикоямни икки қўллаб қўлимга тутқазди-да, узил-кесил жавобимни берди:

– Манави ҳикоянгиз ярамайди, жўра, манавинисини эса Америкада чиқарса бўлар, лекин бизда эмас!

Тамом! Нафақат «Шарқ юлдузи»нинг, адабиётнинг эшиги қарсиллаб бетимга ёпилгандай бўлди. Сағир, уй-жойсиз гўдакдай кўчада қолдим...

Кейин-кейин тушундим ­– акалар мени аяшган, кўнг­лимни синдирмаслик учун «Ҳикоянг ярамайди» деган гапни очиқ айтишни исташмаган... Таҳририятга танда қўйган кезларим қанчалар ранжиган бўлсам, кейинчалик ҳикояларим ўша ҳолида ҳақиқатан хом эканлигига иқрор бўлдим. Ўша аҳволда журналда босилиб кетмаганига қувондим.

Дастлабки ҳикоям «Фан ва турмуш» журналида (Тоҳир Малик таҳририда), кейингиси «Гулистон» журналида (Эркин Аъзам таҳририда) босилди, эътиборга тушди. Ҳикояни қўя турайлик, у пайтлар тўрт сатр хабар-информациянгиз чиқса, газетхонлар, журналхонлар назаридан четда қолмасди, албатта, икки оғиз ширин сўз эшитар эдингиз...

Биринчи китобим ­­– «Ҳовли этагидаги уй» тенгқурларимга нисбатан ҳийла кечроқ чоп этилди. Ҳожиакбар Шайхов ва Шавкат Туроб муҳаррирлигида чиқди. Матбуотда муносабатлар билдирилди.

* * *

Ёзувчи – Аллоҳ таолонинг хос бандаси. Нодир-ноёб бандаси. Эркатойи. Биласиз, ўзбек оиласида эркатойнинг «имтиёз»лари кўп: шўхлик қилади, танбеҳлардан чўчимайди, айтар гапини яширмай айтади. Танқидлари-ю тўполонлари оғир олинмайди. Шу маънода жамият бир оила бўлса, ёзувчи бамисоли унинг эркатой фарзанди. Оддийдек кўринган бу ўхшатишнинг ижтимоий аҳамияти нақадар чуқурлиги англаб етилган жамият буткул соғлом ривожланиш йўлини танлаган ҳисобланади.

Бадиий адабиёт ўзи топган, кашф этган, яратган нореалликлари, ғайриреалликлари билан ҳаёт реаллигини мудом маъно-мазмунга тўлдириб туради, уни шакллантиради, ривожлантиради, унга жозиба бахш этади. Уни йўлга ҳам солади. Бадиий тафаккур мўъжизаси миллат, халқ, Ватан мўъжизасидан қадимийроқ, сеҳрлироқ, синоатларга бойроқ. Қимматроқ! Адабиётнинг жамиятдаги ўрни ва аҳамиятини кенг омма онгига чуқур сингдириб бориш – Ватан, халқ, жамият ҳақида, умуммиллий дид-савия ҳақида қайғуриш демакдир.

* * *

Яратилган ва яратилаётган асарларимизни зинҳор эътибордан четда қолдирмаймиз, албатта, уларнинг борига шукр. Лекин адабиёт шукрона майдони эмас. Шукрона адабиёт – турган жойида депсинаётган, кўлмаклашаётган адабиётдир. Энг арзанда ижод намуналари ҳам вақт ва замон ўзгаришларига дош беролмаслигига мисоллар қалашиб ётибди. Жаҳоний адабий эврилишлар аллақачон бир хиллик, бир туслик, силлиқлик, сийқаликдан юз ўгирган. Фавқулодда адабиёт эса сертикан ва тошлоқ сўқмоқларда яратилиши, мезонлар бузилган манзилларда дунёга келиши исботини топган.

Адабиётнинг ижтимоий аҳамиятини камситмаган ҳолда, уни шиор қилиб олиб, бадииятни насиҳатбозлик, ўгитбозлик даражасига тушириб қўймаслик тарафдориман. Адабиёти, ёзувчиси насиҳатбоз бўлган омма насиҳатталаб китобхонга айлана боради, бунинг оқибатида адабиёт ютқазади, бадиий дид ютқазади. Эмин-эркинлик кенгликларида қанот қоқиб парвоз қилаётган бадиий тафаккур эса пировардида китобхонни ҳам эмин-эркин фикр­лашга ўргатади, дунёнинг барча шодумонликларидан ­– юксак мақомдаги гўзалликларидан баҳра олиб яшашга одатлантиради.

* * *

Соғлом ижодий муҳит ижодкорлар учун қанчалик қулайлик, эмин-эркинлик яратса, ундан кўп сонли мухлислар, шинавандалар ҳам шунчалик баҳраманд бўладилар. Муҳими, мана шундай жараёнда миллий бадиий дид тоб­ланади, шаклланади. Талабчанлик орта боради.

Аслида шоир-ёзувчи оқ қоғоз олдида ёлғиз, ёзишга киришган мавзуси билан яккама-якка олишгани-олишган, қисмати шу унинг. Шундай «муҳораба» майдонида ғалаба қозонишида эса унга фақат ва фақат Илоҳий қуд­рат ҳамда зоҳирий ва ботиний ижодий муҳитгина мадад бера олади.

* * *

...«Янги аср авлоди» нашриёти жамоасининг беминнат кўмагида чоп этилган ушбу тўрт жилдлик мажмуа­нинг дастлабки жилдини «Ҳикоя» деб номладик, иккинчи жилддан «Қисса»лар ўрин олди. Учинчи китоб «Роман» бўлди. Булар – қирқ йиллик ижод хирмони. Ҳар бир ҳикоя, қисса, романнинг ўз тарихи бор, яратилиш жараё­ни бор. У ёки бу қаҳрамон, у ёки бу образ қай сабаблар билан дунёга келди, батафсил тушунтириш қийин. Уларнинг аксарияти турли муносабатлар билан ёдга тушади, ҳасрат дафтарини очади – суҳбатга чорлайди. Кўнгил тўлганлари бор, тўлмаганлари бор. Баъзан қайта англаш, қайта идрок этиш, қайта образ яратиш иштиёқи қайта қўлга қалам олишга ундайди.

Ҳикоя, қисса ё роман ўқиб, таҳлил-танқид қилиб, мулоҳаза ёзиш ҳазил иш, ҳазил меҳнат эмас. Мен уларнинг барини ўзим учун алоҳида қимматли, алоҳида аҳамиятли-ардоқли ИЗҲОРлар ўрнида қабул қиламан, ардоқлайман. Хоҳ ижобий, хоҳ танқидий мулоҳазалардан мамнуният ила фақат ва фақат сабоқлар излайман. Шу боисдан ҳам уларни мумкин қадар асраб-авайлаб келдим. Айрим ўринларда жузъий қисқартиришларга тўғри келди, буни азиз муаллифларимиз тўғри тушунадилар, деб ишонаман, лекин бир ҳақиқатни самимият ва ғурур ила айтай: ушбу жилдда жамланган ҳар бир ИЗҲОР нафақат менга, балки муайян ижодий муҳит, кайфият яратган ҳолда адабиётга, ижодга, китобга, китобхонга, мутолаага, бадиий дид тарбиясига хизмат қилади.

ИЗҲОРларга югуртирган кўзларингиздан нур аримасин, азизлар!

Хуршид ДЎСТМУҲАММАД

ПУБЛИЦИСТИКА –
ФИКР ОЛОВИ

АНДИША ҲАҚИДА СЎЗ

«Турли даврларда виждон турлича бўладими?» деган савол беришади. Йўқ, виждон бутун инсоният тарихида бир хил бўлади. Даврнинг, маконнинг аҳамияти йўқ унинг учун! Қишда бир виждон, ёзда бўлакча виждон деган тушунча йўқ. Андиша эса «виждон» деб аталмиш жуда чуқур, жуда кўламли инсоний фазилатнинг бир бўлаги, холос.

Инсонни инсон қилиб турган фазилатлар бир биридан алоҳида-алоҳида намоён бўлмайди. Ҳатто иллатлар ҳам фазилатлар орасида кун кечиради. Лекин бирон кишини таърифлаганда ақлли, илмли, одобли, имонли, виждонли, андишали деб унинг фазилатлари алоҳида-алоҳида тилга олинади. Шу маънода андиша виждонга нисбатан тор тушунча. Лекин қанчалик тор бўлмасин, бу билан андишанинг моҳияти, аҳамияти камайиб қолмайди. Таъбир жоиз бўлса, андишани таом-­
га солинадиган тузга ўхшатиш мумкин. Туз солинмаган ҳар қандай тансиқ таом ҳам бемаза бўлади.

«Ҳамма андишали бўлиши шарт!» дея фармони олий эълон қилиш ҳуқуқим йўқ. Ниятим ҳам йўқ. Истагим бор, холос. Қолаверса, андиша бир буюм эмаски, уни бировга ҳадя этсанг, улашсанг.

Андишали бўлишни ўргатишнинг иложи йўқ.

Оддий инсоний муносабатлар ҳаддан ташқари мураккаб. Ҳамманинг фикр-ёди ўзи мўлжаллаган юмуш билан банд. Суриштириб келсангиз, ҳар бир илиқ муомала остида жиндек бўлса-да, тама бор. Манфаат бор. Холис, беминнат, бетама меҳр-оқибат оз, жуда оз. Бундай муносабат учун фурсати йўқ одамларнинг. Бироқ андишани унутишга ҳаққимиз йўқ. Андиша одамлараро муносабатни равонлаштириб турадиган бамисоли машина мойи. Кишиларнинг асабини, саломатлигини, иноқлигини, қолаверса, инсоний гўзаллиги – латофатини сақлаб турувчи бир посбон!

