ИСЛАМ ЭКСТРЕМИЗМ МЕН ЛАҢКЕСТIККЕ ҚАРСЫ

Лаңкестік әрекеттер – адамзатқа қарсы жасалған қылмыс

Құрастырған: Құдайберді Бағашаров

Алматы 2017

Алғысөз

Бүгінде дүниежүзілік бұқаралық ақпарат құралдарында «лаңкестік» сөзі «ислам» сөзімен қатар айтылып, жанкешті – лаңкестердің әрекеттері мұсылмандарға телінуде. Тіпті базбір бұқаралық ақпарат құралдарында «мұсылман лаңкестері» деген тіркес де қолданылатын болды.

Ислам мен лаңкестікті бір-бірімен байланыстыру, тіпті исламды лаңкестікпен орайлас ұғымдармен қатар атау қаншалықты негізді? Исламның дереккөздері мен оның көпғасырлық тәжірибесіне үңілген кез келген жан ислам мен лаңкестіктің бір-біріне мүлдем жат екенін көреді. Мұсылмандықты лаңкестікпен бір сатыға қою асыл дініміздің нұрлы бейнесіне күйе жағуға бағытталған жымысқы пиғылдың нәтижесі. Қолыңыздағы еңбекте белгілі қоғам қайраткерлері мен дін мамандары бір ауыздан исламдағы «жиһад» ұғымының лаңкестікке ешбір қатысы жоқ екенін тілге тиек етті. Ендеше, беймәлім уақытта, белгісіз мақсатта жазықсыз адамдардың өмірін еш аяусыз қиып жатқан жанкешті-лаңкестердің әрекеттерін исламға жатқызу мұсылмандарға жасалған үлкен қиянат.

Осы тұрғыдан экстремизм мен лаңкестік мәселесіне қатысты басылым беттерінде бұрын жарық көрген мазмұнды мақалаларды жинақтап, қоғам назарына ұсыну тарихи тұрғыдан аса маңызды, әрі жауапты іс болып табылады.

Шын мәнісінде, бүгінде көптеген ұғымдардың мәні бірталай өзгерістерді басынан кешіп, бірқатар себептерге байланысты исламға қатысты мәселелер аса күрделеніп кетті. Мұның басты себептерінің бірі – кейбір топтар дінді қазіргі заман мен қоғам талаптарына сай жете түсіне алмауынан туындап отырғаны жасырын емес. Сонымен қатар, қазақ халқының ғасырлар бойы мұсылманшылық негіздерімен үйлесе қабысқан салт-дәстүр, ұлттық дүниетаным негіздерін үзілді-кесілді жоққа шығару үдерісі де ел ішінде көптеген түсініспеушіліктердің тууына жол ашып отыр. Ал енді мәселенің екінші қырына келсек, кейбіреулер мұсылманшылыққа еш қатысы жоқ базбір қылмыскерлердің лаңкестік әрекеттерін күллі мұсылман үмбетіне жауып үлкен қиянатқа барып отыр. Осы мәселелердің ара-жігін ажыратып алу үшін мамандардың пікірін қоғамға таныту ісі аса өзекті екені сөзсіз.

Ұсынылып отырған тақырып аясында біз Елбасымыз Н. Әбішұлы мен Бас мүфтиіміз Ә. Дербісәлі хазіреттен бастап белгілі қоғам қайраткерлері мен ғалымдардың, дінтанушы мамандардың, өзге де маңызды мекеме басшылары мен шетелдік қаламгерлердің мазмұнды ой-пікірлерін жинақтап беруге тырыстық.

Кітапта жазылған мамандардың пікірлерін саралай келе төмендегідей нақты тұжырымдар жасауға болады:

Ислам мен лаңкестік бір-бірімен үйлеспейді, мұсылмандықта лаңкестікке орын жоқ;

Ислам қай кезде де, сөзсіз, бейбітшілікті қолдайды;

Құран адам өмірін ең қасиетті құндылықтардың бірі ретінде қарастырады;

Ислам адам өлтіруді ең ауыр күнәлардың бірі деп санайды;

Соғыс жағдайында да, Ислам белгілі ережелерді тағайындап, әскери қимылдарға қатысы жоқ адамдарды өлтіруге тыйым салады;

Аллаһ елшісі Мұхаммед (с.а.с.) соғыс тарихында алғаш рет соғыс жүргізуге қатысты ережелерді енгізді;

