УДК 28

ББК 86.38

Б 13

Бағашар Қ.

Б 13 Өмірге керек өнеге. – Алматы: «Таным», 2023. – 176 бет.

ISBN 978-601-7271-08-4

Бұл еңбекте «өмір» атты кеңістіктің галлереясын түзіп, рухани құндылықтармен сусындауға шақыратын, оқырмандарға ой саларлық туындылар ұсынылады.

Еңбек жалпы оқырман қауымға арналған.

УДК 28

ББК 86.38

ISBN 978-601-7271-08-4

© «Таным» баспасы, 2023

Алғы сөз

Еліміз еңсесін тіктеп, сансыз мұраларын түгендей бастаған уақытта арамызға нұрын шашып қайта оралған Исламның иісі елге қайта сіңе бастады. Сонау ерте заманнан қазақы дәстүрімізбен біте қайнасқан асыл дінімізден кеңінен мағлұмат беретін әдебиеттеріміз көбейіп, адам жанын ізгілікке тәрбиелейтін діни кітаптарды діннің діңгегіне сүйеу болам деген кез келген азаматтың қолынан кезіктіресіз. Бұл тұрғыда Қазақстан мұсылмандары діни басқармасның білікті қызметкерлерімен қатар дінтанушы, исламтанушы азаматтар да бірқатар ауқымды еңбектер жазып келеді. Осындай игі шаралардың арқасында Исламның елімізде қарқынды дамып келе жатқанынан көзі ашық, көкірегі ояу жұртшылық хабардар.

Дінтанушы Құдайберді Бағашар бұдан бұрын жарық көрген «Тағылым тамшылары», «Исламдағы бала тәрбиесі», «Исламдағы тазалық» т.б. кітаптары арқылы оқырман қауымға жақсы таныс.

Бұл жолы оқырмандардың алдына сый табақтай тартылып отырған кітабы ғибраты мен тағылымы мол пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.а.с.) мұхиттай терең мәнді ғұмырынан сыр шертеді. Адам баласының пәнидегі күнделікті күйкі тіршілігін, мінез-құлқы мен рухани қасиеттерін сөз ете отырып, Ислам әлемінің нұрлы шуағы мен барша адамзаттың ізгі арман-мақсаттарынан ой қозғайды.

Иә, кітап барша адамзаттың ізгі армандары мен мақсаттарынан, рухани құндылықтарынан ой қозғайды дедік. Әлқисса, сөзімізді автордың «Ислам және өркениет», «Иман және халық», «Жас қазақ» газеттері, «Иман» журналы сынды мерзімді баспасөз беттерінде жариялаған мазмұны терең мақалаларына көз жүгіртіп, сарабдал талдау-пікірімізбен толықтырып көрейік.

Кітапта баян етілген «Ілім үйреніңіздер, ілімге қажетті байыптылық пен байсалдылықты да қоса үйреніңіздер. Сіздерге ілім үйреткен кісіні құрмет-теңіздер, сыйлаңыздар» деген хадистің қатпарларын ашып қарасақ, ұстаздың адам жанына ізгіліктің нәрін егуші ұлы тұлға екеніне тағы бір рет көз жеткізе түсеміз. Оның алдынан тәлім алған шәкірттер ертеңгі күні үлкен азамат, ғұлама ғалым, сөз зергері, темірден түйін түйген ұста, күйші, әнші болып өмірден өз орнын тауып, дария ғұмырдың айдынында қанат қаққан құстай тізіліп ұша бермек.

Ақырын жүріп, анық бас,

Еңбегің кетпес далаға.

Ұстаздық еткен жалықпас,

Үйретуден балаға, – деген данышпан Абай сөзі кітап мазмұнын аша түскендей. Ендеше, зор биіктер мен белестерді бағындырған әрбір адам ұстаз алдында қарыздар. Нағыз сыпайылық пен сыйластықтың сырына кітаптағы мына бір салиқалы әңгімеден қаныға түсесіз.

Имам Шафиғи бір малшыны көргенде, орнынан ұшып түрегеліп ілтипатпен құрмет көрсетеді. Мұның мәнісін сұрағандарға: «Қанша жылдар бойы іздеген сұрағымның жауабын осы кісі айтып, үйретіп еді. Бір рет болса да ұстаздық еткен адамға құрмет көрсетуді өзіме міндет деп білем» деген ұлы тұлғаның сөзінде қаншалықты сыр жатыр десеңізші! Бағзы замандағылардың ұстазға деген құрметіндей, қазіргі таңда ұстаздың ұлылығын танып, лайықты құрмет көрсететіндер кемде-кем. Қоғамдағы осы бір кемшілікті автор өз еңбегінде дөп баса білген.