Биз принципни, талабчанликни аксарият инсоннинг шахсини оёқости қилиб ташлаш деб тушунамиз. Дуч келган одамнинг шахсиятини дуч келган жойда оёғимиз остига олиб тепкилаймиз. Бунга ҳеч ким ҳақли эмас. Ҳатто жуда яхши одам ҳам жуда ёмон кишини бундай ҳақоратлашга ҳақи йўқ. Соф ўзбекона андиша «таркиби»да қатъийят ҳам, принципиаллик ҳам бор.

«Соф ўзбекона» деганда нимани назарда тутмоқдаман?

Рус адабиётини, хусусан, ўзим кўнглимга яқин тутган Фёдор Достоевский асарлари қаҳрамонлари муносабатида биз тушунган маънодаги андиша учрамайди. Иван Тургеневнинг «Оталар ва болалар» романида ҳам йўқ. Чет эл адабиётига мансуб асарларда ҳам деярли учрамайди бу сингари нозик туйғулар. Бўлса ҳам менинг кўзим тушмаган. «Ўзбекча ­– русча» луғатни варақлайлик. «Андиша» сўзининг таржимаси сифатида «опасение, боязнь» деган сўзлар келтирилган. Мутлақо нотўғри. «Благоразумно, обдуманно, осмотрительно» деган мазмунлар ҳам келтирилган. Булар бизнинг талқинимиздаги андишага яқин маънони англатаётгандек, аммо-лекин уларда соф ўзбекона андишанинг бутун бойлиги, зарофати йўқ. Рус тилидай бой тилда бизнинг «андиша»нинг муқобил таржимаси йўқ. Демак, бундай туйғунинг ўзи йўқ бу халқ вакилларининг табиатида. Унинг қандайдир кўринишлари бўлса бордир, холос.

Машҳур Талейраннинг (1754 – 1838) гапи бор: «Виж­дон, виждонли кишилар билан муомаладаги одамларга жуда катта фойда келтиради». Бор гап. Ҳаётда учрайди бундай ҳолатлар. Бировнинг андишалилигидан фойдаланиб қолишга уринадиганлар учрайди. Масалан, андиша қилиб «йўқ» дея олмагани учун, бировнинг раъйини қайтаролмагани учун атайин уни қийин, мушкул аҳволга солиб қўядилар. Бу, энди, кечирасизу, разиллик, аблаҳлик!

Ким нима деса десин, андишали одамнинг ҳаёти гўзалроқ, бойроқ, мазмунлироқдир.

(26 май 1989. Республика радиоси
орқали эшиттирилган суҳбатдан)

ЧИН ВАТАН САРҲАДЛАРИ

Нималарга қодирсан, ўзбек?

Дунёда озодликни истамайдиган халқ йўқ. Ҳаёт­нинг фалсафаси шу қадар ғаройибки, ҳатто озодлик нашидасини сураётган дунё халқлари ҳам янада озодроқ, янада мустақилроқ яшашни орзу қиладилар. Биз Ўзбекистон озодлик сари одим ташлаган тарихий даврнинг шоҳиди бўлиб турибмиз.

Мен оқ-қорани таниганимдан буён Ватанимизнинг мустақилликка эришиши мумкинлиги ҳақида асосан ёзувчи-шоирлар, рассомлар, санъаткорлар даврасидагина эркинроқ баҳс айланганига гувоҳ бўлганман. Аксарият ҳолларда эса Ўзбекистоннинг СССРдан ажраб чиқиши мумкинлиги тўғрисида оғиз очган киши очиқдан-очиқ майна қилинган. Расмий минтақаларда бундай изҳори дил этувчи одам нақ Ватан хоинига чиқарилган.

1991 йилнинг баҳорида ўтказилган халқ референдуми арафасида республикамиздаги коммунистик фирқа маҳридаги барча рўзномалар, телевидение ҳар куни халқни СССРдан ажрамасликка даъват этди. Эл-­юрт эътиборидаги не-не халқ ноиблари, нуфузли зотлар Ўзбекистонни мустақил кўриш орзусидаги «айрим калтафаҳм»ларни узоқни кўра олмасликда, халқни нотўғри йўлга чалғитаётганликда айбладилар. Барча чиқишларнинг хулосаси бир, яъни «Айрилганни айиқ ер!» эди. Шундай фикрни уқдиришига уринганларни «Хўш, жаноблар, мустақиллик йўли танланганида нега энди ўша вақтдаги сўзларингни қатъий туриб ҳимоя қилмаяпсизлар?» дея саволга тутиш ниятим йўқ, чунки бизнинг жамиятда, айниқса, матбуот саҳифаларида бирёқлама, эгизак мулоҳазаларни мутлақ ҳақиқат даъвосида айтиш одат тусини олган. Кескин баҳс-мунозараларга йўл қўйилмаган, йўл қўйилган пайтларда эса баҳс маданиятининг ожизлиги панд берган.

Ҳозирга қадар ҳаётимизни не-не улуғ зотлар, мутафаккирлар томонидан яратилган назариялар, йўл-йўриқлар асосига қуриб яшадик. Бироқ аввалида ҳаётбахш ва мукаммал кўринган таълимотлар ҳам кўп ўтмай чиппакка чиқаверди, уларнинг бари охир-оқибатда одамларнинг турмушини издан чиқаришга олиб келди. (Мутахассисларнинг фикрича, Русия тарихида 17 карра қайта қуришга уриниш бўлиб, унинг бирортаси ҳаётни тўғри изга сололмаган.) Жамиятда ҳукм сурган қонун-қоидалар шу қадар бетайин ва шу қадар ғайриинсоний эдики, азбаройи одамлар тасаввуридаги эзгулигу разиллик, яхшилигу ёмонлик, ҳалоллигу ҳаромлик тушунчалари остин-устин бўлиб кетди. Ҳатто озодлик, мустақиллик тушунчалари ҳам жуда жўнлаштирилиб, сунъийлаштирилиб юборилди.

Қодир табиат ўзининг эрка фарзандлари бўлмиш инсонларга эмин-эркин яшаб, баркамоллик чўққиси сари улғайиш йўлларини белгилаб бергани ҳолда шўро жамиятидаги барча сунъий қонун-қоидалар ана шу имкониятларни муттасил вайрон қилди ­– одамни одамийлик қиёфасидан маҳрум этишга уринди. Буларнинг оқибатини кўриб турибмиз ­– иқтисодий буҳрондан юз, минг карра даҳшатлироқ маънавий таназзул даврини бошдан кечирмоқдамиз. Ана шундай пайтда мустақиллик мақомига эришмоқчи эканмиз, «Энди нима қилмоқ керак?» деган саволни ниҳоятда кескин қўймоғимиз шарт. Тарихий, ижтимоий-сиёсий воқеалар силсиласида етилган вазият бизга шундай марҳамат кўрсатиб, «Қани, ҳой ўзбек, нималарга қодирсан?!» дея саволга тутиб турибди.

Иқтисодий муаммоларнинг қалашиб ётганлигидан қатъи назар, тарих ўзбеклар олдига маънавият бобида сифатий янгиланиш вазифасини қўйди.

Маънавий-маърифий муаммолар ҳақида сўз борар экан, менинг назаримда, биринчи вазифалар қаторида замонавий ўзбекнинг маънавий номаи аъмолини яратмоғимиз зарур. Яъни ўзбеклар эзгулик ва разилликни қандай тушунадилар? Гўзалликни қандай тушунадилар? Тарихни, эркни, мустақилликни қандай англайдилар? Меҳнат қилиш, ҳордиқ чиқариш, мутолаа маданиятини нечоғлик ўзлаштирганлар? Ўзбекларда қариндош-уруғчилик анъаналари қандай? Давлат, жамият туйғуси шаклланганми? Ўзбеклар тижорат сирларини эгаллаганмилар? Овқатланишни биладиларми? Мусиқадан завқланишни-чи?..

Фавқулодда саволларни кўндаланг қўйишдан мутлақо чўчимаслик керак. Негаки, шунга ўхшаш яна кўплаб саволларга топилажак ва умумлаштирилажак жавоблар пировардида келгуси аср бўсағасидаги ўзбекнинг ўзлигини англашга олиб боради. Ўзлигини англаган, англашга ҳаракат қилаётган халқ ҳаёти мазмунан бойийди, ботинан ва зоҳиран гўзаллашади, умрига барака киради.

Ана шундай гўзаллик висолига олиб боражак йўллардан бири ­– Ватан туйғуси, кичик Ватан ва ҳақиқий Ватан тушунчалари билан чамбарчас боғлиқ.

Мусофир қадриятлар зўравонлиги

Ҳаётнинг энг улкан ҳақиқати ­– яшаш учун кураш. Қумурсқадан ҳайвону паррандагача, инсонгача ҳар лаҳза, ҳар нафасда ўзидаги омонат жонни бой бермаслик ҳаракатида бўлади. Омонатнинг (жоннинг) умрини узайтиришнинг бош шартларидан бири ­– Ватанда яшамоқ!

Ҳомила учун онанинг вужуди ­– Ватан. Ҳазрат Навоийнинг машҳур «Кўзим қаросига мардум киби ватан қилғил» мисрасига зеҳн солсак, мардум, яъни кўз гавҳарининг Ватани ­– кўз қорачиғи! Демак, ҳомила учун она вужудидан, кўз гавҳари учун кўз қорачиғидан кўра мосроқ ва азизроқ Ватан йўқ! Фикрни чуқурлаштирсак, комил инсоннинг у дунёдаги Ватани ­– жаннат, кофирники ­– дўзах!

Қизиқ, айрим микроблар чанг таркибида яшаса, айримлари кўлмак сувларда урчийди. Яъни улар учун чанг билан кўлмак ­– Ватан!

Ҳар қандай тана ўзидаги жон учун Ватан вазифасини ўтайди. Буларнинг барида қисмат бир: Ватанга шикаст етса, жон чиқади!

