ZAMONAMIZ QAHRAMONI

Yozuvchidan

Har bir kitobda so‘zboshi uning ham avvali, ham oxiridir; u yo asarning maqsadini tu­shuntirib berish yoki tanqiddan o‘zini oqlash va tanqidga javob vazifasini o‘taydi. Biroq, odatda, axloqiy maqsad yoki jurnal tanqidlari bilan o‘quvchilarning ishlari bo‘lmaydi, shuning uchun ular so‘zboshini o‘qimaydilar. Afsuski, ayniqsa, bizda shunday. Bizning kitobxonlari­miz hali shu qadar yosh va soddadilki, agar masalaning oxirida qissadan hissa degan xulosa bo‘lmasa, uning ma’nosiga tushu­nib yetmaydilar. Ular hazilni bilmaydilar, kinoyani payqamaydilar; to‘g‘risi, ular yomon tarbiya ko‘rganlar. Ular nomusli jamiyat va odobli kitobda oshkora haqoratga yo‘l qo‘yilmasligi ke­rakligi, zamonimiz ma’rifati undan ham o‘tkirroq, deyarli ko‘zga ko‘rinmasa ham, ammo xu­shomadgo‘ylik niqobi ostida undan ko‘ra qat­tiqroq va omonsizroq zarba beradigan qurol kashf etganini hali bilmaydilar. Bizning kishilarimiz bir-biriga dushman bo‘lgan ikki davlatga qarashli diplomatning suhbatini eshitganda, bular qalin do‘st bo‘lganlari uchun hukumatlarini aldashmoqda, deb ishonadigan provinsialga o‘xshaydilar.

Bu kitob yaqindagina ba’zi kitobxonlar va qisman ba’zi jurnallarning ham baxtiqaro ishon­chiga sazovor bo‘lishday bir baxtsizlikni boshidan kechirdi. Ba’zilar «Zamonamiz qahramoni»dek axloqsiz bir kimsani bizga ibrat qilib ko‘rsatibdi, deb qattiq xafa ham bo‘lishdi; ba’zilar esa bunda yozuvchi o‘zining va o‘z tanishlarining portretlarini tasvirlabdi, deyishdi... Bularning hammasi siyqasi chiqib, eskirib ketgan hazil! Aftidan, Rus shunday yaratilganki, unda hamma narsa o‘zgarib, yangilanib turadi, ammo bu bemazagarchilik sira yo‘qolmas ekan. Bizda g‘aroyib ertaklarning eng g‘aroyibi ham shaxs­ni haqorat qilishga qaratilgan bir qasd singari ta’naga duchor bo‘lmay iloji yo‘q.

Muhtaram janoblar, Zamonamiz qahramoni haqiqatan ham portret, biroq bir kishining port­reti emas: bu butun avlodimizning gunohlari to‘la ravishda ko‘rsatilgan qusurlaridan yasalgan bir portretdir. Siz menga inson bunchalik bema’ni bo‘lmasa kerak, deb aytarsiz, men esa bunga javoban: «Agarda shuncha fojiali va romantik yovuzlarning bo‘lishiga ishongan bo‘lsangiz, nega Pechorinning borligiga ishonmaysiz?» deyman. Agar siz bundan beshbattar dahshatli va beo‘xshov uydirmalarga mahliyo bo‘lgan ekansiz, nima uchun bu xarakter, hatto uydirma bo‘lganda ham, sizning shafqatingizga sazovor bo‘lolmaydi? Sababi asarda siz istaganingizdan ortiqroq haqiqat borligi emasmikan?..

Siz bundan axloq foyda ko‘rmaydi deb aytarsiz? Afv etasiz. Odamlarni shuncha totli narsa­lar bilan boqib kelganimiz ham yetar; bundan ularning me’dalari buzildi: ularga endi achchiq-achchiq dori, o‘tkir haqiqatlar kerak. Lekin shu gaplarimdan so‘ng ushbu kitobning muallifi bir vaqtlarda odamlarni qusurdan davolash haqida mag‘rur orzular qilib yurgan kishi ekan, deb sira o‘ylamang. Bunday nodonlikdan Xudo saqlasin! U faqat sizning va o‘zining baxtiga qarshi, juda ko‘p uchratgan hozirgi zamon kishisini o‘zi bilganicha tasvir etishdan zavqlanardi, xolos. Dardning qanday dard ekanligini ko‘rsatib berishning o‘zi ham kifoya qiladi, uni qanday davolashni Xudo biladi.

BIRINCHI BO‘LIM

I

BELA

Men bekat aravasida Tiflisdan jo‘nab ketmoqda edim. Aravamning bor-yo‘q yuki kichkinagina jomadondan iborat bo‘lib, uning ham yarmi Gruziya xotiralari bilan to‘la. Sizning baxtingizga, xotiralarning ko‘p qismi yo‘qolib ketgan, jomadonim bilan boshqa narsalarim esa, mening toleyimga, omon qolgan edi.