Жиһадты лаңкестік әрекетпен түсіндіру мүмкін емес;

Жанкешті-лаңкестердің әрекеттері Исламда ең ауыр қылмыс болып саналады;

Жанкешті-лаңкестер өз әрекеттерін өз ықтиярымен емес, гипноз немесе басқа да химиялық (психотропты) құралдардың көмегімен жүзеге асыруы ықтимал;

Біз осы кітапта жариялаған мақалалар исламды және исламның лаңкестікке деген көзқарасын дұрыс ұғынуға септігін тигізеді деп сенеміз. Лаңкестік пен зорлық-зомбылықты түбегейлі жоюдың жалғыз жолы оның шығу төркіні мен пайда болу себептерін дәл анықтап, соған қарай тиісті шаралар қабылдау деп білеміз.

Іріктеліп алынған мақалаларда ата дініміз Исламның елді татулық пен ынтымаққа шақыратын бейбітсүйгіштік келбеті айқын сомдалады.

Баспадан

Қазақстан Ресубликасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың VII Бүкіләлемдік Ислам экономикалық форумында сөйлеген сөзі

Құрметті форумға қатысушылар!
Қадірлі қонақтар, ханымдар мен мырзалар!

Әлемнің әр қиырынан келген мәртебелі меймандарды Қазақ жерінде қарсы алғаныма өте қуаныштымын. Мұсылман әлемінің саяси және іскер жетекшілерінің Астанадағы алқалы басқосуы еліміздің Ислам Конференциясы Ұйымына төрағалығы қарсаңына орайлас өтуде. Жетінші форумды Астанада өткізуге шешім қабылдағаны үшін Бүкіләлемдік ислам экономикалық форумы Қорына, оның төрағасы Тун Муса Хитам мырзаға шын жүректен алғысымызды айтамыз.

Міне, Еуразия төріндегі әсем Астана әлемдік қауымдастықтың іргелі орталығына айналып келеді. Өткен бір айдың өзінде Астана он мыңнан астам қадірлі қонақты қабылдады. Елордамызда IV Астана экономикалық форумы мен Еуропа қайта құру және даму банкін басқарушылардың 20-шы жыл сайынғы мәжілісі өтті.

Құрметті қонақтар!

Қазақ халқының ислам әлемімен қарым-қатынасы қадым замандардан тамыр тартады. Біздің байтақ даламызға Ислам діні бұдан мың жылдан астам уақыт бұрын келді. Жаратқан Иеміз Қазақстанға аса бір жомарттықпен тағылымды тарих, қолайлы географиялық мекен берген. Осылайша, елімізге ислам мен батыс өркениеттері арасында достық диалогқа дәнекер болудың тамаша мүмкіндігі берілген.

Баршаңыз білесіздер, ХХІ ғасырдың жаңа онжылдығы мұсылман үмбеті үшін ауыр сынақтармен басталуда. Әлемдік қаржы дағдарысы, азық-түлік импортына тәуелділік, жастар мәселесі және басқа да түйткілді жайттар Солтүстік Африка мен Таяу Шығыс елдерінде бұрын-соңды болып көрмеген дүрбелең туғызды. Тунис пен Мысырдағы саяси режімнің ауысуы, Ливия ұшыраған гуманитарлық зауал жүздеген мың босқындардың пайда болуына әкеліп соқтырды.

Әлемнің өзге өңірлері қарқынды дамып жатқанда, көптеген мұсылман елдерінің көштің соңында қалуы анық байқалды. Бір жарым миллиардқа жуық адамды құрайтын ислам дүниесі бүгінде мызғымас тұтастық құрай алмай отыр.

Ислам дінінің діңгегі біртұтас екені бәрімізге ақиқат. Бірақ ислам әлемі даму үлгілерінің анағұрлым қайшылығы бар әр түрлі аймақты қамтиды. Сол үшін, ислам әлемі туралы пікір айтпас бұрын, мұсылман қоғамының қазіргі даму жолдарын түсініп алу керек деп санаймыз.