Тана жон учун Ватан бўлса, тана ҳам Ватанга муҳтож. Бинобарин, Худо борлиқдаги ҳар қандай жондору нарсанинг яшамоғи учун муносиб Ватан яратган. Жумладан, барча халқлар қатори ўзбеклар учун ҳам! Мазкур ҳақиқатдан келиб чиқсак, ўзбек кўз гавҳари бўлса, Ўзбекистон бамисоли кўз қорачиғи! Бу қорачиққа бегона кўз гавҳари сиғмайди ёки шу қорачиққа мослаша олган гавҳарларгина сиғади.

ХХ аср маҳаллий «гавҳар»лар мусофир гавҳарлар томонидан сиқувга олинган асрга айланди. Мусофир қадриятлар маҳаллий қадриятлар устидан зўравонлик даъвосига ўтган жойларда ўнгланмас фожиалар келиб чиққанини кўриш учун узоққа боришнинг ҳожати йўқ!

Алданган ва бўйсундирилганлар

Октябрь инқилобига қадар маҳаллий халқларда кишилар феъл-атворининг ­– характерининг ўзагини миллий, маҳаллий, диний қадриятлар ташкил этган. Кишиларнинг маънавий ватани бўлмиш бундай қад­риятлар мутлақо дахлсиз сақланган, ҳар қандай мушкул шароитда ҳам улар бегона назардан, ёт таъсиротлардан асраб-авайланган. Ҳатто турли низо ва урушлар туфайли ҳудудий эгалик қўлдан кетган пайтларда ҳам миллий, диний эътиқод катта талафот кўрмаган. Ўзбек учун Худо, Оила ва Фарзанддан буюкроқ, муқаддасроқ тушунча бўлмаган. Деҳқон ерга, ҳунарманд қўл кучига, уламо илмига ишонган. Қўни-қўшни, қариндош-уруғ, маҳалла-гузар, қишлоқ, масжиду мадраса ижтимоий-сиёсий муҳитни ташкил этган. Мазкур соф ўзбекона қадриятлар мажмуасидан ЎЗБЕКНИНГ ВАТАНИ ташкил топган.

Халқимиз орасида маърифатпарварлар, юксак мақомдаги зиёлилар бўлганини эътироф этган тақдирда ҳам ХIХ аср ўзбеги дунё халқлари орасида илғор мавқега эга эмас эди. Лекин бу, «ўзбекка 400 йилда ҳам ақл битмайди» деган ҳукм чиқаришга асос бермайди. Башарти, Русия Ўрта Осиёни босиб олмаганида, башарти, Октябрь инқилоби шарофати билан «озодлик»ка чиқмаганимизда, башарти, 74 йил мобайнида социализм «юксаклик»ларига кўтарилмаганимизда ҳам ўзбек ХХ аср аввалидаги феодализм даражасида қолиб кетмас эди, капитализмни четлаб «социализм» аталмиш тубсиз чоҳга сакраш ўрнига, ошиқмай, табиий ривожланиш йўлида анча илгарилаб улгурган бўлур эди. Афсуски, биз тараққиётнинг муқаррар қонуний босқичи устидан сакраб қўйдик, тўғрироғи, елкамиздан туртиб бизни сакрашга мажбур қилдилар.

Шу нарса ҳам аён ҳақиқатки, қорни нонга тўймай, усти энгил-бошга ёлчимай, саводи чиқмай ўтаётган омма ва айрим табақа вакиллари инқилоб ваъда қилаётган иқтисодий ва сиёсий рўшнолик Ўзбекнинг Ватанини кунпаякун қилиш эвазига келишига ақли етмаган, бунга ақли етганлар эса босқинчи қадриятлар ва уларга алданган маҳаллий лақма фаоллар зуғумига қаршилик кўрсата олмаган. Алданганлар алданиб яшайверган, алданмаганлар қириб ташланган ёхуд бўйсундирилган.

«Оловли йўллар» фильмида шундай лавҳа бор: Ҳамза Шоҳимардонда аёл-қизларни паранжини улоқтиришга, қишлоқ гузарига чиқиб, давра ясаб, ўйин-кулги қилишга чорлайди... Қишлоқ аҳли дунё дунё бўлиб кўрмаган бир ҳол. Уларнинг назарида Ҳамза ким? Дажжол эмасми?! Номаҳрам эркак хотин-қизларни бундай йўлга бошлашига қандай ҳақ-ҳуқуқи бор?! (20-йилларни қўя туринг, ҳозир биров маҳаллангизга келиб шундай қилиб кўрсин-чи!)

Ҳамзанинг, тўғрироғи, фильм ясовчилар яратган Ҳамза образининг назарида аёлларни ўша тариқа озодликка олиб чиқиш юксак инсонпарварлик, жасорат саналади. Лекин айни вақтда Ҳамза ўзининг бу «адолати» билан Ўзбекнинг Ватанини кўтариб турган асос устунлардан бўлмиш ўзбек аёлининг шаънини, яъни аёлларни номаҳрам назаридан асрашдек ўта нозик азалий миллий қадриятни оёқости қиляпти-ку! Бундай «инсонпарварлик», «Аёлни биргина эркакка боғлаб қўйиш худбинлик, ҳар бир аёл барча эркакларникидир», деб аёлларга мутлақ ҳурлик бериш таълимотини илгари сурган Маркиз де Саднинг «покиза» ниятларидан моҳиятан йироқ эмас.

Биргина шу ­– хотин-қизларга муносабат масаласидаёқ инқилобдан кейинги ўзбек иккига ажраб кетди: аёлларни Ҳамза (образи) истаган қабилда озодликка чиқишини ёқловчи ­– янгилар ва буни рад этувчи ­– эскилар. Кўп ўтмай мазкур эскилар ва янгилар орасидаги ихтилоф катта-кичик ижтимоий-маиший муаммолар баҳонасида шиддатли суръатда кескинлашди, яхши ниятлар қобиғида келган мусофир қадриятлар зўравонлик йўлига ўтиб, Ўзбекнинг Ватанини ғорат ва поймол қила бошлади. Миллатлар орасидаги майда-йирик тўқнашувлардан тортиб, то асосан ватанпарварлик ҳаракати бўлган босмачиликкача шу зўравонлик касофати эди.

Хуллас, асрий қадриятларимиз зўравонлик билан ёки алдов йўли билан ўзгартиришга киришилди.

Оломон салтанати

Алданмасликнинг бирдан-бир чораси Ўзбекистон дея аталгувчи Ватанда ўзбек халқи сифатида яшамоғимиз аллақайси доҳий ёки аллақайси фирқа, мафкура томонидан эмас, Яратгувчи томонидан белгилаб қўйилганини, бунга ҳеч қандай ташқи инсоний куч дахл кўрсатишга, ҳатто аралашишга ҳақи йўқлигини ҳис қилмоғимизда эди! Инсоний камолотимиз ва саодатимизнинг бош ва ўзгармас мезони ҳам шу бўлмоғи керак эди!

Биз ана шу мезонни унутдик ва ҳаётимизни нуқул ташқаридан келган, келтирилган андозалар асосига қурмоқчи бўлавердик.

Ҳар қандай жамиятнинг, ҳокимиятнинг одиллик даражаси ўз фуқароларига комил инсон мартабасига етишмоқ учун нечоғлик шарт-шароит яратиб бергани билан ўлчанса, дунёдаги «энг инсонпарвар» жамиятимизда инсоний камолот чўққиси «совет халқи», «совет кишиси» деган тушунчага олиб бориб тақалди.

1918 йили бўлиб ўтган Оренбург губерния 1-қурултойида «энди казаклар ҳам, деҳқонлар ҳам, мусулмонлар ҳам йўқ, фақат гражданлар бор, холос», деган фикр устунлик қилди. Бу ­– даҳшатли нуқтаи назар эди! Шундай жоҳилликлар оқибатида миллий мансублик ўрнига «совет фуқароси», маҳаллий мансублик ўрнига «эсэсэсерлик» дейиш расм тусини олди. Она Ватан қайғусида эмас, «совет ватанпарвари» сифатида жон олиб жон берилди. 1977 йилги КПССнинг ХХIV қурултойи мамлакатда «янги тарихий бирлик ­– совет халқи» вужудга келганини зўр тантана билан дунёга жар солди. Аслида бундай тушунча ва атамаларнинг бари таг-заминдан холи, ёлғон ва ясама қадриятлар эди! Уч юз миллиёнлик турфа халқ-элатни моддий-маънавий Ватанидан, демак, инсонни инсон қилиб турган ўқ илдизидан маҳрум этган ёвуз ёлғон шу эди!

Айни шу ёлғон сиёсат, воқеа-ҳодисаларга муносабат билдириш одоби ­– барча-барчаси халқни оломонлашувига, оломонни тафаккурдан, ҳис-туйғудан маҳрум этишга қаратилган эди. Яратган ҳар бандага шахслашув имконини ато этгани ҳолда, бизнинг жамият шахслашувни қатағон этди, мутеларча бўйсунувчи оломонлашиш эса муттасил рағбатлантирилди. Уч юз миллиёнлаб халқни бир ёқадан бош чиқартирадиган, бир хилда текис ва силлиқ фикрлайдиган (аслида фикрламайдиган!) қилиб қўйган бундайин мустабид сиёсатни кўҳна тарих кўрмаган!

Аянчлиси шундаки, оломонлашув халқнинг қуйи табақасидагина эмас, олий табақаларни ташкил этувчи раҳбарлар, олимлар, муаллимлар, ижодкорлар ­– зиё­лиларнинг ҳам вужуд-вужудига сингиб кетди. Инсонни улуғловчи руҳ тарбияси издан чиқди, руҳ ўлдирилаверди, унинг ўрнига тубанлашишнинг бирдан-бир шарти ­– одамлар ёппасига нафс бандаларига айлантирилди. Бир неча авлодлар умри мобайнида моддий-маънавий ватанидан жудо этилган ва ўрнига ўрин ҳеч қандай ватан берилмаган бундай халқ бир чўпон измидан чиқмайдиган пода янглиғ оломонга, мамлакат эса ватанида беватан ва маънавий қадрият илдизлари аёвсиз қирқилган оломонлар салтанатига айланди.