Жас күнінде адам баласы өзінің де бір күні егде тартып, қазыналы қарт, шежіреші әже болатынын ойлауы керек. Қартайған шағында құрметке бөленгісі келсе, әке-шешесіне аянбай қызмет етуі қажет. Бес күндік жалғанда оларға қамқорлық танытып, жақсылық жасасақ, өміріміз мәнді, әрбір ісіміз берекелі болмақ. Қолда барда алтынның қадірін білмей, әке-шешесінің батасын ала алмаған қазақ аз ба? Бұл ой да авторды мазаламай қоймаса керек. «Раббың бір Өзіне ғана құлшылық етуді, ата-анаға барынша жақсылық жасауды үкім етті. Егер олардың біреуі немесе екеуі бірдей қолыңда қартайса, (оларды ауырсынып немесе жақтырмаған сыңай танытып) тіпті «Түу!» деп те кеюші болма, сондай-ақ оларға зекіп ұрыспа! Керісінше, оларға жанға жағымды жылы сөз айт! Олардың алдында барынша мейірімді, мейілінше кішіпейіл әрі тіл алғыш бол! Һәм олар үшін: «Уа, Раббым! Олар мені бала күнімде қалай мәпелеп өсірген болса, Сен де оларды дәл солай мейіріміңе бөлей көр!» – деп дұға ет» («Исра» сүресі, 24-аят) деген Алла сөзін алға тарта отырып, ата-анаға құрмет көрсетуге, олардың игі батасын, тілек-дұғаларын алуға шақырады. Көзі тірісінде ата-ананы разы қылып, олардың алғысын алудың ақыретте мол сауапқа кенелтетінін ескертеді.

Ислам дінінің сонау Қарахандар заманында қазақ даласына келгенін айта келіп, шариғаттың шамына көздері қарығып өскен ата-бабаларымыз Жаратушының ұлылығын ұлықтап жыр жазғанын Ақтамберді жыраудың:

Меккені іздеп не етесің,

Меккеге қашан жетесің?

Әзір Мекке алдыңда,

Пейіліңмен сыйласаң,

Ата менен анаңды, – деген толғауымен нақтылай түседі. Ата-анаға құрмет көрсету, қарсы келмей сыйлау, Меккеге барғаннан кем сауап емес екені ертедегі қазақ арасында да кеңінен белгілі болғанын тілге тиек етеді. Исі Исламның өмір сүру үрдісі қыр баласы қазаққа жат емес екенін тағы бір мәрте мықтай түседі.

Ұл-қызыңа әдеп үйрет, білім бер,

Қос жалғанда нәсіп көріп күлімдер, – деген Ж. Баласағұн бабамыздың өлеңінің қос тармағы неге үндейді? Дінтанушы Құдайберді Бағашар оқырман қауымға осы сұрақты қоя отырып, жауапты бірге іздейді. «Әрине, ұл-қыз тәрбиесін ата-ананың елеусіз қалдыруына болмайды. «Қызға қырық үйден тыйым» деген қазақ мақалын ойға алсақ, біздің қоғам бақытты қоғам болуы үшін, ұл-қызға жастайынан бойына имандылықтың дәнін сеуіп, әдептілікке, еңбекқорлыққа баулуымыз керек. Әйтпесе, өз баласынан, өзінің туған әке-шешесінен жерінетіндер қайдан шықты? Көшеге шыға қалсаңыз, барлық жайттарды көзіңіз көріп қанығып қайтады. Жанжалдасқан жанды да, іздеу салынғанды да, ренжіскен екі досты да, сөздің парқын білмей, қалай болса солай сөйлеген парықсызды да, ұятты жиып қойып елден қысылмаған қос «ғашықты» да, кекірейген келінді де, жалғанды жалпағынан басып жүрген жуанды да – бәрін-бәрін осы қала ішінен кезіктіресіз. Сыпайы сәлемдесіп, жылы қабақ танытып, көмек қолын ұсынуға даяр, қағілез, мейірімді жандарды көп кезіктірдім деп айта аласыз ба? Болса да көп емес. Біліп жасаса да, білмей жасаса да, күнәнің кірінен арыла алмай жүргендер баршылық. Бұл адам баласының имани тұрғыдан азғындауы», – дейді болашақ ұрпақ тәрбиесі тұрғысынан терең толғанып.

Имани тұрғыдан азғындау дегеніміз не? Бұл сұраққа да оқырман кітап ішінен жауап таба алады. «Ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға салыну, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу, салғырттық – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер» деген хакім Абай сөзін негізге ала отырып автор «өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ», сонау Абай заманындағы зәрін төккен дерт болса, ол бүгінгі таңның өзегіне түскен құрт болып отырғаны ащы болса да шындық» деп қоғамдағы қаны тамшылап тұрған шындық екенін нақты көрсетеді.