Ислам дүниесіндегі үш стратегиялық бағытты бөліп айтуға болады. Бірінші стратегия – инерциялы даму стратегиясы. Өкінішке орай, соңғы кездегі оқиғалар консервацияның ерте ме, кеш пе, апатқа ұрындыратынын көрсетті. Екінші стратегия қазіргі қоғамның құрылымдарын жоққа шығарып, өткенге түбегейлі қайта оралу үрдісіне негізделген. Бұл нұсқа тіпті кейде осы заманғы саяси және экономикалық ахуалдың нормаларын да толық жоққа шығарады. Ал, үшінші стратегия ислам әлемін модернизациялауға бағытталған. Бірақ оны өзге үлгілерді талғамай көшіретін қарабайырлық тұрғысынан түсінуге болмайды.

Исламда «Кез-келген істің мұстақым – орта тұсы ең тәуірі болып саналады» деген тағылымды қағида бар. Қазіргі дүниедегі модернизацияланған ислам стратегиясы – міне, орта тұс дегеніміз осы.

Исламның өзі дін ретінде ешқандай дағдарысқа түспейді. Бұл – қазіргі дүниедегі ең қарқынды тарап келе жатқан дін. Ислам дүниесінің бірнеше аймақтары дағдарысты бастан кешіруде. Қоғамды модернизациялау исламның өзінің негіздерін бұрмалау деген сөз емес. Ислам қоғамын модернизациялау қажеттігі айқын байқалып отыр. Бұл алдымен технологиялық, ғылыми және экономикалық дамуға байланысты. Мұны тек ақиқатқа көз жұма қарайтындар ғана жоққа шығара алады. Әлем тұрғындарының бестен бір бөлігін құрайтын мұсылман әлемі өзінің экономика саласындағы әлеуетіне мүлдем сай келмейді. Мысалы, үлкен сегіздіктің ішінде мұсылман үмбетінен бірде-бір ел жоқ. Бұл – ислам экономикасының әлемдік ауқымдағы нақты салмағының айқын көрінісі. Үздік жоғары оқу орындарының алғашқы жүздігінде қанша ислам мемлекеттерінің университеттері бар? Ислам дүниесінің ішінен соңғы жиырма жылда жаратылыстану және техника ғылымдары саласы бойынша Нобель сыйлығының қанша лауреаты шықты? Ислам әлемінде қанша жаһандық технологиялық инновация өмірге жол ашты? Біз бұл сауалдарды алдымен өзімізге қойып, таяу болашақта лайықты жауабын беруіміз қажет деп санаймын.

Исламның кейбір сыншылары ислам дүниесінің көп бөлігінің басқа аймақтардан артта қалуы діннің өзімен байланысты деп санайды. Бұл – ақиқаттан мүлде алыс тұжырым. Антикалық және осы заманғы батыс мәдениетінің арасындағы сабақтастықты мұсылман дүниесінің қамтамасыз еткенін тарихтан ұмытпауымыз керек.

Исламның мәдени өрлеуінің арқасында орта ғасырларда әлемде математика, химия, астрономия, медицина, архитектура, философия және поэзия салалары бойынша ұлы жетістіктерге қол жеткізілді. Ілім мен білімнің жаңа үлгілері ғасырлар бойы мұсылмандық Шығыстан христиандық Батысқа қарай жылжыған. Нақ осы ислам сан ғасырлар бедерінде діни тұрғыдан төзімділік, толеранттық көрсетіп келді. Оғаш ой-тұжырымдарға да асқан сабырлылық танытты. Қазір ислам әлемі өз дамуындағы күрделі кезеңді бастан өткізіп отыр. Ислам саяси шиеленістермен, әлеуметтік-экономикалық және демографиялық қиындықтармен бетпе-бет келуде. Мысалы, 60-70 жыл ішінде әлемдегі мұсылмандар саны ауыр және тоқтаусыз азық-түлік дағдарысы жағдайында 5 есе өсті. Көптеген мұсылман мемлекеттері «шикізат елдерінің масылдығы» қамытын киіп келеді. Баршамызға ортақ тағы да бір күрделі мәселеге тоқтала кеткім келеді. Жаһандық бұқаралық ақпарат құралдарының көпшілігі исламды өздерінің ұлттық қауіпсіздігіне, мәдени және діни ұстанымына қауіп төндіруші ретінде көрсетіп жүр. Осылайша исламды саяси күш қолдануға, экстремизм мен терроризмге жол беретін дін деп ұқтырады. Мұндай жағдаймен ешқашан келісуге болмайды. Егер тарихқа жүгінсек, экстремизм мен терроризм ХХ ғасырда көптеген индустриалды дамыған мемлекеттердің саяси өмірінің ажырамас бөлігі болғанына көз жеткізе аламыз. Ол үшін 1960-шы және 1970-ші жылдары Еуропада саяси терроризмнің бетімен кеткенін еске алсақ та жетіп жатыр. Біз терроризм мен экстремизмнің қаншалықты ашық бағыт ұстанғанына және қандайда бір діни ұранды жамылғанына қарамастан әлемнің іргелі діндерімен ешқандай ортақтығы жоқ екені жөніндегі сенімге сүйенеміз.