Сўнгги беш-олти йиллик ўзгаришлар Ўзбек Ватанининг заминини, унинг қадриятларини қайта идрок этишга бир қадар имкон яратди. Ана шундай паллада Ўзбекистон мустақиллиги эълон қилинди. Бу ­– воқеа­ларни, ҳаётни, жамият ва инсоний комиллик тўғрисидаги тушунчаларимизни, бир сўз билан айтганда, замонавий ўзбек тушунчасини қайта бошдан идрок этишга даъват этмоқда.

Кичик Ватан

Файласуф олим Қўчқор Хоназаровнинг «Сиёсий маданиятимиз ҳақида» («Ёш ленинчи». 1991 йил 17 сентябрь) тоифасидаги чиқишларни айни кўпайтириш пайти. Ушбу мақолада «Умумбашарий нуқтаи назардан қараганда, ўзбек халқи ўзининг сиёсий маданияти жиҳатидан ҳали кўп ўсишга муҳтож»лиги, «сиёсий маданият устидаги ишимизни энг ибтидоий даражадан» бошламоғимиз кераклиги ёзилган.

Мутлақо тўғри фикр! Халқимиз маданиятли инсон сифатида ўзлигини англамоғи учун ҳали кўплаб бош­ланғич таълимотларни ўзлаштирмоғи зарур. Мақоладаги муҳим фикрлардан бири: «Сиёсий маданият асосан тўрт устунга суянади: инсонпарварлик, демократия, ошкоралик ва кўпфирқалилик».

Кишиларнинг сиёсий маданиятини оширишда мазкур тўрт шартнинг муҳимлиги муаллиф томонидан асослаб берилган. Унга эътироз йўқ, лекин мулоҳазани чуқурлаштиришга уринсак, демократия ҳам, ошкоралик ҳам, кўпфирқалилик ҳам (кўпфирқалиликни ҳурфикрлилик деб ўқисак янаям яхши) инсонпарварликдек юксак тушунчанинг айрим қирраларини ташкил этади, холос. Қолаверса, мазкур тўрт талаб аввало одамларга эмас, балки ҳокимиятга кўпроқ тааллуқли. Ҳокимият чинакам инсонпарвар бўлган жамиятда демократия, ошкоралик, ҳурфикрлилик ва ҳоказо шарт-шароитлар ўз-ўзидан йўлга қўйилади, фуқаролар шу руҳда тарбия топаверади. Борди-ю, ҳукмрон сиёсат бунга йўл қўймаса, шарт-шароит яратмаса-чи? У ҳолда одамлар томонидан жорий этилган демократия, ошкоралик, ҳурфикрлилик ҳукумат томонидан жиноят сифатида баҳоланиши ҳеч гап эмас.

Бу ­– масаланинг бир томони. Иккинчи нозик жиҳати шундаки, одамларнинг баркамол инсонлик мартабасига етишишини (сиёсий маданиятини ошириш ҳам шу жумладан) фақат ҳокимиятга боғлаб қўйиш икки жиҳатдан хавф туғдиради: биринчиси ­– ҳукмрон сиёсат демократлаша олмаган тақдирда одамларда «Юқоридан шароит яратилса маданиятли, ҳалол бўламан, акс ҳолда тубанлашавераман», деган кайфиятни келтириб чиқаради (ҳозиргача шу қабилда яшамоқдамиз). Иккинчидан ­– борди-ю, ҳокимият чинакам инсоний шароит яратиб бергудай бўлса, халқ ҳукуматга, унинг раҳбариятига офаринбозликка оғиб кетади. Сир эмаски, бу, биз ўзбекларга кўпроқ хос одат. Мисол учун ўзидан қудратлироқ, ҳожатбарорроқ одам олдида ялтоқланиш айрим кишига нисбатан ғайриахлоқий қусур деб қўяқолсак, бутун бир халқнинг феълида бу касалликнинг бўртиб кўриниши турган-битгани фожиадир, устига-устак, комил инсон тушунчасига мутлақо зиддир.

Айтмоқчиманки, комил инсонлик мартабасига ким­лардандир марҳамат кутиш билан, «юқори»нинг иноятларига таҳсинлар айтиш билан эмас, балки буюк табиий уйғунлик ­– Қодир табиат уйғунлигига мослашиш, унгагина бўйсуниш орқали эришилади.

Сиёсий маданиятимиз миқёсларини ва у орқали ўз миллатимиз, она ватанимиз Ўзбекистонни, умуман дунёни саводли англаш даражасини билмоқ мақсадида ҳар ким ўзини: «Менинг воқеа-ҳодисаларга муносабатим тафаккурнинг қай босқичига тўғри келади?» деган савол билан тергаб кўрса, ёмон бўлмасди.

Мен «Кичик Ватан» деганда жуда кенг моддий-маънавий қадриятлар мажмуини назарда тутган эдим. Аммо-лекин Ватан тушунчаси бу билан тугамайди, зеро, чинакам инсоний саодат Ҳақиқий Ватанни анг­лашдадир!

Ҳақиқий Ватан сарҳадлари

Ўзбекистонни моддий ва маънавий тобеликдан халос этиш билан ўзбек чинакам озодликка, чинакам мустақилликка эришадими? «Ватан» тушунчаси Ўзбекистонга эгалик билан чекланадими?

Асло! Бу ­– ҳақиқий озодликнинг дастлабки босқичи, холос. Чин инсоний озодликнинг чеки-чегараси йўқ. Ҳақиқий саодат Қодир табиат ҳар бир инсонга ато этган Сарҳадсиз Ватанни ҳис этиб яшамоқликда!

Инсоният тарихи Кичик Ватан учун курашлар тарихидан иборат. Она Ватан озодлиги йўлидаги зафарли жанглар пировардида босқинчилик юришларига уланиб кетганига мисоллар кўп. Искандар Зулқарнайндан тортиб Чингизхон ва Амир Темурга қадар, Мовароуннаҳр хонликларидан тортиб Ўрта Осиёнинг Русия томонидан истило этилишига қадар, Гитлер фашизмидан то социалистик империяга қадар ­– ҳаммасида Ватан сарҳадлари ўзга ватанлар ҳисобига кенгайтирилган.

Қиёслаб кўрайлик: Искандарнинг ватани катта эдими ёки Темурники? Оврупони забт этган Гитлернинг қўл остидаги Ватаннинг улканлиги қаерда-ю, ўз ғоялари, қуролли кучлари билан бутун Ер юзига панжа отган шўролар салтанатининг қудрати нимада эди? Ажабтовур қиёсларга журъат этсак, инсоният тарихида ўтган барча соҳибқирону саркардалар қўл остига киритган ватанларни жамлаган тақдирда ҳам улар биргина Муҳаммад алайиҳиссалом англаган Ватанга ёки бўлмаса Нақшбандий, Аттор, Кубро, Яссавий, Жомий, Навоий, Ғаззолий сингари зотлар ботинан жо этган Ватанларга тенг келармиди!..

Шунинг учун ҳам тенг келмайдики, буюк зотлар эгаллаган Ҳақиқий Ватан ­– Самовий уйғунлик қилич билан эмас, тафаккур ва қалб қудрати билан забт этилади. Бундай бахтга элтувчи қалб ва тафаккур тарбияси унутилган жойда одамлар Ҳақиқий Ватанга орзумандликни унутадилар, бунинг оқибатида ўзга юртларни босиб олиш, ўзгалар бахтига чанг солиш, ўзганинг мол-дунёсига кўз олайтириш, ўзганинг жонига қасд қилиш, инсоний саодатни ўткинчи ҳаловатларда кўриш ­– айни кунларда кўз ўнгимизда кузатилаётган ҳоказо иллатлар оддий ҳолга айланаверади...

1968 йили вафот этган можор адиби Бела Хамваш ўзининг «Далв» сарлавҳали тадқиқотида ҳозирги кунларда кечаётган талотўпларнинг самовий сабабларини асослаб берган. Адиб Қуёшнинг Ерга нисбатан оғиш бурчагида юз берадиган ўзгариш ҳодисасининг заминимиздаги ҳаётга таъсирини тадқиқ қилган. Қуёшнинг оғиш йўли 2000 йилда 30 даражани ташкил этади ва ҳар 2000 йилда бир бурждан иккинчисига кўчади. Шу ҳисобга кўра ҳозир космик ой ниҳояланиб Ер Балиқ буржидан Далв буржига кўчиш арафасида турибди. Ердаги 2000 йилга тенг бўлган «Ҳар бир космик ой, ­­– деб ёзади Б.Хамваш, ­­– улкан тарихий даврдир, бу ­– юнонларда дон деб аталади. Ойдан ойга ўтиш чоғида умумбашарий кескин ўзгаришлар кузатилади. Ҳар олти космик ойдан сўнг улкан фалокатлар юз беради».

Демак, асримиз пировардида курраи заминимизда, жумладан, бизнинг минтақаларда рўй бераётган табиий офатлар, ҳалокатлар, ижтимоий-сиёсий портлашлар сабаблари Ерда ­– ён-атрофимиздагина эмас, кўпроқ Коинотда ҳам экан-да! Буржлардаги оғишларгина эмас, Қуёшдаги портлашлар, Ой фазалари Ерга таъсир кўрсатишини биламиз. Қадим-қадимда оғир юқумли касалликларнинг тарқалиши, тошқину зилзилалар, ҳатто катта урушлар Коинотдаги жараёнларга дахлдорлиги айтилган. Чернобил фожиаси, Ўш, Фарғона воқеаларининг бир чеккаси ҳам самовий жараёнларга тақалмоқда. «Янги давр дунёни англаш асослари» китобида одамларнинг тафаккури, фикрлаши Нафис ва Оловли Дунё қатламлари билан узвий боғлиқлиги ҳақида мулоҳаза юритилган. Руҳан бой ­– руҳоний бўлган дастлабки одам шу уч Дунёда яшаган, бинобарин, самовий қатламлару (Етти қават осмон) дунёларни бирлаштириб турган улкан уйғунлик ­– буюк мувозанат одамнинг руҳий ­– Ҳақиқий Ватанидир!