Мұнымен қоса, автордың «Артық күлкі жиреніш тудырады», «Адамның сөзі – ақылының таразысы», «Әдепсіздерден «әдеп» үйрену», «Ашулы жұдырық күліп тұрған бетті ұра алмайды» деген тақырыптарда қозғаған ой-толғамдары, тайқазанда қайнаған сорпадай сапырылысқан заманның тамырын дәл басып тұр десек, артық айтпағанымыз.

Ізгілік ізінің ғұмыры ұзақ болмақ екендігін көрсететін, жақсылықтың туын желбіреткен, иман аясы туралы жазылған бірқатар «сөз», «реніш», «мақтаншақтық», «тазалық», «ата-ана», «сәлемдесу» туралы мақалалар оқығанның көңіліне ой салары анық. Солардың бірқатарына тоқтала кетуді жөн санадық.

Қазақ үш нәрсені арсыз дейді. Соның бірі – күлкі. Адам баласы шаттанғанда, қуанып бақыттан басы айналғанда күледі, іштей қаламаса да, жай жымиып қоя салатындар бар. Демек, күлкі әр түрлі. «Орынсыз күлкі ұрыс шақырар», «Арсызға арға байлап күлкі береді» деген тәмсіл сөздердің тылсымын Пайғамбарымыздың (с.а.с.) хадистерімен байланыстырып, кітаптан бірнеше үзінділер келтірейік.

Пайғамбарымыз: «Менің білгенімді білсеңіздер, аз күліп, көп жылар едіңіздер», – деп айтқан екен. Және Құрандағы «Күлесіңдер, бірақ жыламайсыңдар, тым қаперсізсіңдер», – деген аяттардың да терең сырын ұғынатын жан болса дейміз. Бос күлкінің адам көкірегінің бостығының белгісі екенін Мұқағали бір шумақ өлеңімен дәлелдей түседі.

Ақылыңа айырбастап күлкіңді,

Қайтесің сол күлкі деген шіркінді.

Бейқам күліп өспеген соң өз басым,

Бос күлкіні ұнатпаймын бір түрлі.

Ақыретті ойламасақ, өзгенің нашар қылығына жанымыз ашымай, бәріне көз жұмып қарасақ, күлкіден бізге келер пайда не? Көйлегіміздің көктігінен, қарнымыздың тоқтығынан күлеміз бе? Бос күліп ғапылдыққа салынбағанымыз жөн болар. Бір сәт жоғарыда айтылған ойлы орамдарға толы насихатты ақылға салып бағамдалық.

«Көп күлу де әдепсіздіктің көлеңкесіне кіретінін ескерсек, әдепсіздерден де әдеп үйренуге болады екен». Осылай деген кітап сөзі мына оқиғаны мысалға келтіреді.

Бір данышпаннан: «Осыншама әдепті қайдан үйрендіңіз?» – деп сұраса керек. Сонда «Әдепсіздерден», – деген екен. Тауып айтылған ойлы сөз. Сөз демекші, «сөйлеу де байыптылықты, парасаттылықты қажет етеді. Көп сөйлеу емес, дөп сөйлеу ғана ақылдылықтың белгісі. Қазақ – бір ауыз сөзге тоқтаған, сөздің сары майын қалқып алған халық. Жетес бидің:

Адамның сәні – өнер, білім, ақылы,

Жердің сәні – жеміс, өнім, дақылы.

Сөздің сәні – өнегелі нақылы,

Пікірдің сәні – ойландырар мақұлы, – деген ойлы өлеңі оқырман қауымды ойландырмай қоймайды», – дейді автор ойлы сөз бен сөйлеушісін қазақ бабамыздың қалай құрметтегенін Жетес бидің сөзінен мысал келтіре отырып.

Ғасырлар өтсе де сарқылмай, халықтың қазанында қайнап жатқан бабалар сөзі мен жыраулардың толғауы кітапта мол. Мұсылмандықты берік ұстаған бабаларымыз халық арасындағы бауырмалдық пен бірлікті, ынтымақ пен сыйластықты, татулық пен көркем мінезді үгіттеп, өздерінің аманат жырларына арқау еткен Кердері Әбубәкірдің:

«...Нұр иманның белгісі,

Көңліміздің жұмсағы» – деген сөзі адам бойындағы көрікті мінездің мәйегі жұмсақтылық екенін меңзейді. Жұмсақ мінез, мейірім, сыйластық қана бізді бұл дүниенің дүрбелеңінен, қилы-қилы торапта жол көрсетіп, адамгершіліктің биігіне алып шықпақ. Мәдениеттілік, сезімталдық, ар-иба адамды бақытқа жетелемек.