Мен мына мәселе жөнінде ойлануға шақырамын. Жаһандық терроризмнің көздеген басты нысанасы мұсылмандар әлемі болып отырған жоқ па? Нақ осы ислам елдерінде жыл сайын мыңдаған жазықсыз жандар, соның ішінде қарттар, әйелдер мен балалар қаза тауып жатыр. Ислам мен терроризмді шендестіру әділетті ме? Соңғы жылдардағы тәжірибелер терроризм – нақты мақсатты көздеген белгілі бір күштердің әрекеті екенін дәлелдей түседі. Қазіргі терроризмнің саяси және экономикалық себептерден туындайтынын тарихтың өзі көрсетіп отыр. Ол ұлтаралық қылмыспен ғана емес, есірткі айналымымен де, қару-жарақ контрабандасымен де тығыз байланысты болып отыр. Өкінішке орай, ол геосаяси бастауларға да ие болып отыр. Исламның болмысын бейбітшілік пен мейірімділіктің, төзімділік пен әділеттіліктің діні ретінде қалыптастыруға баршамыз бірге күш салуға тиіспіз. Ислам елдерінің ұлы ілімнің беделін түсіруге жаһандық және аймақтық деңгейде қарсы тұра алатын ортақ медиалық жобалар жөнінде ойланатын кез келді. Көптеген сарапшылар ХХІ ғасырда ислам жер жүзі бойынша басымдығы бар дінге айналады деп санайды. Тек болжамның мерзімінде ғана алшақтық бар. Алайда, біз мәселенің сан мен мерзімде емес екенін, ХХІ ғасырда ислам елдерінің қоғамы қандай болуы керек екендігі жөнінде сөз болып отырғанын түсінуге тиіспіз. Сөз жоқ, қазіргі әлемнің экономикалық, саяси, қаржылық және ақпараттық жүйесі өзгере беретін болады. Алайда, оның бірқатар жүйелі сипаттары сақталып қана қоймайды, керісінше, күшейе түседі. Ең алдымен, бұл мәдени құндылықтың, «білім экономикасының», «ақыл-ой күшінің» мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігінің нақты көрсеткіштері ретіндегі маңызының арта түсуімен байланысты.

Бүгінде мына бір жайт айқын: таяу болашақтың қоғамы – ақпараттық қоғам. Бұл технологияға, басқару тәсілдеріне, мәдени дамудың үлгілеріне де қатысты. Біз бүгінгі әлемде уақыт талабына толықтай жауап бере алатын мұсылман елдерін де көріп отырмыз. Ақпараттық қоғамның, өнеркәсіптік және қаржылық саладағы техологияның жетілген үлгілері баршылық.

Ислам әлемінде бәсекеге қабілеттіліктің жоғары үлгісін көрсетіп отырған елдер де бар. Бұл ислам әлемінің өткен кезеңде ғана емес, болашақта да қарқынды және жедел дамумен тамаша үйлесім таныта алатындығының жарқын айғағы. Мұсылман елдері айтарлықтай модернизациядан өтуге тиіс. Мұны қолға алмасақ, тарихи тұрғыдан артта қалу тағы да жүз жылға созылып кетуі мүмкін. Осындай модернизацияның дәл әрі теңгермелі үлгісін таңдау – бір жарым миллиард мұсылман үмбетінің дамуына қосқан ортақ үлесіміз болар еді. Осыған орай Қазақстан бірлесіп жүзеге асыруды көздейтін бірқатар бастамаларды сіздерге ұсынады.