ХХ аср одамларининг энг катта фожиаси, ана шу Ватандаги беватанлиги. Замондошлар учун энг олий нажот ҳам Буюк ва Мутлақ самовий уйғунлик тимсолидаги Ватанни англамоқликдир!

«Биринчи одамларда илоҳий келиб чиқиш туйғуси равшан англанган. Улар табиат ­– руҳ ­– қалбнинг абадий бирлигини ўзларида мужассам этган одамлар эдилар», дейди Б. Хамваш.

Зикр этилган «самовий уйғунлик», «катта ватан», «ҳақиқий ватан», «инсоний саодат», «буюк мувозанат», «мутлақ уйғунлик», «олий мувозанат» сингари иборалар маъно жиҳатидан бир тушунчани ифодалайди. Эйнштейн тасаввуридаги «олий илоҳий куч» иборасини ҳам шулар қаторида келтириш мумкин, зеро, буюк физик олим «Олий илоҳий кучни тушуниб етиш учун мана шу коинотга қараб турсам, у Аллоҳнинг борлигини қалбимга солади», деб ёзган. Демак, санаб ўтилган иборалар айтиладими ёхуд Аллоҳнинг муборак номи тилга олинадими ­– моҳият ўзгармайди: ҳар қайси ҳолатда ҳам сўз Самовий уйғунлик назарда тутилган буюк ва мутлақ ҳақиқат ­– ҲАҚ ҳақида бораётган бўлади. Ҳақиқий инсоний юксалиш шу Ҳақ висолига мубталолик орқали бўлади.

Миллий туйғуни англаш, она юртни азиз ва мукаррам билиш кишини юз карра улуғласа, шу йўл орқали ўзини Самовий уйғунликда, Самовий уйғунликни ўзида ҳис эта олмоқлик Инсонни минг карра улуғлайди! Бундай инсоннинг қилган иши, босган қадами, сўзлаган каломидан ҳаётбахш нурлар таралади.

Фуқароларини ана шундай ҳурлик, озодлик йўлига сола олган Ватангина мустақил ҳисобланади, шу мақомга етиша олган одамларгина Ватанда беватан яшаб ўтмайдилар.

«Ҳар қандай маданият ва ҳар қандай халқда ташқи олам билан инсоннинг ички дунёсида бақамти борувчи оқимлар мавжуд, ­– деб ёзган эди Ж.Неру. ­– Бу икки оқим ўзаро яқин бўлса ё қўшилиб кетса мувозанат сақланади ва пухталик кузатилади. Бу икки оқим айрилиб кетган ҳолларда тафаккур ва қалбни ўртагувчи тўқнашувлар ва талафотлар келиб чиқаверади».

Савол туғилади: фожиали тўқнашувлар ва талафотларга чап бериш, умуман Мутлақ уйғунлик туйғусини шакллантириш учун нима қилмоқ керак?

Аввалбош, болаларни гўдакликдан Самовий уйғунликни ҳис этиш руҳида тарбиялаш йўлга қўйилмоғи керак, токи, одамнинг қудрати табиат кучларини енгишда эмас, балки табиатнинг буюк мувозанатини сақлаш ва қалбан ҳис этиб, унга мослашиш эканини англаб етсин. Иккинчи муҳим тадбир, Мутлақ уйғунликни асраш фирқаси ташкил этилмоғи зарур. (Ҳозир эълон қилинаётган бирорта расмий ё норасмий дастур ва ҳаракатномаларда инсон тарбиясининг бу қирраси мутлақо эътиборга олинмаган.) Одамлар ташкил этаётган фирқаларга бир неча тавсияномалар ёрдамида аъзо бўлиш мумкин. Мутлақ уйғунликни асраш фирқасига эса ҳисобсиз тавсияномалар билан ҳам эмас, фақат мустақил равишдаги қалб ва шуур, имон ва эътиқод тарбияси ёрдамида аъзо бўлинади. Чунки бу уйғунлик дастурини ҲАҚнинг ўзи яратган, у одамлар шу чоққа қадар яратган ва бундан кейин яратажак мукаммал дастурлардан-да мукаммал ва боқийдир.

(«Ўзбегим». «Звезда Востока» журнали
кутубхонаси. «Ватан» серияси. Т.: 1992. Б.194-203.)

ТОНГ ФАЛСАФАСИ

Яшаётган ҳар кунимизнинг ҳар дақиқаси мўъжиза. Фақат ана шу мўъжизанинг ҳикматини англаш, идрок этиш лозим. Ҳамон тонгги эшиттиришда иштирок этаётган эканмиз, шу билан боғлаб айтсак, кеча-кундузнинг э-энг мўъжизакор, мўъжизага бой лаҳзалари саҳар чоғи юз беради.

Мен саҳар деганда субҳи содиқ пайтини ­– тун ўз ўрнини кундузга бўшатиб бера бошлайдиган дақиқаларини назарда тутмоқдаман.

Субҳи содиқ мўъжизасини уч жиҳатдан таърифлаш мумкин.

Биринчиси, оддий гўзаллик маъносида:

саҳар чоғидаги сўлимлик;

оламнинг ёруғланиш онлари;

жонзотларнинг уйғониши;

тонг насимлари;

анвойи гул ҳидларининг таралаши.

Иккинчиси, субҳи содиқнинг фалсафий таърифи маъносида:

тонг дунё яралишининг биринчи кунини англатади;

инсон умрининг она вужудидан ёруғ дунёга келиш онлари;

куннинг гўдаклиги...

Инсондир, жондордир, ухлаб ётган ҳолда туғмайди. Ҳеч бир жонзот дунёга ухлаб ётган ҳолда келмайди. Бу нимани англатади? Тирик жон борки, тонгни уйғоқ қарши олмоқликни англатади. Токи, субҳи содиқ тароватидан баҳра олиб бошласин кунни.

Учинчиси, ахлоққа, тўғридан-тўғри умр дақиқаларидан унумли фойдаланишга дахлдор. Оддий инсоний назокатдан келиб чиқилса, эрталаб қуёш чарақлаб кетгунча чўзилиб ётиш чиройли ҳолат эмас. Бу дангасалик, танбаллик аломати. Бу ёғи сўралса, эрталабки вақт куннинг энг баракали дамлари ҳисобланади. Хусусан, ҳунармандлар, деҳқонлар учун тонгги фурсатлар ғанимат.

Тонг отишининг оддийлигига келсак, бу қадар оддий, одми кечадиган улуғвор жараён кам. Тун кундузга айланар экан, улуғвор сукунат, вазминлик, донишманд­ларга хос ўйчанлик яққол кўзга ташланади. Ҳатто қуёш ҳам ушбу улуғворлик олдида хижолатда майин жилмайиб кўтарилади осмонга...

(14 июль 1995. Республика радиоси.
«Ассалом, Ўзбекистон!» эшиттириши.)

АСРИМИЗГА МУНОСИБЛИК ТУЙҒУСИ

Олий ўқув юртини битириб, эндигина меҳнат фаолиятимни бошлаган кезларимиз эди. Мўйсафид ёшдаги ҳамкасбларимиздан бири тенгқурларимиз билан суҳбат чоғида, «Сиз ёшларга ҳавасим келади, чунки сизлар ХХI асрни кўрасизлар», деган гапни айтди. Кечагидек эсимда: бу гапни эшитиб, ҳаяжонланиб кетдим ва айни чоғда, «Эҳ-ҳе-е, қачон ўттиз йил ўтади-ю, ХХI аср қачон келади?!» деган фикр ҳаяжонимни бир қадар совитгандай бўлди. «Вақт» деган тушунча эса менинг эҳтиросларим, ўйларим билан ҳисоблашиб ўтирмади ­– кўз очиб юмгунча, мана... ХХI асрнинг тўртинчи йили ҳам тарихга айланай деб турибди.

Кўҳна ва навқирон табиат учун тақвим рақамларининг аҳамияти йўқ, ҳисоби, лекин инсон тафаккури, ақл-идрокининг жавҳар ва кўлами замон билан чамбарчас боғлиқликдаги қарашларда, ўй-мулоҳазаларида ўз ифодасини топади. Зеро, бугун ХIХ асрнинг ёки ХХ асрнинг гапини айтиш ярашмайди. Мўйсафид тарих учун ўн йил лаҳзадек арзимас фурсат, лекин эндиликда ҳатто ўн йил бурунги орзу-ҳаваслар, интилишу кайфиятлар аллақачон эскириб улгурмоқда.

Замон бизлардан ХХI аср кишилари бўлиб яшашни, фикрлашни ва олға интилишни тақозо этяпти. Ўзаро узвий боғлиқ бўлган мазкур уч талаб инсоннинг мавқеи, салоҳияти ва қудратини англатади, унинг аъмолини белгилайди, истиқболдаги йўлларини ёритади. Нитшенинг ўлмас «Зардушт»и инсонни ҳамма нарсаларга инсоний маъно берувчи, яъни «баҳо берувчи» деб таърифлайди. Зотан, Инсон борлиқ воқеа-ҳодисаларга, жадал ўтиб бораётган кунларига, ўзи ичида яшаётган, кўраётган-сезаётган жараёнларга баҳо беради. Ушбу баҳо бериш асносида инсон Аллоҳ томонидан ўзига ато этилган улуғворликка эришади, ҳар банда ўз баҳосида, баҳолари ичида яшайди, мустаҳкам оёққа туради. «Менга Ернинг таянч нуқтасини кўрсатинг, оламни бошимга кўтараман», деган эди қадимги донишмандлардан бири. Ўтмишда яшаб ўтган буюк ва ардоқли аждодларимизнинг охирати обод бўлсин, илоҳим, бироқ, неки ижобий ва ҳайратланарли мисоллар истасак, фақат ўтмишга мурожаат этиш одатимизга айланиб қолаётганини жиддий ўйлаб кўрадиган пайт етмадимикин? Ернинг таянч нуқтасидан кўтарадиган, «Мен шунга қодирман!» дейдиган донишманду марди майдон замондошлар ҳозир ҳам бордир, ахир?!