Қош, мұның бәрі кітапта айтылған қатпар-қатпар әлеуметтік, этикалық, діни толғамдардың негізгі тақырыптары, ал әр тақырыпқа арналған әңгімелер мен мақалалардың әрқайсысы – адамгершілік пен әдептіліктің мызғымас мектебі. Соның бәрі ой елегінен өтіп, ақыл-білім, әдеп, көркем мінез-құлық, үлкенге құрмет, кішіге ізет, қайырымдылық, жақсы қарым-қатынас таразы басына тартылады.

Кітап – парасатымызды пайымды ететін, жанымызды жақсылыққа бастап, жүрегімізге ізгіліктің шуағын шашатын, рухани азғындаудан сақтайтын құнды қазына. Қолыңыздағы кітаптың осындай салиқалы әңгімелер мен пікірлерге, әр беті жұмыр басты пенденің тұрмыс-тіршілігі мен сана-сезімі, мінез-құлқы жайлы, мына бес күндік жалғанда қалайша мәнді де салиқалы ғұмыр кешу керек деген көкейдегі сауалға ықылым заманда ой тастаған ұлылардың ұлағатты әңгімесіне, күллі жаратылыстың иесі – Жаратқанға деген шынайы ниет пен ыстық ықыласқа, дұға-тілектерге толы.

Адамдық борыш пен пенделік пейіл, әдеп құндылықтары, өмір өлшемдеріне деген көзқарас, артына өлмейтін хат қалдырған данышпандардың салиқалы ойлары, сыйластық пен қимастық, айналадағы болып жатқан оң өзгерістер мен мұсылманға жат теріс қылықтар, нәпсінің қалауы, өркениет пен мәдениетте орын алып жатқан келеңсіз жағдайлар туралы айтылған пікірлер кітапта өзінше бір төбе.

Кітап адамның жан-жақты дамуынан, қарапайым күнделікті сөз сөйлеуден бастап дұрыс жүріп-тұру, қарапайымдылық пен кішіпейілділік, ата-анаға, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету, көркем мінез жайында, уақыт кеңістігіндегі оқиғаларды тілге тиек ете отырып, адамзат өмірінде Исламның, діни тәрбиенің алатын орнын баса көрсетіп, рухани құндылықтарды дәріптеуге үндейді. Мұндай ғибратқа толы еңбектің бізге берері мол. Олай болса, кітапта айтылған көркем ойлар, өмірдің өміршең қағидаларын сөз еткен ғибратты әңгімелер, руханиятқа толы мысалдар көзі қарақты оқырман санасына ой салар деген үміттеміз.

Баспадан

Бірінші бөлім

Адами мінез – арға сын

«Таза болсаң, судай бол!»

Еуропалықтар ХІХ ғасырда ғана қолға алған тазалыққа мұсылмандар VІІ ғасырда-ақ қатты көңіл бөле бастаған. Еуропада патша сарайларының өзінде монша жоқ кезде шығыста бұған барлық жағдай жасалып, тазалықтың күнделікті әдетке айналғаны таңғаларлық. Тіпті сабынның өзін мұсылмандар ойлап тапқанын былай қойғанда, Ибн Сина, Рази, Абдулқаһир және Сахир ибн Насруллаһ сынды ғалымдар тазалық, денсаулық тұрғысынан моншаның қаншалықты пайдалы екендігін зерттеп те үлгерген.

1600 жылдары шығыс Испанияның инквизиция сотында испандықтардың мұсылман я христиан екенін денесінің тазалығына қарап ажыратқан. Саяхаттап келген өзге елдің адамдары мұсылман елдеріндегі тазалыққа таңғалатын болған.

Иә, Ислам діні тазалыққа ерекше көңіл бөлген. Тіпті алғашқы түскен аяттардың өзінде «Уа, жамылғыға бүркенген (елшім)! Тұр, (ел-жұртқа) ескерт! Раббыңның теңдессіз, шексіз ұлылығын жария ет! Киіміңді тазарт»1 деп әзірет Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тазалыққа шақырған бұйрықтардың келуі ой саларлық.

Осы уақыттан бастап Пайғамбарымыз тазалық мәселесіне айрықша ден қоя бастаған. «Иманның жартысы − тазалық» деп білген ол әр дене мүшесінің тазалығын жіті қадағалаған2. Дәрет алған сайын әрі тамақтанардан бұрын және кейін де мұқият қол жуатын болған. «Тамақтың берекеті – тамақтың алды мен артында қол жуу»3, – деп ескертетін. Сондай-ақ ұйқыдан тұрғаннан кейін де қол жуу керектігін еске салып: «Ешкім ұйқыдан тұра салысымен, қандай да бір ыдысқа қолын жүгіртпестен алдымен қолын жусын. Түнімен қолымен не ұстағанын білмейді ғой»4, – дейтін.