Бірінші. Ислам әлемі елдерінің экономикалық ынтымақтастығы шеңберінде жаңа бағыт қалыптастыру қажет. Бұл үшін Дүниежүзілік Ислам Экономикалық Қоры негізінде он жетекші мұсылман қауымдастығы елдері экономикасы тобына арналған сұхбат алаңын жасауды ұсынамыз. Мұсылман үмбетінің ресурстары инвестициялық ынтымақтастық үшін қуатты қаржы көздерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Екінші. Ислам әлемі елдерінің жетекші ғылыми-технологиялық үрдістерден қалып келе жатқанын ескере отырып, Ислам Конференциясы Ұйымының мүдделі елдері қатысуымен Халықаралық инновация орталығын құруды ұсынамын.

Үшінші. Шағын және орта бизнеске қолдау көрсету мақсатында Дүниежүзілік Ислам экономикалық форумының арнайы жұмыс тобын құруды ұсынамын. Бұл ретте, Ислам Даму Банкі жанынан шағын және орта бизнестің арнайы қорын құру мәселесін осы форумда талқылаған жөн болар еді. Біз исламдық қаржыландыру тетіктерін тарту тұрғысынан мұсылман елдерімен ынтымақтастық жасауға мүдделіміз. Сарапшылардың бағалауынша, Қазақстандағы ислам инвестициясының таяу жылдардағы өсу мүмкіндігі ондаған миллиард долларға дейін жетеді.

Төртінші. Біздің елдеріміздің сауда-экономикалық ынтымақтастығын кеңейтудің маңызды шарты – көлік-коммуникациялық және логистикалық желінің болуы. Бүгінде Қазақстан «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» халықаралық көлік дәлізін кеңейте отырып, өзінің геоэкономикалық жағдайын белсенді түрде пайдалануда. Біз Қытай мен Парсы шығанағындағы жүк тасымалдау ағынын ұлғайту үшін жаңа темір жолдар салудамыз. Мен Қазақстан-Түрікменстан-Иран, Парсы шығанағы темір жол құрылысын қаржыландыруға Ислам Даму Банкінің белсенді түрде қатысуын ұсынамын. Жалпы құны бір жарым миллиард долларды құрайтын бұл ұзындығы 963 шақырым темір жол біздің елдердің арасындағы қарым-қатынас, экономикалық саудаға өте әсерін тигізетін болады деп есептейміз.

Бесінші. Азық-түлік қауіпсіздігін нығайту мақсатында Ислам Конференциясы Ұйымы аясында азық-түлік көмегін көрсету жүйесін әзірлеуді ұсынамын. Бұған Ислам Даму Банкі және ұйымға мүше елдердің азық-түлік қоры топтары жүйесінде FАО үлгісіндегі аймақтық қордың құрылуы негіз болар еді. Оның штаб-пәтерін азық-түліктің экспорттық әлеуетін белсенді дамытушы ел ретінде Қазақстанда орналастыруды ұсынамын.

Құрметті қонақтар, форумға қатысушылар!

Сіздердің көпшілігіңіз Қазақстанға алғаш рет келіп отырсыздар. Бүгінгі Форумның негізгі мақсатының бірі – ислам бизнесі өкілдерін еліміздің іскерлік және инвестициялық мүмкіндіктерімен таныстыру. Баршаңыз білесіздер, Қазақстан – қарқынды дамып келе жатқан мемлекеттің бірі.

Біздің Тәуелсіз ел атанғанымызға бар болғаны 20 жыл толады. Осындай, тарих үшін тым қысқа мерзім ішінде біз бірқатар аймақтық және соңғы жылдардағы жаһандық дағдарыстарды еңсердік. Бүгінде әлемде дамудың бірегей және өнегелі үлгісі ретінде «қазақстандық жол» туралы жиі айтылуда. Бар-жоғы 10 жыл ішінде әсем елордамыз – Астана қаласын салдық. Бұл Қазақстанның зор мүмкіншіліктерін әлемге танытты. Біздің табыстарымыздың кепілі – ішкі саяси тұрақтылық, ұлтаралық келісім және дұрыс таңдалған экономикалық стратегия.