Вашингтонда, АҚШ Сенати биносига кираверишдаги муҳташам саройнинг қоқ ўртасида, оёқ остидаги мармар тўшалмада болалар коптокчасидек оқ нуқтага кўзингиз тушади. Қизиқиб сўрасак, ўша нуқта бутун дунёнинг қоқ маркази деган маънони англатишини айтишди. Яхши тимсол экан, деган хаёл кўнглимдан кечди-ю, ўзбекона қайсарлигим тутди: нима учун дунёнинг маркази АҚШда, Вашингтонда ва яна америкаликлар сенати биносининг остида бўлиши керак?! Ким нима деса деяверсин, аммо-лекин бутун коинотнинг маркази мен оёқ қўйиб турган Ўзбекистон заминида! Биз оёқ қўйиб турган тупроқ, Ўзбекистон замини омон бўлса, дунё омон бўлади! Ўзбек учун чексиз дунёнинг борлиги ҳам, йўқлиги ҳам, очлиги ҳам, тўқлиги ҳам, шодлиги ҳам, қайғуси ҳам ўзимизнинг Ўзбекистондан бошланади! Ўзбек учун таняч нуқтаси ­– шу. Ўзбек учун оламнинг таянч нуқтаси ҳар бир ҳамюртимизнинг ўз нуқтаи назарида жойлашган.

Шахсий-индивидуал нуқтаи назар деганда, тор ва майда мақсад-муддаолар эмас, коинотнинг ўзидек бепоён орзу-истаклар назарда тутилаётгани сезилгандир? Чунки халқнинг таянч нуқтаси бутун бир Ватан нуқтаи назари шахсларнинг таянч нуқтасидан келиб чиқиб шаклланиши кўзда тутилмоқда. Инсоният тарихининг ўзи шундай: қаерда, қачон, қайси бир миллат халқ даражасига кўтарилган экан, демак, ўша ерда нуқтаи назарлар шаклланган. Якка тушунча шакл­ланмай, қад ростламай туриб, «халқ» деган кошона яралмаган.

Давлатимиз Раҳбари Ислом Каримовнинг «Фидокор» газетаси мухбирининг саволларига берган жавоблари қайта-қайта ўқилса, унда айни пайтдаги комиллик мақомига эришиш асослари батафсил баён этилганини англаймиз. Ўзлигимизнинг асосий хусусиятларини мужассам этадиган миллий мафкурани шакллантирмоқ учун «аввало, биз қандай давлат, қандай жамият, қандай тузум барпо этмоқдамиз, унинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маънавий асослари нималардан иборат, деган саволга жавоб топишимиз керак», деб уқтиради Президент.

Жавоб ҳам баҳо бериш демакдир. Жавоб ва баҳо бериш учун эса яна ва яна шахсий нуқтаи назар зарур. Юртбошимиз ушбу омилни алоҳида таъкидлайди. Ҳақиқатни топиш учун қарама-қарши фикрларни ўртага ташлашга, муҳокама қилишга даъват этади.

Кези келганда бир мулоҳазага тўхталишга тўғри келади. Жамиятда фикрлар хилма-хиллигига эришиш, шундай муҳит яратишга интилишни қўллаб-қувватлаган ҳолда ҳар қандай эркин фикр пировардида халқимиз эришган энг улуғ, энг азиз неъмат ­– Мустақилликка дахл қилмаслиги шарт. Фикр фикр учун эмас, биринчи навбатда, мустақилликни мустаҳкамлаш, барқарорлаштириш учун зарур.

Ҳар қандай жамиятни ҳамиша муайян мақсад жипс­лаштириб туради. Лекин Ватан тақдири, тинчлиги муддаоси ҳеч қачон иккинчи ё учинчи даражага тушмайди. Она Ватанни нотинч қилиш эвазига эришилган ҳеч бир мақсаду маслак зинҳор ўзини оқламайди. Жамият йўргакдан чиқаётган норасида янглиғ энди-энди тарих саҳнасидан ўрин ола бошлаган кезларида эса бутун халқни жипслаштириб турувчи ана шу Ватанга муҳаббат ва садоқат омилига ниҳоятда катта эҳтиёж сезилади.

Ёш жамиятнинг бошқа хусусиятларидан бири жамият аъзоларининг сиёсатлашувида кўринади. Яъни ҳар бир фуқаронинг ўзини жамият, Ватан манфаатларидан бегона тутмаслигига эришиш қийин ва шарафли вазифа. Тан олиш керак, айрим кишиларда «ҳа, энди, биз кичик одаммиз, бир чеккада яшаб юрибмиз»га ўхшаш кайфият сезилади. Ваҳоланки, давлатимиз Раҳбарининг, «Ҳар ким ўз уйини, ўз юртини ўзи асрасин», деган теран маъноли сўзлари айни шу сингари ўта зарарли кайфиятга қарши айтилган. Ўз уйини асрашни фақат қўриқлаш маъносида тушуниш бирёқламалик бўлиб қолар эди. Оилада фаровон турмуш кечиришни йўлга қўйиш, фарзандларни камолга етиштириш, уларнинг эркин, тўқ ва бадастир униб-ўсиши учун зарур шарт-шароитни муҳайё этиш, ҳақ-ҳуқуқини таниш, қолаверса, нафақат Ўзбекистонимиз, шу қаторда дунёдаги энг тарққий этган давлатлардаги фуқаролар даражасига етишиш орзусида яшашларини таъминлаш ҳам ўз уйини асраш ҳисобланади. Мана шундай уйни асраш учун одамлар жонини фидо қилишга шай туради, ана шундай уйларда вояга етган ва етаётган Ватан фарзандлари юртнинг чинакам эгалари, яъни қўриқчиларига айланадилар. Афсуски, жамият оёққа тураётган паллада унинг аъзолари орасида муайян парокандалик, бошбошдоқлик кузатилиши ҳам табиий ҳол. Оддий сўз билан айтганда, юқорида тилга олинган сиёсатлашув муҳитида жамият миқёсида барча соҳаларнинг етук намояндалари етишиб чиқади, халқ бундай зотларни бошига кўтаради, уларни миллатнинг фахри ва шарафи сифатида оламга кўз-кўз қилади. Миллий ғурур тимсолига айлантиради. Уйғониш даври ШАХСлари ўз фаолиятида атрофдагилардан анча илгарилаб кетади, уларда даврнинг энг илғор фазилатлари мужассамлашган. Шахслик мақоми, шахс эрки, ҳуқуқи ҳатто жамият эрки ва ҳуқуқларидан устувор мақомларга кўтарилади. Юзаки қараганда, бундай ҳол ғайритабиийдек туюлади, аслида эса ҳуқуқий-демократик жамиятда шахс ҳуқуқи давлат ва жамият ҳуқуқидан юқори қўйилади.

Умуман жамиятнинг ўтиш даврида шахс, мафкура, жамият тушунчалари ўртасидаги дахлдорлик муносабатлари хусусида жуда чуқур ва янада кенг мулоҳазалар юритиш мумкин. Ва бу мулоҳазаларнинг ҳар қандай қирраси ё бевосита, ё билвосита одамларнинг фикрлаш, яшаш ва олға интилиш омилларига бориб тақалаверади. Ўзимиз яшаб турган кундалик ҳаётимизга разм солсак, бунинг кўплаб тасдиқ ва далилларини кўрамиз. Чунончи, одамларимизнинг кўзи очилди, улар дунё талаблари даражасида фикр-мулоҳаза юритишлари оддий ҳолга айланди. Инсон астойдил меҳнат қилишга, меҳнатига яраша арзирли миқдорда ҳақ олишга ва олган ҳақи эвазига тўкин-маъмур яшашга ҳақли эканини англаб етмоқда. (Халқ орасида дабдабали уй-жойлар қуришга ружу қўйилмоқда, деган мулоҳазалар билдирилмоқда, бироқ дидсизларча беўхшов қўрғонлар қуришни оқлаб бўлмайди. Ахир бизнинг халқимиз ҳам қилаётган меҳнати эвазига чиройли, бежирим, оппоқ уй-жойларда яшашга ҳақли.) Фикрлаш ва яшаш тарзи ўзгарган инсоннинг орзу-ҳаваслари ҳам мутлақо ўзгаради, энди унинг орзулари ўтган асрнинг ўрталарида, охирида яшаган кишиларимиз кўнглида гоҳ амалга ошган, гоҳ ошмай қолган орзу-армонларидан мутлақо фарқ қилади. Чунки бизга замондош ватандошларимиз инсоният эришган юксак чўққи ­– ХХI аср мақомида фикр­лаяптилар ва яшаяптилар!

«ХХI аср» ижтимоий-сиёсий газетасининг илк сонини қўлган олган куним унинг номланганини кўриб, бир ўзбек зиёлиси, қаламкаши сифатида беҳад хурсанд бўлдим. Бунинг боиси шундаки, газетани ҳар сафар қўлига олган муштарий ўзининг қайси асрда яшаётганини, ўзининг қайси асрга хос инсон эканлигини яна бир карра ёдга олади, ўзи яшаётган асрга мос фикр­лашга, Ватан муаммоларини шахсий муаммо сифатида талқин этишга мойиллик кучаяди.