Пайғамбарымыз көрсеткен тазалықтың тағы бір үлгісі – тіс тазалығы. Әр намаздың алдында, мисуакпен тіс тазалағанын ескерсек, күніге ең кемі бес уақыт тіс тазалап тұрғанын көреміз. Бұған басқа да күншығыс, сәске, түнгі намаздарын, сондай-ақ тамақтанғаннан кейінгі уақыттарды да қоссаңыз, тіс дәрігерлерінің өзі мұншалықты тіс тазаламайтындай өте жиі тіс тазалағанына куә боламыз. Дәл осындай тазалықты бұйырар болса, үмбеті ауырсынатындығын біліп: «Үмбетіме ауыр соғады-ау деп тартынбағанымда, әр намаздың алдында мисуак қолдануын міндеттер едім», – деген екен5.

Ауыз тазалығына көңіл бөлгені сонша – жағымсыз иіс шығаратын пияз бен сарымсақ жеуден де тартынатын. Өйткені, мұншалықты таза болмаса, өзіне періштелер жақындай алмас еді. Осыны меңзеп: «Сіздер жеңіздер, менің жемеу себебім – маған періште келетіндігінде», – деп түсіндіретін.

Тіс тазалығына онша мән бермейтіндерге: «Менің қасыма сарғайған тіспен, жағымсыз иіспен келмеңіздер» дейтін6.

Кей уақыттарда тырнағы өсіп кеткендерді көргенде, ренішін жасырмайтын. Сондай кейіппен қасына келіп дін жайын сұрағандарға қарата: «Сіздерден маған біреу келіп, көктен хабар сұрайды. Қараймын, тырнақтары өсіп кеткен, іші кірге тола», – деп, бұндай ластықты ұнатпайтындығын білдіретін. Бір жолы әзірет Алиге де (р.а.) «Ей, Али, өсіп кеткен тырнақтарыңды алғайсың. Ішінде зиянды нәрселер жүреді», – деген еді7. Уахи арқылы көп жайтқа қанық болып отыратын Пайғамбарымыз тырнақ ішінде микроб жүретінін халыққа сол дәуірде тек осылай ғана түсіндіре алғаны белгілі.

Бірде өзінен көмек сұрап келген әйелге Пайғам-барымыз бірнеше ешкі беріп тұрып: «Балаларыңызға айтыңыз, сауғанда, ешкілердің жанын ауыртып әрі желінін қанатпау үшін тырнақтарын алсын»8, – деген.

Бұдан басқа Пайғамбарымыз шаш күтіміне де айтарлықтай көңіл бөлген. Адамдардың шаштары кір-кір, алба-жұлба боп, дудырап жүргенін қаламайтын. Бірде сақал-шашы ұйысқан, кір-қожалақ бір кісіні көргенде: «Мына кісі басын жуатындай су, шашын басатындай май таппаған ба?» – деп ренжіп еді. Бұған қоса «Кімнің шашы болса, жақсы күтсін»9 деп өсиеттеген.

Әр жұма сайын ғұсыл құйынып, жуынып тұруға шақырғаны бөлек, дәрет алу кезінде аяқ, қол, ауыз, мұрын, бет, тіпті құлақ, мойынға дейін су тигізу күн сайын бірнеше мәрте қайталанатын мұқият тазалыққа жатады. Өйткені бүгінгі ғылым бір грамм мұрынның суында 10 млн бактерия болса, бір грамм түкірікте 100 млн бактерия кездесетінін анықтап отыр.

Пайғамбарымыз бірде қабір басына келіп: «Сәлем сіздерге, уа, мүминдердің мекені. Иншалла, ерте ме, кеш пе, біз де сіздердің қатарларыңызға қосыламыз. Әттең, діндес бауырларымды да көрер ме едім», − деген еді. Қасындағылар: «Сіздің діндес бауырларыңыз біз емеспіз бе?» − деп сұрағанда, «Сендер менің сахабаларымсыңдар, бауырларым әлі келген жоқ», − деп жауап қайырған. Сахабалар: «Үмбетіңізден әлі келмегендерді қалай танисыз?» – дегенде, ол: «Біреудің бірыңғай жирен түсті үйірі болса, соның ішінен қасқасы мен аяғында аласы бар аттарын тани алады ғой. Дәрет алған мүшелер де осы секілді ақыретте аппақ болып жарқырай көрінеді. Содан танимын. Әркім шамасы келгенше, денесін нұрландыруға тырыссын»10, – деп жауап берген еді.