Koyshaur vodiysiga kirib borganimda, qu­yosh qorli tog‘lar orqasiga yashirina boshla­gan edi. Osetin – aravakash qorong‘i tushguncha Koyshaur tog‘ining tepasiga otib olish niyatida, otlarni hadeb qistar va ovozi boricha baqirib ashula aytar edi. Bu vodiy g‘oyat ajo­yib joy! Hamma yog‘i – odam oyog‘i tegmagan baland-baland tog‘lar, chirmashib o‘suvchi o‘t-o‘lanlar va yam-yashil baxmaldek to‘p-to‘p chinor daraxtlari qoplagan qizg‘ish azamat qoya­lar; suv o‘pirib ketgan sarg‘ish jarlar; tepada, cho‘qqilarda esa zar hoshiyaday tovlanuvchi qorlar, pastlikdan esa Aragva qop-qorong‘i dara tagidan hayqirib chiquvchi nomsiz boshqa bir soy bilan quchoqlashib, xuddi ilon tangasiday yaltirab oqadi.

Koyshaur tog‘ining etagiga yetgach, duxan [1] yonida to‘xtadik. Bu yerda yigirmatacha gruzin va tog‘liklar chuvillashib turishar edi; sal narida tuya karvoni ham tunash uchun qo‘ngan. Aravamni shu la’nati tog‘ ustiga olib chiqish uchun ho‘kiz kira qilishim kerak edi, chunki kuz fasli kirib, yerlar yaxlab, sirg‘anchiq bo‘lib qolgan, tog‘ning balandligi esa ikki chaqirimcha kelar edi.

Noiloj oltita ho‘kiz bilan bir necha osetin yolladim. Osetinlardan biri jomadonimni yelkasiga ko‘tarib oldi, qolganlari esa qiy-chuv bilangina ho‘kizlarga madad berib borishdi.

Mening aravam ketidan limmo-lim qilib yuk ortilgan boshqa bir aravani to‘rtta ho‘kiz bemalol tortib kelardi. Bu meni ajablantirdi. U arava ketidan kumush qoplangan kichkinagina ka­bardincha tamakisini chekib egasi kelar edi. Uning egnida – epoletsiz ofitsercha syurtuk [2], boshida esa paxmoq qalpog‘i bor edi. Yoshi elliklarda; yuzining qorachaligi Kavkaz quyoshi bilan ko‘pdan beri tanish ekanligidan darak berardi. Bevaqt oqargan mo‘ylovlari esa uning shaxdam qadam tashlashiga va bardamligiga mos tushmas edi. Men uning yoniga kelib, boshimni egib salom berdim; u mening salomimga indamay alik oldi-da, og‘zidan burqitib tutun chiqardi.

– Aftidan, hamrohga o‘xshaymiz-a?

U yana indamay bosh egdi.

– Stavropolga ketayotibsizmi, deyman?

– Ha, ha... poshsholik narsalari bilan.

– Menga qarang, baraka topkur, nima uchun sizning og‘ir yukli aravangizni to‘rtta ho‘kiz bemalol tortadi-yu, mening bo‘sh aravamni, mana bu osetinlar madad bersa ham, olti ho‘kiz zo‘rg‘a sudraydi?

Hamrohim mug‘ombirona jilmaydi-da, menga ma’nodor nazar tashladi.

– Kavkazga yaqinda kelganmisiz, deyman?

– Bir yilcha bo‘ldi, – deb javob berdim men.

U yana jilmayib qo‘ydi.

– Nima edi?

– Shunday, o‘zim! Bu osiyoliklar o‘larday ayyor bo‘ladi! Siz ular baqirib ho‘kizlariga madad berayotir, deb o‘ylarsiz? Ularning nima deb baqirishini kim biladi, deysiz! Ho‘kizlar ular­ning tiliga tushunadi; yigirmata ho‘kiz qo‘shing, baribir, agar ular o‘z tilida bir nima deb baqirdi­mi, bo‘ldi, ho‘kizlar joyidan qimirlamay turave­radi... Bari uchiga chiqqan ayyor! Nima ham qilaolasiz?.. Bular o‘tkinchilarning pulini qoqib olish payida... Bu muttahamlarni juda yomon o‘rgatib qo‘yishgan! Hali ko‘rarsiz, sizdan yana araq puli ham olishadi. Men bularni yaxshi bilaman, meni aldab bo‘pti!

– Bu yerda ko‘pdan beri xizmat qilasizmi?

– Ha, Aleksey Petrovich [3] zamonida ham xiz­mat qilardim, – deb javob berdi hamrohim g‘urur bilan. – Aleksey Petrovich Liniyaga [4] kelganda, men kichik zobit edim, – deya ilova qildi, – uning qo‘li ostida tog‘liklarga qarshi janglarda qatnashib, martabam ikki bor oshdi.