Вайронакорликка хизмат қилаётган ҳар қандай таълимот ғайриинсонийдир. Таълим олиш қобилияти инсон қисматидаги энг саодатли фазилат, илло олинган таълимотга мутаассибона амал қилиш жоҳилликка, жаҳолатга олиб бориши муқаррар. Зеро, банда борки, валламат бўлиб кетганда ҳам, унинг билими бамисоли зарра. Менинг йўриғимга бошқалар бўйсуниши шарт, деб зўравонлик қилиш, шу мақсадда ўзини ўт-
оловга ташлаш эса ўша «билимдонлик»дан келиб чиқадиган нодонликдир.

Ўсмир йигит ё қизнинг ўтиш даври бир-икки йил ёки ундан кўпроққа чўзилиши мумкин, жамиятнинг эса ана шундай ўсмирликка ўтиш даври бир неча ўн йиллар билан ўлчанади. Ўтиш даври аста-секин Уйғониш даври хусусиятларини ўзида мужассам этиб боради. Мутахассисларнинг фикрига кўра, тарих Ўзбекистонга навбатдаги Уйғониш даврини тақдим этмоқда. Гарчи «тақдим» сўзи қўлланилган эса-да, Уйғониш даври барча ютуқларни икки қўллаб ҳадя ё тортиқ қилиб қўя қолмайди. Миллий Уйғониш машаққатли ақлий ва жисмоний меҳнатлар эвазига қўлга киритилади, бутун халқ вакилларининг бир жон-бир тан бўлиб ягона мақсад сари интилишлари билан рўёбга чиқади. Миллатнинг уйғониши, миллий тикланиш муаммоси эса яна шахсга, шахсий комилликка бориб тақалади. Бу даврда муносиб инсон бўлиб ҳаёт кечиришга интилиши зарурлигини ҳис этади, дилига тугади. Ўз олдига мақсадлар қўяди. Ўзини ҳам, ўзига мансуб бўлган юртни ҳам ҳозиргина айтганимиз «ХХI аср» дея аталмиш юксаклик мезонлари билан ўлчайди, унга баҳо беради...

Айтмоқчи: Вақтнинг этагини тутиб бўлмайди. Ҳаш-паш дегунча яна бир неча ўн йиллар ўтади-кетади. Замонлар ўзгаради, дунё ўзгаради. Ўзбек халқи, демак, Ўзбекистон ҳам мисли кўрилмаган даражаларга кўтарилади. Шу маънода бизнинг авлод вакиллари ҳозирги ёш ва навқирон йигит-қизларимизга ҳавасимиз келади, чунки улар Мустақиллигимизнинг ярим асрлик қутлуғ саналарини нишонлайдилар, Ватанимизнинг, халқимизнинг янада дориламон кунларини кўрадилар.

(«ХХI ASR» газетаси. 9 сентябрь 2004.)

КОИНОТ ПЕШТОҚИДАГИ БИТИК
ёхуд йиғинди гаплар

Мамлакатимиз Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон халқига Янги йил табригида «Биз тараққиётимизнинг янги даври, янги босқичига қадам қўйдик», деган сўзлари замирида ғоятда чуқур маъно-мазмун мужассам. Дарҳақиқат, 2017 йил Ватанимиз ва халқимиз тарихига ўзгача ўчмас ҳарфлар билан битилажак йил бўлиб қолди. Таъкидламоқ керакки, миллий истиқлолимизнинг иккинчи Уйғониш босқичини бошлаб берган мазкур сананинг аҳамияти Мустақиллик илк бора эълон этилган 1991 йилнинг тарихий аҳамиятидан ҳеч қанча оз эмас. Шу боисдан ҳам узоқ даврлар Ўзбекистон – 2017 мавзуси кўплаб талқинлар, таҳлиллар, тадқиқотлар марказига чиқиши муқаррар.

Ўтган йилда давлатимиз Раҳбари ташаббуси билан ислоҳотлар шу қадар шиддатли тус олдики, «Ўзбекистон» дея аталгувчи маъвога буткул ўзгача иқлим шабадалари кириб келди, пайдар-пай юз бераётган ўзгаришлар, янгиланишлар, соғломланишлар бу тонг чоғи одамларимизни ўзгача руҳ, ўзгача кайфиятда уйғонишга даъват эта бошлади. Юксак минбардан айтилаётган СЎЗлар тетикланишга, некбинланишга, ишонишга даъваткор кучга айланди. Энг оддий одамларимиз ҳам катта сиёсат майдонига қайтгандек, ўзларини катта сиёсий саҳна иштирокчиси қиёфасида ҳис эта бошладилар. Дахлдорлик туйғуси ҳақиқий маънода кишиларнинг кайфиятини белгилаб берувчи барометр тусини олмоқда.

«Ишонч» сўзи мухтасаргина Янги йил табригининг уч ўрнида, Президентнинг Олий Мажлис Сенати ва Қонунчилик палатаси аъзоларига Мурожаатномасида эса яна бир неча бор тилга олингани бежиз-беҳикмат эмас. Зеро, ишонч туйғуси ҳар қандай жамиятнинг мустаҳкамлигини, пишиқ-пухталигини таъмин этишда бамисоли цемент вазифасини ўтайди. Ҳеч бир бино-иншоот қадди-бастини тиклашни цементсиз тасаввур этиб бўлмаганидек, турли бўғинлар ўртасида ўзаро ишонч туйғуси шакллантирилмаган жамиятда кўзланган юксак марраларни қўлга киритиш мушкуллигича қолаверади. Энг қонли тўқнашувлар гирдобига ғарқ бўла бораётган башариятни фақат ва фақат ўзаро ишонч қутқариши, ишонч халоскор кучга айланиши мумкин. 2017 йил мамлакатимизнинг ички ва ташқи ҳаёти – муносабатларида соғлом ишонч ва умид уруғлари қадалгани билан ҳам тарихда қолади.

Ўзбекистонга бўлган муносабат тубдан ўзгаришга юз тутди. Тасаввур қилайлик: Мағрибдан Машриққача бўлган давлат раҳбарлари, нуфузли ташкилот, иттифоқ, марказлар аъёнлари, сиёсатчилару ҳоказо мутахассислар дунё харитасига қайта тикилиб-термилиб, Ўзбекистон жойлашган масканни қайта ўргана бошладилар, унинг табиати, тарихи, анъаналари... имкониятларига доир маълумотларни қайтадан чўтга солишга киришдилар. Ён дафтарларида, қўлдан қўймайдиган ноутбукларида «Ўзбекистон», «ўзбек», «Президент Мирзиёев», «2017 йил» атамалари саҳифаларни тўлдириб бормоқда. Шу аснода кўпдан буён ўйлатиб келаётган бир савол жавоби топилгандек десангиз: 1906 йилда Беҳбудий ҳазратларини «Китоби мунтахаби жуғрофияи умумий» («Умумий жуғрофиядан сайланма китоб»)ни яратишга қандай зарурият ундаган эди? Ҳазратнинг: «Бу илм одамға бутун дунёни ва кўп нимарсаларни билдирадур», деган изоҳларининг ҳикмати мана бугун яна бир карра ўз исботини топмоқда. Ҳой, яхшилар, демоқни кўнглига тугган эди Маҳмудхўжа муаллим, ўз юртингни, она тупроғинг, табиатинг, шамолу булутларингни билиб қўйинглар, деган. Ўзингни билсанг дунёни биласан ва англайсан, деган эди! 2017 йил ўзини, ўзлигини англаш йўлига юз тутган Ўзбекистон – ўзбекни, бу юрт – бу халқни дунё астойдил билиш, астойдил англашга – харитадан жой олган ўрнимизни қайта кашф этишга киришди. Юртимизни ўз кўзи билан томоша қилиш истагидаги сайёҳлар учун мамлакатимиз дарвозалари кенг очилди, тўсиқлар камайтирилди. Мана шундай паллада ўзаро ишонч ва астойдил ўрнатилган муносабатларгина тамасиз холислик, тенг шерикчилик, тоза виждон ва покиза диёнатга доялик қилади, албатта.

Янги йил табригида давлатнинг халққа муносабати ўзгараётганига, халқ деган тушунчанинг қадри юксалаётганига урғу берилди. Халқ ва давлат тушунчалари, улар ўртасидаги муносабат ришталарини олий мақомларга кўтариш инсоният жамиятлаша бошлаган замонлардан буён энг оғир, энг мураккаб муаммолардан ҳисобланади. Ана шу муносабатларнинг қай тарзда ташкиллаштирилганидан келиб чиққан ҳолда у ёки бу давлат, у ёки бу халқ устидан ҳукм-хулосалар чиқариш мутлақ мезон даражасига кўтарилган. Ўтган йилнинг номланишининг ўзиёқ бизнинг жамиятда халқ, омма ўзаро мулоқот-муносабатнинг бош субъектига айланишига кенг йўл очди. Бизнинг одамларимиз ҳам ГАПИРУВЧИ, МУЛОҲАЗА БИЛДИРУВЧИ, ФИКР­ЛОВЧИ халқ вакиллари эканлиги исботини топди. ШАХС ўзи яшаб турган жамиятнинг арзанда, ардоқли, эъзозли – энг қиммат, энг бебаҳо бойлиги ахир, деган боқий ҳақиқат тилларга кўчди. Айниқса, қайси соҳада бўлмасин, юксак истеъдод соҳиблари шу юртнинг, она халқининг, келажакнинг олтин мероси эканлиги амалда эътироф этилди. Илм-фан заҳматкашлари, бадиий ижод намояндалари билан Ватан, халқ, жамият ҳақли равишда фахрланмоғи адолатдан ва ғоятда табиий ҳолат эканлиги воқеликка айланиб улгурди.