Бір хадисте: «Бес нәрсені жаратылысынан адам қажетсінеді: мұртты басу, тырнақ қысқарту, қолтықты түктен тазарту, ұятты жерді түктен тазарту, сүндетке отыру»11, – деп, Исламдағы тазалық адам жаратылысын толық қамтитынын аңғартқан. Бүгінгі күні медицина ғылымы профилактикалық әрі гигиеналық тұрғыдан сүндеттің адам ағзасына аса қажетті екендігін дәлелдеді. Батыс елдерінде сүндеттеу оқиғасы жиі ұшырасады. Өйткені қатерлі ісікке жол ашпау секілді жыныстық кеселдердің алдын алу, тазалық тұрғысынан олардың бұған әлдеқашан көзі жеткен.

Құранда «Киіміңді тазарт! Ластық атаулыдан аулақ бол»12 делінгендіктен, Пайғамбарымыз әрқашан киіміне қыл жуытпауға тырысқан. Намаз оқу үшін де киімнің тазалығы маңызды болғандықтан, «Ақ киім киіңіздер. Ақ түсті киім әдемі көрінеді, тазалық тұрғысынан да ыңғайлы. Мәйітті ақ түсті матамен кебіндеңіздер»13, – деп, ақ киген жағдайда тазалыққа көңіл бөлудің анағұрлым артатындығын аңдатса керек.

Киімі әбден лас болған адамды көріп, «Мына кісі киімін жуатын ештеңе таба алмаған ба?!»14 – деп ренішін білдірген еді. Барша мұсылмандарға таза киініп, таза жүріп-тұруды өсиет етті.

Құранда «Уа, Адамның үрім-бұтағы! Қай кезде де намаз оқитын (немесе Қағбаны тауап ететін) болсаңдар, таза һәм әдемі киімдеріңді киіңдер»,15 – деп айтылғандықтан, мешітке барарда, сондай-ақ мереке күндері үсті-басының тазалығын жіті қадағалай түсетін.

«Алла тағала − мәрт, жомарт құлдарын жақсы көреді. Алла тағала − таза, тазаланғандарды жақсы көреді. Ендеше, үйлеріңіздің маңайын таза ұстаңыздар»16 деген Пайғамбарымыз үмбетін әрқашан өзі тұратын үйді, ауласын таза ұстауға шақырған.

Бірде «Абайлаңыздар, қарғыс атқандардың қатарынан болмаңыздар» деп еді. Олардың кімдер екенін сұраған сахабаларына: «Ел жүретін жолға, ел көлеңкелейтін ағаштың түбіне, өзен, көлдің жағасына дәрет сындырып ластағандар»17, – деу арқылы қоғамдық орындарды да таза ұстағандарды құп көретінін жеткізді. «Суға дәрет сындырмаңыздар. Сол судан дәрет алу я болмаса ғұсыл алу қажет болмасын қайдан білесіздер? Ешкім жүніп кезінде су құйылған ыдыстың ішіне түсіп шомылмасын. Басқа бір ыдыспен су алып сыртта жуынсын»18 дегені де тазалық тұрғысынан аса мәнді екені сөзсіз.

Құранда «Біз берген рызықтың адалынан ғана жеңдер»19 делінгендіктен, күнделікті алдындағы асының да адал болуына қатты көңіл бөлген. Тіпті жай кезде тағам бетінің ашық қалып кетпеуін де жиі ескерткен. Бірде өзіне беті ашық ыдыспен сүт әкелгенінде: «Тақтаймен болса да бетін жауып әкелмедіңіздер ме?» – деген еді.

Исламда сыртқы тазалықпен қоса ішкі рухани тазалыққа да айтарлықтай мән берілген. Өйткені сыртқы тазалық пен ішкі тазалық үйлескенде ғана адамның жаны нұрланып, жасаған құлшылықтары қабыл болмақ.

Ішкі тазалық − жүрек тазалығын, көңіл ақтығын, ниеттің дұрыстығын, пейілдің ақжарқындығын, әдептілік мен адамгершілік қасиеттердің кемелдігін құрайды. Жүректі таза ұстау жөнінде Пайғамбарымыз былай дейді: «Адам баласының денесінде жұдырықтай ет бар. Сол жақсы болса, бүкіл дене (іс-әрекеттері) жақсы болғаны. Ол бұзылса, бүкіл дене бұзылады. Абайлаңыздар, ол − жүрек»20. Және бір сөзінде «Әр затты кір шалғаны тәрізді жүректі де кір шалады. Оны тәубамен, кешірім тілеумен тазалап отырыңыздар» деп, жүректі қалай таза ұстау керектігін де үйреткен. Өзі күн сайын жүзден аса мәрте Жаратқаннан кешірім тілейтін. Сонымен қатар, «Лә иләһә иллаллаһ» секілді зікірлердің де жүректі тазартатындығын айтады21.