– Hozir-chi?..

– Hozir uchinchi Liniya batalonidaman. O‘zlaridan so‘rasak?..

Men ham aytdim.

Shu bilan suhbatimiz tugadi, ikkovimiz indamay yonma-yon ketaverdik. Tog‘ tepasiga chiqsak, qor bor ekan. Quyosh botib ketdi, kun botmay turib, tun bostirib keldi, odatda, janubda shunday bo‘ladi; ammo qor oppoq oqarib turgani uchun, garchi uncha tik bo‘lmasa ham, yuqoriga ko‘tarilib boruvchi yo‘lni adashmay topib borardik. Jomadonimni aravaga solib, ho‘kizlarni chiqarish va aravaga ot qo‘shishni buyurdim-da, pastga, yastanib yotgan vodiyga so‘nggi marta ko‘z tashladim, biroq tog‘lar orasidan burqsib chiquvchi qalin tuman vodiy­ni tamomila qamrab olgan, u yerdan biron tovush ham qulog‘imizga yetib kelmas edi. Ose­tinlar shovqin-suron bilan meni o‘rtaga olib, araq puli talab qila boshladilar; ammo kapitan ularga bir o‘shqirib bergan ediki, bir zumda tumtaraqay bo‘lib ketishdi.

– Juda g‘alati xalq-da, bular! – dedi kapitan, – rus tilida non deyishni bilmaydilar-u, «Ofitser, araq puli ber!» deyishni bilib olganlariga hayronman! Menga qolsa, bulardan tatarlar ming chandon yaxshi: ular hech bo‘lmaganda, araqdan hazar qilishadi-ku...

Bekatga yana bir chaqirimcha qolgan edi. Tevarak-atrof jimjit, shu qadar jimjit ediki, hatto chivin g‘ing‘illab uchsa, uning qaysi tomonga uchganini bilish mumkin edi. Chap yonimizda chuqur dara qorayib ko‘rinardi; uning orqasidan va qarshimizdan botib ketgan quyoshning so‘nggi shafaqlari arang ko‘rinib turgan och rangli ufq etagida qat-qat qor bosgan ko‘m-ko‘k tog‘ cho‘qqilari ko‘zga tashlanar edi; qoramtir osmonda yulduzlar miltillay boshladi, bu yulduzlarning bizning shimol taraflardagiga nisbatan ancha yuksak ko‘rinishi odamga g‘alati tuyilardi. Yo‘lning ikki tomonida qop-qora xarsang toshlar qaqqayib turardi; u yer bu yerda qor tagidan butalar chiqib turardi-yu, ammo qotib qovjirab ketgan barglarning birortasi ham qimir etmasdi, butun tabiat chuqur uyquga ketgan bunday bir vaziyatda bekat aravasini tortib boruvchi uchta horg‘in otning pishqirishi va rus qo‘ng‘iroqchasining past-baland jarang­lashini eshitib borish nihoyatda nash’ali edi.

– Ertaga havo yaxshi bo‘ladi! – dedim men.

Kapitan mening bu gapimga indamadi-da, ko‘rsatkich barmog‘i bilan naq ro‘paramizda qad ko‘tarib turgan baland toqqa ishora qildi.

– U nima? – deb so‘radim men.

– Gud-Tog‘.

– Gud-Tog‘ bo‘lsa nima qipti?

– Bug‘lanib turishini qarang.

Chindanam, Gud-Tog‘ning tepasi bug‘lanib turar edi; tog‘ tevaragida yengil bulutlar suzib yurardi, cho‘qqisida yaslanib yotgan qop-qora bulut esa hatto qorong‘i osmonda ham yaqqol ko‘rinib turardi.

Pochta bekati [5] va uning yon-veridagi saklya­larning [6] tomlari ko‘zga tashlandi, qarshi­mizdan jozibali chiroqlar miltillab ko‘rindi; nam va izg‘irin shamol turib, dara guvillab, mayda yom­g‘ir yog‘aboshladi. Burkamni endi ustimga tashlay deb turgan edimki, birdan qor yog‘ib qoldi. Ehtirom bilan kapitanga qaradim...

– Shu yerda tunab qolishga to‘g‘ri keladi, – dedi u o‘ksinib, – bunday bo‘ronda dovon oshish qiyin. Hay, Krestovayaga ko‘chki tushganmi? – deb so‘radi aravakashdan.

– Tushgani yo‘q, taqsir, – deb javob berdi osetin aravakash, – ammo bir talayi tushay deb turipti.

Bekatda yo‘lovchilar qo‘nadigan joy bo‘lmagani uchun bizni tutun bosib ketgan bir saklyaga joylashtirdilar. Men hamrohimni choyga taklif qildim. Kavkazni kezib yurganimda birdan-bir ovunchog‘im bo‘lgan cho‘yan qumg‘onim o‘zim bilan birga edi.