Замонавий демократлашган жамиятда оммавий ахборот воситалари зиммасига ниҳоятда улкан вазифалар юкланади. Хусусан, шиддатли ислоҳот жараёнлари авж пардаларда давом этаётган жамиятда оммавий ахборот воситаларининг ўрни ушбу жараёнлар марказида бўлмоғи шарт, матбуот воқеликнинг кўзгусига айланишга мажбур. Ҳар қандай миллий матбуот шу куннинг энг долзарб талабларига нечоғлик тайёр ё тайёр эмаслиги ҳақида ўзига ўзи ҳисобот бермоғи зарур. Президент Олий Мажлис аъзоларига Мурожаатномасида ушбу мавзуни ниҳоятда муҳим вазифалар қаторида санаб ўтди. Жумладан, чинакам профессионал замонавий журналистикани шакллантириш, бу борада юқори малакали кадрлар кераклиги алоҳида таъкидланди. «Журналистика ва оммавий коммуникация воситалари университетини ташкил этиш зарур, деб ҳисоблайман», деган сўзлар кўп йиллардан буён миллий журналистикамиз жамоатчилиги дилида етилиб келаётган орзулар ифодаси сифатида янгради. Мазкур истак амалга ошиши шунинг учун ҳам зарурки, университет олий илмий даргоҳ сифатида соҳамиз илми-назариясини чинакам фундаментал фан мақомига кўтаришга, салоҳиятли илмий асос эса яқин келгусида соҳанинг етук вакилларини тарбиялашга хизмат қилади.

Миллий журналистикамизда малакали кадр муаммосининг бирдан-бир чораси янгича ижодий тафаккур эгаларининг кўпайишига боғлиқ, десак хато бўлмайди. Матбуот БУГУН билан яшайди, бинобарин, кечаги кун муваффақияти бугунги ва эртанги ютуқ учун кафолат бўлиши мушкул, шунинг учун ҳам журналистлик ҳар куни янгиланишга, ҳар куни янги сўз топишга қодир бўлмоқликка маҳкум касб. Миллий журналистика юртимизда кечаётган ислоҳот шиддати билан бўйма-бўй фаолият юритиш борасида жиддий қадамлар ташлашга бурчли бўлиб қолмоқда.

2017 йил Аллоҳ таоло бандасига инъом этган энг буюк мўъжиза – мутолаанинг қадр-қиммати ҳар қачонгидан улуғланган йил бўлди. Инсон ақл-идрокининг энг буюк кашфиётларидан бўлмиш китобга меҳр-муҳаббат, мутолаа маданияти давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Бошлаб юборилган ҳар қандай ислоҳот ва фаровонлик бутун юртимиз бўйлаб ҳассос мутолаага, яъники илмга, билимга, ҳозирга қадар инсоният эришган дониш тажрибаларга асосланганлиги билан ҳам қадрлидир.

Шу ўринда Ўзбекистон Республикаси санъат арбоби, ҳассос китобхонлик борасида ҳам устозлик мақомидаги Иброҳим Ғафуровнинг гўзал бир ташбеҳи алоҳида таҳсинга лойиқ.

Бутун олам – замину само яхлит бир маъво, у ҳайратланарли барқарор мувозанат ришталари билан мустаҳкамлангани учун ҳам тоабад мавжуд. Буюк мувозанат сирлари, ҳикматларини англашни истайди тафаккурли инсон, англай боргани сайин эса ақллар лол қолади.

Тасаввур қилишга уриниб кўрайлик: Темир қозиқнинг Қуёшдан 120 марта катталиги, ундан 10 минг марта қувватлироқ ва 7 минг даража ҳароратлироқ экани боиси нимада экан? Ер ўз ўқи атрофида Ғарбдан Шарқ томон айланиши туфайли осмондаги жамики юлдузлар қутб атрофида айлана ясаб, сайр қиладилар, Темир қозиқ қутбга энг яқин жойлашгани боис юлдузлар унинг теграсида айланаётгандек манзара ҳосил бўлади, деб тушунтиради илм-фан. Илмий изоҳларни шубҳа остига олишга ожизмиз, бироқ шуур, хаёл, тасаввур тутқич бермай изланишдан тинмайди.

Қутб юлдузи қадим-қадимдан замину самода томонларни аниқлашда беминнат хизматда. Йўлдан адашган сайёҳлар учун тўғри йўлни топишда кўмак­лашган, йўлчи юлдузлик қилган, юлдузнинг унсиз имо-ишорасини тушунмаслик, яъни уни ўқий олмаслик эса не-не карвонларни мағлубиятга, ҳалокатга ва йўқликка гирифтор этган.

Инсон, тафаккур, коинот, ўқиш-уқиш, тўғрилик ва тараққиёт нақадар уйқаш ва қон-қариндош сўзлар! Бепоён замин соҳиблари бўлмиш одамзод тўғри яшамоқлари ва тўғри ҳаёт кечиришлари учун белги сифатида самога чарақлаган юлдуз тақиб қўйган қудратли куч нима, қаерда у?! Саодатли замоннинг саодатли лаҳзаларидан бирида «Иқро-о!» дея йўлланган нидонинг манбаи қаер?!

Саноқли товушлардан иборат мазкур биргина сўз замиридаги ҳикматни англаш йўлида озмунча ваъзлар ўқилганми, озмунча қоғозлар қораланганми?! Озмунча умрлар бахшида этилганми?!

Ҳамонки инсон шу бус-бутун Коинотнинг бирдан-бир онгли фарзанди экан, муносиб ҳаёт қурмоғи учун ҳам ўша илоҳий каломни ўқий олмоғи, ўқиганларини уқа билмоғи, уққанларини турмушга татбиқ этмоғи керак бўлади. Уламоларимизнинг ёзишларича, башарият тарихидаги илк маънавий мўъжиза – «Иқро-о!» билан бир нафасда нозил бўлган беш ояти каримада зикр этилганидек, қалам ила илм ўрганиш ва билмаганини билиш учун ҳам яккаю ягона чора – ўқиш, мутолаа! Устоз Иброҳим Ғафуровнинг куни кеча босмадан чиққан «Олтин қозиқ» номли китобларида ўқиймиз:

«Ўқи! Бу сўзни биз коинотда фақат Олтин қозиққа ўхшатамиз».

Қанчалар гўзал тимсол! Оддий, лекин ғоятда санъаткорона топилган ташбеҳ! «Ўқи-и!» деган мангу даъват заминимиз узра коинот пештоқига мустаҳкам ўрнатилган Темир қозиқ – Олтин қозиқ тимсолида нур сочиб турибди! Бу муқаддас битикни кўриш ва ўқиш учун эса биз бандалардан бош кўтариб ва кўзни очиб боқиш кифоя!

Буни қарангки, бежиз-беҳикмат эмас экан Қутб юлдузининг Қуёшдан-да улканроқ, ундан-да ҳароратлироқ эканлиги! Иброҳим ака Ғафуров донишмандларча таъбир қиладилар: «Олтин қозиқ – Қутб юлдузида само тартиботи, низоми, йўналиши, маконлар чегараси ва чегарасизлиги мужассам». Демак, жамики юлдузлар сардор, дарға ва йўлбошчининг ҳаққи-ҳурмати унинг теграсида шодон рақс тушишлари боиси ҳам шу! Азал-азалдан халқимиз онгида сақланиб келаётган Олтин қозиқ атрофида оқ тулпорлару оқ айиқ­лар мудом ва мангу айланишдан тўхтамайдилар деган тасаввурлар нақадар шоирона ҳақиқат эканлигини айтмайсизми!

«Иқраа-а» адашмасликка ундаганидек, Олтин қозиқ ҳам зулматлар аро йўл топиб боришга кўмаклашади: одамнинг хаёлини эгриликлардан, нодонликлардан тўғрилайди»... Нозик ва нодир топилма! Олами сағирдан олами кабирга қадар заргарона англамоқ – уқмоқ бахти фақат ва фақат ориф кишиларгагина – «Ўқи-и!» деган илоҳий ҳайқириқ замиридаги ҳикматни тўғри англаган ва умри мобайнида бирон лаҳза унга риоя этишдан чекинмаган маърифат заҳматкашларигагина насиб этади, деганлари шу-да!..

Зиёли сўз, зиёли тафаккур соҳибларини жамиятимизнинг кўрки, ибрати сифатида ардоқланиши, асл китобхон кишиларимизнинг алоҳида маърифат ва маънавият соҳиблари ва соҳибалари сифатида эъзозланиши ҳам юртимизда коинот пештоқига битилган муқаддас битикни ўқий оладиган ва ўқиганига амал қиладиган маърифатли Инсонларнинг, Раҳбарларнинг барҳаётлигидан далолатдир.

Яна ким билади дейсиз: Катта айиқ ва Кичик айиқ юлдуз туркумлари айни Олтин қозиқ – «Иқро-о!»га жуда яқин жойлашганлари учун ҳам Ўзбекистон ҳудудидан қарийб йил бўйи кўриниб туришида биз ҳали англаб етмаган бошқа бир синоатлар, ажабтовур ҳикматлар пинҳон бўлса не ажаб!..

P.S.: Мақола тагсарлавҳаси учун қарийб бир аср муқаддам чоп этилган буюк Абдулла Қодирийнинг машҳур мақоласининг номи олингани бежиз эмас. Отахон адибнинг бошига не-не маломатларни солган ўша мақола тилининг аччиқлиги, зарда, писанда ва кинояларга тўлиб-тошганлигидан ягона муддао – қандай бўлмасин, кенг оммани юртимизда кечаётган уйғониш, янгиланиш жараёнларида фаоллик кўрсатишга чорлаш, ғафлат уйқусидан уйғотиш кўзда тутилган эди, холос. Ҳайтовур, биз ХХ эмас, ХХI аср тонгида яшаб турибмиз. 2017 йилда ташланган шавкатли одимларимизга 2018 йилда янада оқилона шиддат-шижоат бахш этиш ҳаётий маслагимизга айланиб улгурди. Ҳаётбахш ислоҳотларга жон-дилдан қўшилиш, ўзимизни уларга мададкор деб билиш, уларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш тарих халқимизга инъом этган нав­батдаги улкан имкониятнинг самарадорлигини белгилайди, иншоаллоҳ.

(«HURRIYAT» газетаси. 17 январь 2018.)