Рухани тазалыққа: өтірік, өсек, балағат сөздерге, ғайбатқа үйір болмау, екіжүзділік пен жалақорлықтан, ұятсыздық, арсыздықпен қатар тәкаппарлықтан бойды аулақ салу, күнәлі істерге жуымау, харам ас жемеу, қулық-сұмдық, алдау-арбаудан өзін жырақ ұстап, ешкімнің ала жібін аттамай, кісі ақысына көңіл бөлу, ешкімді күндемеу, жан баласына жамандық ойламау, өзіне өлшеп берілген нығметтерге шүкіршілік ету т.б. жатады.

Айнаға қараған сайын: «Я, Раббым, сыртқы бейнемді әсем еткеніңдей, ішкі жан дүниемді де әсемдей гөр!» – деп тілеген Пайғамбарымыз рухани тазалығымен, көркем мінезімен әрдайым өнеге-үлгі көрсеткен. Өзіне қаскөйлік танытып, сан мәрте қастандық жасап, келеке еткендердің бәрін де кешіре білу − үлкен мейірім иесі екендігінің дәлелі.

Пайғамбар салған сара жол айналасындағыларға үлгі болды. Әбу Бәкір (р.а.) бірде құлының алып келген асының харам екеніне көзі жеткенде, дереу саусағын тамағына жүгіртіп, өзін қинап құсып тастаған еді.

Имам Ағзам Әбу Ханифа Куфада бір қойдың ұрланғанын естігенде, сол қойдың етін жеп қоям ба деп қауіптеніп, қойдың жасын есептеп, он шақты жылдай бір түйір де қой етін аузына салмаған деседі.

Тағы бірде матаны қымбаттауға сатып алған бір кісіні кезіктірген уақытта: «Бұл матаны менің дүкенімнен қалай қымбатқа алып жүрсіз, бағасы арзанырақ еді ғой», – деп алушының қарсылық көрсеткеніне қарамастан, дүкенге қайта ертіп әкеліп, артық ақшасын қайтарып берген екен.

Пайғамбарымыздың «Мына кісі − жұмақтық» деп көрсеткен сахабасы өмірінде қызғаныш дегенді білмейтін. Ешкімді күндемейтін, ғайбат сөйлемейтін, момын адам екен.

Міне, осы сарындас мысалдардың барлығы да ішкі рухани тазалықтың тұнығына қол жеткізгендерде кездескен. Таразылай салмақтап қарасақ, сыртқы тазалықпен қатар ішкі тазалықтың мәні зор екенін көреміз.

Ішкі жан дүниенің тазалығына көбірек көңіл бөлу керектігін ата-бабаларымыз өзінің толғау-өлеңдерінде, елге айтқан насихаттарында тілге тиек етеді. Айталық, Үмбетей жырау елдің тұтқасын ұстап, үлгі болған жандарға басу айтқан бір сөзінде:

Әй, Ақтамберді, Қабанбай,

Суытпа бекер түсіңді,

Қайрама мұнша тісіңді.

Сырт тазасы не керек,

Тазарт әуел ішіңді! − десе, Ақмолда Мұхаммедиярұлы:

Әуелі жуу керек іштің кірін,

Іште толып жатпасын сасық ірің.

Аһ, дариға, іш тазарсын, іш тазарсын,

Әйтпесе пайда бермес құры білім, − деп өмірде ойға түйген тәлім мен бойға жиған білім адамды тазалыққа бастап, ізгілікке жетелеп, адамдығын арттырмаса, «сырты бүтін, іші түтін болу» опа бермейтіндігін айтқан.

Абай атамыз да өз өлеңінде халыққа Ислам дініндегі тазалықты дұрыс насихаттау керектігін, сыртқы тазалығына көңіл бөлетіндердің көп жағдайда ішкі рухани тазалыққа да соншалықты көңіл бөле бермейтіндігіне қынжыла отырып өлеңіне арқау етеді:

Имамдар ғибадаттан сөз қозғаған,

Хүснізан мен иманды білді ойлаған.

Иманның тазалығын жақсы ұқтырмай,

Сыртын қанша жуғанмен іші оңбаған...

Иә, «Мықты болсаң жердей бол, бәрін шыдап көтерген, таза болсаң судай бол, бәрін жуып кетірген» демекші, Ыбырай Алтынсарин бабамыздың да оқырмандарын бұлақтай тұнық, судай таза болуға шақырған «Таза бұлақ» әңгімесінің астарында үлкен мән жатқан жоқ па?!