Saklyaning bir tomoni tog‘ bag‘riga yopishgan bo‘lib, eshigiga uchta ho‘l, tirg‘onchiq zina­poya bilan chiqilardi. Paypaslab ichkari kir­dim-da, bexosdan sigirga qoqilib ketdim (bu tomonlarda malayxona ham, og‘ilxona ham bir bo‘larkan). Qayoqqa oyoq bosishni bilmay qoldim. Bir yonimda qo‘ylar ma’raydi, bir tomonimda it irillaydi. Yaxshiyam bir chekkadan chiroq miltillab ko‘rindi-yu, eshikka o‘xshash bir tuynukni zo‘r-bazo‘r topdim. Shunda juda ajoyib bir manzara ochildi: is bosib ketgan shiftini ikki ustun ko‘tarib turgan kattagina uy odamga liq to‘la edi. O‘rtada charsillab gulxan yonardi, mo‘ridan shamol qaytarib urib turgan quyuq tutun hamma yoqni shunday o‘rab olgandiki, anchagacha hech narsani ko‘rolmay turdim; gulxan oldida ikki kampir, bir talay bola-chaqa va ust-boshi juldur-juldur, oriq bir gruzin o‘tirardi. Noiloj biz ham gulxan yoniga tiqilishdik, tamaki chekishdik, birpasdan keyin qumg‘onimiz ham pishillay boshladi.

Qimir etmay bizga anqayib o‘tirgan uy egalarini ko‘rsatib, kapitanga:

– Bechoralar! – dedim.

– Juda noshud xalq, – deb javob berdi hamrohim. – Xoh ishoning, xoh ishonmang, qo‘lla­ridan hech narsa kelmaydi, ilm-ma’rifat o‘rga­nishga sira uquvlari yo‘q! Kabardin yoki che­chenlar, garchi o‘g‘ri, yalangoyoq bo‘lsalar ham, juda jasoratli bo‘ladilar, bular bo‘lsa hatto yarog‘-aslahaning nimaligini ham bilmaydi, birortasida tuzukroq xanjar ham ko‘rmaysiz. Ose­tin deganlaricha bor-da!

– Checheniyada ko‘p turganmisiz?

– Ha, u yerdagi qal’ada o‘n yilcha turganman. Kamenniy Brod degan joy yonida, bilarsiz?

– Eshitganman.

– E, otaxon, bu kallakesarlar rosa bezorijon qilishardi-da, Xudoga shukr, hozir ancha tinchib qolishdi, ilgarilari valdan [7] yuz qadam nariga siljiy olmas edik: albatta, biron yerda birorta paxmoq kalla poylab yotgan bo‘lardi; sal g‘aflatda qoldingmi, yo bo‘yningga sirtmoq tushardi, yo orqangdan o‘q yerding. Juda azamat xalq!..

– Bundan chiqdi, ko‘p narsani ko‘rgan ekansiz-da! – dedim men, biron qiziq voqea eshitish ilinjida.

– Nega ko‘rmay! Ko‘rganman... – shunday dedi-da, chap mo‘ylovini burab, boshini quyi solib, xayolga cho‘mdi.

Men undan biron voqea eshitishni istar­dim, bu istak hamma sayohatchi va xotiranavis kishilarga xos bir odat. Bu orada choy ham qaynadi; jomadonimdan ikkita safariy stakanni olib choy quydim-da, bittasini uning oldiga qo‘ydim. Hamrohim choydan bir ho‘plab, o‘zicha: «Ha, ko‘p narsa ko‘rganman!» – deb qo‘ydi. Uning bu xitobi menda zo‘r umid tug‘dirdi. Men bilaman, ko‘pdan beri Kavkazda turuv­chilar suhbatni, hikoya aytib berishni yaxshi ko‘rishadi, bunga ular kamdan-kam muyassar bo‘ladilar: shunday odamlar bo‘ladiki, biron pastqam joyda rotasi bilan besh-olti yil tursa ham, salom deydigan odam topilmaydi (chunki feldfebel unga faqat salomat bo‘ling, deydi). Ammo ularning dilida aytadigan gaplari ko‘p: tevarak-atrofda qiziq, yovvoyi odamlar to‘lib yotibdi; har kun xavf-xatar kutadi; har xil qiziq voqealar bo‘lib turadi, mana shunday paytlarda bizda xotiranavislarning kam bo‘lganiga achinasan.

– Choyingizga jindak rom quyib beraymi? – dedim suhbatdoshimga, – Tiflisdan olgan oq romim bor; kun sovuqroq.

– Yo‘q, rahmat, ichmayman.

– Nega?