Әлемдегі дін атаулы бір-бірімен ортақ тіл табыса алады және солай етуге тиіс. 140 этнос пен 46 діни конфессияның өкілдері тату-тәтті өмір сүріп жатқан Қазақстанның тәжірибесі – осының айшықты айғағы. Бұл – қазақ еліндегі мұсылман жамағатының орнықты ағартушылық ислам үлгісін ұстануының мәуелі жемісі болып табылады. Біз алдымызға биік мақсаттар қойдық және оған қысқа мерзімде қол жеткіздік. Атап айтқанда, халықтың жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімі 12 есеге өсіп, 9 мың доллардан асты. Келесі бес жылдықта біз оны 15 мың доллардан асыруды мақсат етіп отырмыз. Өткен жылы біз үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың арнайы мемлекеттік бағдарламасын қабылдадық. Таяу жылдарда біз құны 55 миллиард доллардан асатын 300-дей жобаны жүзеге асырамыз. Елімізде адам капиталы деңгейін арттыру және экономика білімінің негізін құру үшін біз Астанада Жаңа халықаралық университет аштық. Жыл сайын үш мың студентті шетелге жіберіп, ең озық университеттерде оқытамыз. Әлемнің белді университеттері Астанада ашылған бұл оқу орнының серіктестері болып саналады. Инвестициялық салада да айтарлықтай табысқа жеттік. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында шетелдерден 120 миллиард доллардан астам тікелей инвестиция тартты. Ішкі инвестиция бұдан да көп болды. Еліміз алдағы уақытта да инвестиция тарту бағытындағы байланыстарын кеңейте түсетін болады. Бұл Ресей және Беларусь елімен бірге Кедендік одақты құру, соның негізінде Біртұтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру арқылы жүзеге асырылады. Осы арқылы 170 миллион адамды қамтитын ірі нарыққа жол ашылды. Дүниежүзілік банктің бизнеске жағдай туғызу жөніндегі рейтингінде Қазақстан реформа жасаудың лидері болып танылды. Қазақстанның аймақта интеллектуалдық және инновациялық кластер болуына мүмкіндігі мол. Біздің еліміз бұрынғы Кеңес елдері ішінде алғашқы болып ислам банк жүйесін енгізуге қажетті заңнамаларды қабылдады. Осылайша елімізде былтыр тұңғыш ислам банкі ашылды.

Қазақстан қауіпсіздік, экономикалық және мәдени ықпалдастық мәселелері бойынша әлемдік қауымдастықтың күш біріктіруіне де белсенді түрде ат салысып келеді. Еліміздің ТМД елдері арасынан тұңғыш рет Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етуі – соның айқын мысалы. Біздің бастамамызбен бұл ұйымның 11 жылдан бері үзіліп қалған ауқымды Саммиті өтті. Орталық Азия мәселелеріне әлемдік қауымдастықтың назарын аудару біздің төрағалығымыз кезіндегі басымдықтың бірі болды. Қазақстан ислам өркениетінің ажырамас бөлігі саналатын Орталық Азияның қарқынды әрі орнықты дамуындағы өзінің жауапкершілігін айқын сезінеді. Бүгінгі Қазақстан әлемге мұсылманы басым елдің де әлеуметтік-экономикалық жаңғыру мен демократиялық реформаларды табысты жүргізе алатынын дәлелдеуге ұмтылып отыр.

Сөз соңында, Астанадағы Жетінші Бүкіләлемдік ислам экономикалық форумы біздің елдеріміз арасындағы ынтымақтастық пен диалогты кеңейтуге жаңа серпін береді деген сенім білдіремін.

Құрметті қонақтар, форумға қатысушылар!

Сіздерге зор табыс тілеймін.

Елордамыздағы қадамдарыңыз құтты болсын!

Назарларыңызға рахмет!

08.06.2011ж.
www.akorda.kz

Шейх Әбсаттар қажы Дербісәлі,

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы мен Орта Азия мүфтилер кеңесінің төрағасы, Бас мүфти

Қазақстандағы дәстүрлі ислам: ерекшеліктері мен құндылықтары

Дін – кез келген жеке адам, қоғам, ұлт өміріндегі ең маңызды фактор. Дін, сенім болмаса, үлгілі мәдениет құру да мүмкін емес. Тарихта дінге немқұрайды қараған мемлекеттер қанша алып болса да, ұзақ салтанат құра алмаған. Ал бүкіл адамзат тарихында Ислам дінінің алар орны ерекше. Оның ғылым мен білім, мәдениет пен өркениеттің сарқылмас кәусар бұлағы екендігін әлем әлдеқашан мойындаған. Мың жылдан астам уақыттан бері ата-бабаларымыз осы ислам дінін ұстанып, жоғары бағалап келеді.