---

«Адамның сөзі – ақылының таразысы»

Қазақ – о бастан сөз құдіретін жете түсіне білген, сөзге қатты мән берген халық. Ел ішінде ауыз әдебиетінің, айтыс, терме, жыр, дастан, шешендік өнердің биік дәрежеде дамығаны – осының айғағы. От тілді, орақ ауызды сөз дүлдүлдеріне жұрт қай кезде де зор құрметпен қараған. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін білдіретін сөзге қатысты мақал-мәтелдер жетерлік: «Сүйкімді сөз сүйек балқытар»; «Жақсы – байқап сөйлер, жаман – шайқап сөйлер»; «Тілден бал да тамады, зәр де тамады»; «Оттың шаласынан сөздің шаласы жаман»; «Тау мен тасты су бұзады, адамзатты сөз бұзады»; «Ұялмас бетке талмас жақ бітеді»; «Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі», «Көз жетпеген жерге сөз жетеді» т.б.

Рас, жас кезінен дұрыс, әсем сөйлеуге дағдылану – адам бойындағы ізгі қасиеттердің бірі. Мұсылман жұртшылығы бұған үлкен жауапкершілікпен қараған. Өйткені қасиетті Құранда бұл турасында «Қастарыңда сендерді үнемі бақылаушылар бар. Олар – «Кирамән кәтибин» – әр сөздерің мен әр істеріңді жазып алушы аса қадірлі, пәк періштелер. Олар сендердің не істеп, не қойып жүргендеріңді толық біледі»22, – деп, әр адамда аузынан шыққан сөзді жазып алып тұратын екі періште болатындығын ескертуде. Сүйікті пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өміріне көз салсақ, сөз сөйлеуге аса бір байыппен қарағанын көреміз. Айша анамыздың айтуынша, Пайғамбарымыз сөз сөйлегенде асықпай-аптықпай баппен сөйлеген. Қажет кезінде ұғынықты болу үшін айтқан сөзін бірнеше рет қайталаудан жалықпаған23. Сөздері мірдің оғындай өткір әрі даналыққа толы болғандықтан, естіген жанға қатты әсер еткен. Бір тыңдаған жан тағы да тыңдауға құмартқан. Тілі таза әрі шұрайлы, барынша ұғынықты болған. Бұны өз сөзінде: «Арабтардың ішіндегі ең таза, шешен сөйлейтіні менмін», – деп білдірген, «Өйткені Алла тағала маған тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айта білетін ерекше қасиет дарытқан», – деп түсіндіретін24. Дауысы зор, жағымды әуезбен сөйлегенде, ел оның әңгімесін тыңдауды бір ғанибет көретін. Аузынан ешқашан жаман сөз шықпаған. Жаймашуақ не ашулы кезінде де сөздің әділін ғана айтатын. Айтқан сөзінің артығы не кемі болмайтын. Өте анық айтатындықтан, әрі арасында сәл кідіретіндіктен, тыңдап отырған кісілер сөздерін тез жаттап алатын. Жөн-жосықсыз сөйлейтіндерді жақтырмайтын, өзіне ұнамсыз бір жайтты жанындағыларға сездіргісі келгенде, оны астарлап жеткізетін. Өзі тоқтағанда барып қасындағылар кезекпен сөз алатын. Үнемі сахабаларына күлімсіреп қарайтын, арасында олардың да сөйлегенін ұнатып, мұқият құлақ салатын. Өзін солардың қатарында санайтын. Пайғамбарымыздың сөз сөйлеген кезін сахабалар: «Біз Пайғамбарымыз сөйлей бастағанда басымызда құс қонақтап отырғандай, соны ұшырып алмайық дегендей аса бір сақтықпен құлақ салып тыңдайтынбыз», – деп еске алады25.

Пайғамбарымыз мұсылман адамның не нәрсеге қараса да ғибратпен қарағанын, үндемеген кездерінде Жаратқанды ойлап терең ойға берілуін, ал сөйлеген кезінде мәнді-мағыналы сөз айтуын қалаған. Өсек, өтірік, шағыстыру, ғайбат секілді көп күнәнің тілде жатқанын ұқтырып: «Адам баласы көп күнәні тілінен табады», – деп ескерткен. Айша анамыз бір әйелдің бойының қысқалығын айтып қалғанында: «Қой, ғайбат айтпа. Әлгі сөзіңді теңізге тастаса, тұтас былғап жібергендей екен», – деп сол мезет тыйған болатын26.

Әркез мұсылман адамның тілге өте абай болу керектігін сездіріп: «Шын мұсылман – тілі мен қолынан ешкімге зияны тимейтін адам», – дейтін27. Бос сөз, құрғақ әңгімемен уақыт өткізуді ұнатпай: «Мұсылман адамның Исламнан алған ең ізгі