– Shunday. Ichmayman deb qasam ichganman. Zobitlik chog‘imda bir marta ulfatlar bilan ichishib qolgan edim, birdan kechasi chaqiriq bo‘lib qoldi; hammamiz shirakayf edik, shu holimizcha safga tizildik. Aleksey Petrovich buni bilib qolib, shunaqangi adabimizni berdiki, asti qo‘yaverasiz, juda jahli chiqib ketdi! Sudga beri­shiga sal qoldi. Sirasini aytganda, yil bo‘yi birorta odamni uchratmaysan, buning ustiga araq ichib qolsang bormi, tamom bo‘ldim deyaver!

Bu gapni eshitgach, umidim uzildi.

– Masalan, cherkaslarni oling, – deb so‘zida davom etdi u, – to‘ydami yo azadami bo‘zani o‘larday ichib olishadi-da, keyin bir-birlarini chavaqlay ketishadi. Bir marta zo‘rg‘a qochib qutulganman, bo‘lmasa, itoatli bir knyaznikida [8] mehmonda edim.

– Nima voqea bo‘lgan edi o‘zi?

– Men sizga aytsam, – hamsuhbatim tamaki­sini yangiladi-da, tutatib, hikoyasini boshladi, – u kezlarda men Terekning narigi sohilidagi qal’ada rota bilan turardim, bunga yaqinda besh yil bo‘ladi. Kuz kunlaridan birida qal’aga oziq ortgan transport keldi. U transportda yigirma beshlarga kirgan bir yosh ofitser ham bor edi. Ofitser rasmiy formada huzurimga kirdi-da, qal’ada qolish to‘g‘risida buyruq olganini bildirdi. U shu qadar xipcha, nozik yuzlari oppoq, mundiri shu qadar yangi ediki, uning Kavkazga yaqinda kelganini darhol fahmladim. «Bu yerga Rossiyadan yuborilgandirsiz?» – deb so‘ragan edim, u, «Shunday, janobi kapitan», deb javob berdi. Men uning qo‘lidan ushlab: «Juda xursandman, juda xursandman. Bu yerda biroz zerikib ham qolarsiz, lekin xafa bo‘lmang, inoq bo‘lib yashaymiz. Meni to‘g‘ridan-to‘g‘ri Maksim Maksimich deyavering, innaykeyin, rasmiy kiyimda kelishning nima hojati bor? Mening oldimga kelganingizda faqat furajka kiyib kelsangiz, bas», dedim. Unga qal’adan joy berdik, joylashib oldi.

– Oti nima edi? – deb so‘radim, Maksim Maksimichdan.

– Oti... Grigoriy Aleksandrovich Pechorin edi. Juda yaxshi yigit edi, men sizga aytsam; ammo tabiati biroz g‘alatiroq edi. Masalan, yomg‘ir demay, sovuq demay ertadan kechgacha ovda yurardi; hamma sovqotib, o‘larday charchasa, unga hech narsa qilmasdi. Ammo ba’zida uyi­ga kirib olardi-da, sal shamol esdi deguncha shamollab qoldim derdi; darcha taqillab ketsa, bir seskanib, rangi oppoq oqarib ketardi; ammo to‘ng‘iz bilan yakkama-yakka olishganini o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman; ba’zi vaqtlar soatlab indamas edi, ammo ba’zan birdan gapga kirib ketdimi, bas, kulaverib ichaklaring uzilib ketardi... Shunday, juda g‘alati odam edi, innaykeyin, o‘zi ham juda badavlat bo‘lsa kerak: qimmatbaho narsalarining ko‘pligini aytmaysizmi!..

– Siz bilan ko‘p turdimi? – deb so‘radim.

– Bir yilcha turdi. Ammo, o‘sha yil sira esim­dan chiqmaydi; juda ko‘p tashvish orttirdi boshimga, yigiti tushkur! Qiziq, dunyoda shunday odamlar borki, ularning boshlariga turli-tuman ajoyib hangomalar tushajagi pesho­nalariga yozilgan bo‘ladi.

– Ajoyib hangomalar? – deb xitob qildim, unga choy quyar ekanman qiziqsinib.

– Men sizga aytib beray. Qal’adan olti cha­qirimcha narida itoatli bir knyaz yashardi. ­Uning o‘n besh yashar o‘g‘li bo‘lar edi, shu bola bizning qal’aga kelib-ketib turadigan bo‘lib qolgan edi; kunda yo uni deb, yo buni deb kelardi. Grigoriy Aleksandrovich ikkimiz uni juda erkalatib qo‘ygan edik-da. O‘zi shunday abjir va kallakesar ediki, har narsani ham qoyil qilar edi: otni choptirib ketaturib yerdagi shapkani ilib ketardi, yo bo‘lmasa otda turib miltiq ham ota olardi. Uning bitta yomon odati bor edi; pulga juda o‘ch edi. Bir kuni Grigoriy Aleksandrovich hazillashib, otangning qo‘rasidan eng yaxshi serkani o‘g‘irlab kelsang, bir chervon beraman deb qoldi; buni qarangki, ertasi kuni kechasi serkaning shoxidan sudrab keldi. Ba’zan biz uni gij-gijlatib qolardik, shunda ko‘zlariga qon to‘lib, qo‘li darhol xanjarga yugurardi. «Hoy, Azamat, bir kunmas-bir kun boshingni yeysan, ishing chatoq bo‘ladi!» – derdim men.