Ислам – адам баласына айналадағы жанды-жансыз барлық жаратылысқа қамқорлықпен, жанашырлықпен қарап, оларды заңды жолдармен және белгіленген мөлшерде пайдалануды әмір ететін дін. Демек, ол тек адамдар арасындағы емес, бүкіл жаратылыс арасындағы ғажайып үйлесімділік пен үндестік негізінде құрылған.

Адамзаттың қазіргі биігінен көз салсақ, тарих көшінің бет алысын түзеп, әлемге ұлы өзгеріс енгізген ірі құбылыстардың бірі – Ислам діні екенін көреміз. Бақытқа бастаймыз деген талай идеологиялар тоқырауға ұшырап жатқанда, Ислам діні жаңа ізденістерге жол ашып, жыл өткен сайын әлемді баурап бара жатқаны баршамызға аян. Өйткені асыл дініміз адам баласын үнемі тазалыққа, адалдыққа шақырады. Алла тағала мен пайғамбарларға және дүниедегі бүкіл жаратылыстарға әділетті болуға үндейді.

Ислам дінінің алғашқы бұйрығы «Оқы!» болды. Сондықтан мұсылман үмбеті Құранға үңілумен қатар мына алып ғалам кітабын да қоса зерделеуге кірісті. Ұлы шебердің құдіретіне саналы түрде бас июдің артықшылықтарын бүкіл адамзатқа түсіндірді. Қасиетті Құрандағы «Білетіндер мен білмейтіндер тең бе?» («Зүмәр» сүресі, 9-аят); «Бұлардың ішіндегі ғылымға бойлағандарға зор сый береміз» («Ниса» сүресі, 162-аят); «Сондай-ақ құлдарынан (ең алдымен) ғалымдар Алладан қорқады» («Фатыр» сүресі, 28-аят) деген аяттарды, сондай-ақ «Тал бесіктен жер бесікке дейін білім іздеңдер» (Әл-Ажлуни) деген секілді хадистерді көкейге түйген мұсылмандар ілім үйренуге талпынды. Сондықтан болар, мұсылмандар тәпсір, қирағат, фиқһ, кәлам, хадис секілді ислами білімдерді дамытқан.
Сондай-ақ ислами ілімдермен қатар медицина, математика, астрономия, химия, философия, тарих, география секілді жаратылыс пәндерін де дамытты. Әсіресе, халифа Харұн Рашид пен Мәмун кезеңдерінде мұсылмандар білім дегенде алдарына жан салмаған. Әр салада әлем мойындаған озық ғұламалар жетілген. Айталық, медицинада – Әбу Бәкір әр-Рази, Ибн Сина; математикада – әл-Хорезми, Ибн Жәмшид, әл-Бируни; химияда – Жәбир ибн Хайян, әл-Мақсиди; пәлсапада – Әбу Насыр әл-Фараби, Әл-Кинди; астрономияда – әл-Баттани, Али Кушшы; тарихта - әл-Масуди, ат-Табари, Ибн Халдун; географияда – Ибн Батута, Ибн Хаукал т.б.

Ата-бабаларымыз да сан ғасыр бойы Ислам дінінің осы және өзге де құндылықтарын өмірмен біте қайнастыра ұстанып, бір атаның баласындай, бір қолдың саласындай ауызбіршілікпен бейбіт өмір сүріп келді. Діни дүрдараздық деген ұғым қазақ даласында күні кешеге дейін болып көрген емес. Бар қазақ бір дінді, бір мәзһабты, бір ақиданы ұстанып келді. Намаз оқыса да, Құран оқып, бет сипаса да, тәспі тартып, дұға етсе де ешкім бір-біріне: «мынауың не, сен қателесіп отырсың, адасып жүрсің» деп білгішсінгендер атымен болған жоқ. Үлкендер жасы кішілерді мәңгілік тозбайтын мұсылмандық құндылықтарға тәрбиелеп отырды. Әке ұлын, шеше қызын имандылыққа, көркем мінезділікке, адамның қадірін білуге баулыды.