Bir kuni keksa knyazning o‘zi kelib, bizni to‘yga aytib ketdi: katta qizini uzatayotgan ekan, biz u bilan inoq edik, garchi tatar bo‘lsa ham yo‘q deb bo‘lmas edi. Bordik. Ovulda biz­ni bir talay it hurib qarshi oldi. Xotin-xalajlar bizni ko‘rib yuzlarini yashirishardi; yuzlarini ko‘rganlarimizni esa uncha chiroyli deb bo‘lmas edi. «Cherkas ayollari juda chiroyli bo‘lsa kerak deb o‘ylardim», – dedi Grigoriy Aleksandrovich. «Oshiqmang!» – dedim men kulib. O‘zimning o‘ylab qo‘yganim bor edi-da.

Biz borsak, knyazning uyi odamga liq to‘la ekan. Osiyoliklarda nikoh to‘yga butun ko‘cha-ko‘yni chaqirish odati bor. Bizni izzat-ikrom bilan kutib, mehmonxonaga olib kirishdi. Ammo men, har ehtimolga qarshi, otlarimizni qayerga bog‘lab qo‘yganlarini ko‘z ostiga olib qo‘yishni unutmadim.

– Ularda to‘y marosimi qanaqa bo‘larkan? – deb so‘radim kapitandan.

– Odatdagicha bo‘ladi. Oldin mulla Qur’ondan bir nimalar o‘qiydi, keyin kelin bilan kuyovga, ularning hamma qarindosh-urug‘lariga to‘yona beriladi; ovqat yeyishadi, bo‘za ichishadi; keyin chavandozlik boshlanadi, shunda, albatta, oqsoq, qirchang‘i ot mingan juldur kiyimli bir kishi masxarabozlik qilib hammani kuldiradi; qorong‘i tushgandan keyin mehmonxonada, biz­ningcha aytganda, bazm boshlanadi. Bir bechora mo‘ysafid uch torli cholg‘uni... xah, oti qursin, esimdan ham chiqdi. Bizning balalay­kaga o‘xshagan bir cholg‘uni ting‘illatib o‘tiradi. Qizlar bir tomon, yigitlar bir tomon bo‘lib, chapak chalib lapar aytishadi. Oradan bir qiz bilan bir yigit chiqib, og‘izlariga kelgan narsani lapar qilib aytishadi, qolgani ularga jo‘r bo‘ladi. Pechorin ikkimiz uyning to‘rida o‘tirgan edik, bir mahal uy egasining o‘n olti yashar kichik qizi uning oldiga kelib lapar aytib qoldi... Nima desam ekan... xushomad qilib qoldi-da.

– Nima deb lapar aytdi, esingizdami?

– «Yigitlarimiz navqiron, chakmonlariga kumush qadalgan, ammo yosh rus ofitseri esa ulardan ham navqiron, galunlari tilladan. Yi­gitlarimiz orasida go‘yo sarv; biroq u bizning bog‘imizda o‘solmaydi ham, gullamaydi ham», deb aytdi, shekilli. Pechorin o‘rnidan turib, kaftini peshona va ko‘ksiga qo‘yib ta’zim qildi-da, gapimni bunga tushuntirib bering, deb mendan iltimos qildi; men ularning tilini juda yaxshi bilaman, Pechorinning gapini tarjima qilib berdim. Qiz yonimizdan ketgach, Grigoriy Aleksandrovichning qulog‘iga: «Xo‘sh, qalay ekan?» deb shivirladim. «Juda go‘zal ekan! – dedi u: – Oti nima?» Oti Bela ekanligini aytdim.

Qiz chindan go‘zal edi: baland bo‘yli, xipchadan kelgan, ko‘zlari tog‘ kiyigining ko‘zla­riday qop-qora, xuddi yurak-bag‘ringizga qarab turganday. Pechorin xayolga cho‘mib, undan ko‘zini uzolmay termilib o‘tirardi, qiz ham unga tez-tez zimdan ko‘z tashlab qo‘yardi. Ammo qizga Pechorindan boshqa mahliyo bo‘lgan yana bir kishi bor edi: uyning bir burchagida o‘tday chaqnab turgan bir juft ko‘z qizga tikilib turardi. Sinchiklab qarasam, u Kazbich degan eski tanishim ekan. Uni itoatli deb ham, itoatsiz deb ham bo‘lmas edi. Garchi hech qanday yomonlik qilmasa ham, undan shubhamiz bor edi. Ba’zan qal’aga qo‘y haydab kelib, savdolashib o‘tirmasdan arzonga sotib ketardi, ammo o‘ldirib yuborsang ham aytgan narxidan arzonga sotmasdi. Uni odamlar abreklar [9] bilan birga Kuban dar­yosining narigi tomoniga o‘tib qaroqchilik qiladi, deyishardi; rostini aytganda, haqiqatan ham basharasi qaroqchiga o‘xshardi: o‘zi pak-pakana, qotmadan kelgan, keng yag‘rinli yigit edi... Epchilligini aytmaysizmi, naq shaytonning o‘zi deysiz! Peshmati hamisha yirtiq-yamoq bo‘lsa bo‘lardiki, ammo quroli kumushdan bo‘lardi. Tagidagi otining dovrug‘i butun Qabardaga ketgandi, haqiqatan ham uning otiday ot hech qayerda topilmasdi. Unga hamma chavandozlar­ning havasi kelib yurardi, ko‘p odamlar o‘g‘irlab ketishga urinib ko‘rishdi-yu, ammo uddasidan chiqisholmadi. Hozir ham ko‘z oldimdan ketmaydi: o‘zi qop-qora edi, oyoqlari ingichka, ko‘zlari Belaning ko‘zlaridan qolishmasdi; baquvvatligini aytmaysizmi! Ellik chaqirim to‘xtamay chopish cho‘t emasdi, egasiga shunday o‘rgangan ediki, xuddi itday ergashib yurardi, hatto uning ovo­zini ham tanirdi! Kazbich uni hech bog‘lamasdi ham. Egasiga munosib ot edi-da!..

Bu kecha Kazbich odatdagidan ko‘ra xafaroq edi, peshmati ichidan sovut kiyib olganini ham payqab qoldim. «Sovut kiyib olishi bejiz bo‘lmasa kerak, bir niyati borga o‘xshaydi», deb qo‘ydim ichimda.

Uy ichi juda dim bo‘lib ketgan edi, bir shamol­lab kelay, deb tashqari chiqdim. Tog‘larni tun qamragan, daralarni tuman bosgandi.

Otlarimizga yem berildimi, yo‘qmi, shuni bil­moqchi bo‘lib bostirmaga kirdim, har holda ehtiyotkorlik hech zarar qilmaydi: chunki mening otim ham juda yaxshi ot edi, ko‘p ka­bardinlar otimga suqlanib qarar va otga nisbatan aytila­digan eng yaxshi iboralarni aytishardi.

Devor tagidan o‘tayotib, birdan ikki kishi­ning tovushini eshitib qoldim: ovozlardan birini darhol tanidim: u, mezbonimizning o‘g‘li sayoq Azamat edi; boshqa ovoz esa past bo‘lib, ahyon-ahyonda eshitilardi. «Ular nima haqida gaplashayotgan ekan? – deb hayron bo‘ldim, – tag‘in mening otim to‘g‘risida bo‘lmasin?» Sekin devor tagiga o‘tirdim-da, boshdan-oyoq eshi­tish maqsadida gaplariga diqqat bilan quloq soldim. Ba’zan uydan chiqqan ashula va gurunglar meni qiziqtirgan suhbatni bosib ketardi.

– Juda ajoyib oting bor-da, – derdi Azamat, – agar uyning xo‘jayini men bo‘lsam-u, uch yuzta biyam bo‘lsa edi, yarmini sening chopqir otingga alishardim, Kazbich!

«E, Kazbich ekan-ku!» – dedim ichimda va birdan ustidagi sovuti esimga tushdi.

– Rost, – deb javob berdi Kazbich, biroz jim turgach, – butun Kabardada bunaqa otni topolmaysan, bir marta abreklar bilan birga ruslarning yilqilarini talash uchun Terekning narigi tomoniga o‘tdik; omadimiz kelmadi. Hammamiz har yoqqa to‘zg‘ib ketdik. To‘rtta kazak otda ketimdan quvib qoldi; kofirlar hayqirishib menga yetay deb qolganda, birdan ol­dimdan qalin o‘rmon chiqib qoldi. Egarga yotib oldim-da, o‘zimni Xudoga topshirib, umrimda birinchi marta otimga qamchi urdim, otimni haqorat qilganim ham shu edi. Otim daraxtlar orasiga qushday sho‘ng‘ib kirib ketdi; daraxt­larning o‘tkir tikanlari ust-boshimni dabdala qilib yubordi, qayrag‘ochlarning quruq shoxlari yuzlarimni timdaladi. Otim to‘nkalar ustidan sakrab, butalarni ko‘kragi bilan yorib o‘tardi. Aslida, otimni o‘rmon yoqasiga tashlab, o‘zim o‘rmon ichiga yashirinsam bo‘lardi-yu, ammo otimni ko‘zim qiymadi, shuning uchun avliyolar qo‘llab yubordi, deyman-da. Boshim ustidan bir necha marta o‘q vizillab o‘tdi; kazaklarning otdan tushib ketimdan quvib kelishlari aniq eshitilardi... Birdan oldimdan chuqur zovur chiqib qolsa bo‘ladimi! Chopqirim bir lahza turib qoldi-yu, keyin dadil sakradi. Keyingi oyoq­lari sirg‘anib ketib, oldingi oyoqlari bilan zovur chetiga osilib qoldi. Jilovni qo‘yib yuborib, o‘zim jarga uchib tushdim; otimni shu saqlab qoldi: u bir sakrab tepaga chiqib oldi. Kazaklar buni ko‘rib turar edilar, ammo birortasi ham jarga tushib meni qidirmadi; meni o‘ldi deb o‘ylashgan bo‘lsa kerak-da; otimning ketidan quvib ketganlarini eshitib yotardim. Yurak-bag‘rim qon bo‘lib ketdi; jar yoqasidagi qalin o‘tlar orasidan emaklab ketdim – qarasam: o‘rmon tugab qolgan ekan, o‘rmon ichidan bir necha otliq kazak yalanglikka chiqib kelayotipti, mening Qora­ko‘zim ham xuddi ularning oldidan chiqib qolsa bo‘ladimi; hamma kazaklar hayqirib uning ketidan quvib qolishdi; anchagacha quvib yu­rishdi, ayniqsa bir kazakning otimning bo‘yniga sirtmoq tashlab ushlab oli­shiga sal qoldi; titrab ketdim-da, ko‘zlarimni chirt yumib, duo o‘qiy boshladim. Bir necha daqiqadan keyin ko‘zimni ochib qarasam Qora­ko‘zim dumini ko‘tarib, xuddi yelday uchib yuribdi, kofirlar esa yiroq dashtda horg‘in otlarini lo‘killatib, ketma-ket chizilishib chopishmoq­da. Xudo haqi, rost! Yarim kechagacha jardan chiqmay o‘tirdim. Bu­nisiga nima deysan, Azamat: bir mahal qarasam, qorong‘ida jar yoqasida bir ot kishnab, yer tepinib yuripti; Qora­ko‘zimni tovushidan tanidim, u mening o‘sha yo‘ldoshim edi! O‘sha-o‘sha bir-birimizdan sira ajralmaymiz.

Kazbich o‘z arg‘umog‘ining ipakday bo‘yniga urib, har xil nozik ismlar bilan erkalatgani eshi­tildi.

– Mingta biyam bo‘lganda, hammasini se­ning Qorako‘zingga alishardim, – dedi Azamat.

– Yo‘q, alishmayman, – deb javob berdi Kazbich, loqaydlik bilan.

– Menga qara, Kazbich, – derdi Azamat, unga erkalik qilib, – o‘zing rahmdil odamsan, mard yigitsan, otam ruslardan qo‘rqib, meni toqqa chiqarmaydi, otingni menga bersang, aytga­ningni qilaman, otamning eng yaxshi miltig‘i yo qilichini o‘g‘irlab beraman, nima desang – shuni keltirib beraman, otamning qilichi asil gurda [10] qilich: damini qo‘lingga tekizsang – botib ketaveradigan; uning sovuti oldida seniki uch pulga arzimaydi.

Kazbich indamasdi.

– Otingni, – deb davom etardi Azamat, – ostingda burunlarini kerib pishqirib o‘ynoqla­ganini, oyoqlari ostidan toshlar otib yurganini ko‘rib, ko‘nglim bir xil bo‘lib ketgan edi, o‘shandan beri ko‘zimga hech narsa ko‘rinmaydi; otamning eng borib turgan chopqir otlariga ham qaragim kelmaydi, ularni minib chiqishga ham uyalaman, yurak-bag‘rim qon bo‘lib ketdi; yuragim qayg‘uga to‘lganidan kun bo‘yi toqqa chiqib hasrat chekib o‘tiraman, chiroyli qa­dam tashlab yuruvchi, sag‘risi o‘q-yoyiday tekis chopqiring sira ko‘z oldimdan nari ketmaydi; xuddi menga bir narsa demoqchi bo‘lganday, sho‘x ko‘zlarini javdiratib ko‘zimga qarab turganday bo‘ladi. Kazbich, agar otingni menga sotmasang, o‘laman! – dedi Azamat, titroq tovush bilan.

Tovushi menga xuddi yig‘laganday bo‘lib ­eshitildi: shuni ham aytish kerakki, Azamat juda o‘jar bola edi, kichkinaligida ham uni hech yig‘latib bo‘lmasdi.