Шариғат ілімінен терең хабары жоқ адамдар өзі білмейтін дін ісіне орынсыз араласқан жоқ. Әркім дінді білетін имам-молдалардың айтқанын заң деп білді. Құранды қастерледі. Намаз оқитын адамды сыйлады. Осылайша, мамыражай отырған кезде тарихтың қараңғы парақтары ашылып, Кеңес өкіметі орнады. Нәтижесінде дінге шектеу қойылды. Мешіттер қиратылып, Алланың атын айтқан адам қатаң жазаланатын болды. Халық діни құндылықтарға қатты шөліркеген замандар келді. Бірақ ең бастысы, қазақ халқы қанша қиналса да, қанша тепкі-теперіш көрсе де, еш уақытта жүрегіндегі иманын ұмытқан жоқ. Осыған өз басым кәміл сенемін.

Кеңес өкіметі тарқаған соң, оның құрамында болған мемлекеттердің әрқайсысы өз елдерінің діни мәселелерін шеше бастады. Әсіресе, тарихи тамырлары Исламмен астарласып жатқан жұрттар өз салт-дәстүрлері, ұлттық өнерлерімен бірге адам рухының негізгі қуаты саналатын дініне де көбірек көңіл бөлді. Ұлтаралық, дінаралық қақтығыстардың орын алмауы үшін әркімнің сенімі мен ар-ожданына бостандық берілді. Алайда Кеңес одағы кезінде пайда болған рухани бос кеңістік (вакуум) дәстүрлі емес кейбір діни көзқарастармен толыға бастағаны жасырын емес. Өйткені «Құдай жоқ» деген қоғамнан булығып шыққан халық, әсіресе, жастар өздерінің дінге арналған жүрек қоймаларын асығыс жағдайда толтыруға кірісті. Халықтың дағдылы түсінігіне жат діни көзқарастардың салдарынан конфессияаралық қақтығыстарға жол бермеу үшін бұрынғы Кеңес құрамындағы мемлекеттердің көпшілігі қоғамның рухани өмірін өз бетінше жібермей, белгілі бір жүйемен басқаруға тырысты. Сөйтіп, зайырлы мемлекеттердің өзінде Діни басқармалар, мүфтияттар, мүфтилер кеңестері құрылды.

Ата-бабаларымыздың өмірлерімен біте қайнасып жатқан Ислам дінімен қайта қауышатынына қазақ елі де қуанды. Сөйтіп, діни сауат ашу, иман шарттарын қайта жаңғырту, жоғалған діни-рухани құндылықтардың орнын толтыру секілді «қалпына келтіру» жұмыстары шұғыл қолға алынды.

Дегенмен еліміз егемендігін алып, өз тізгіні өз қолына тигенде, діндерге рұқсат берілуімен бірқатар проблемаларға да жол ашылғанын ешкім ә дегеннен сезіне қойған жоқ. Мәселен, еркіндікті пайдаланып, діни сауатына қарамай, әркім дін жайлы пікір айта бастады. Дін саласының маманы болсын, болмасын, кез келген адам діни көзқарасын еркін білдіруге құқықты болды. Тіпті тек көзқарас білдірумен шектелмей, қарапайым халықты түрлі ағымдарға тартқандар да аз болмады. Бірте-бірте дінді емес, өз пікірлерін негізге алып сөз таластыру көбейді.

Сондай-ақ ашық ақпараттық жүйедегі еркіндікті пайдаланған кейбір радикалды топтар Ислам дінін халық арасына теріс бағытта жая бастады. Олар мыңдаған жылдар бойы дінмен біте қайнасып келген кейбір ұлттық қазыналарды мансұқтап, түкке алғысыз етіп көрсетті. Ал шындығында, ұлттық құндылықтар Исламға жат емес еді.

Сондықтан Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы мен оның қарауындағы бүкіл мешіттер ата-бабаларымыз ұстанып келген Ханафи мәзһабы мен Матуриди ақидасын басшылыққа алып, соған сай қызмет етеді. Бұл – ел бірлігі мен ынтымағын одан әрі күшейте түсуге қызмет ету деген сөз. Сондықтан да бұл мәзһаб арқылы ұлттың шариғатқа қайшы келмейтін салт-дәстүрлерін де одан әрі жалғастыруға тиісінше үлес қосу – діндарлар алдында тұрған міндеттің бірі. Осыған орай Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы 2009 жылы Ислам діні мен өркениетіне арналған «Ислам – ынтымақ пен бірлік діні», «Имам Ағзам Әбу Ханифаның туғанына 1350 жыл» атты халықаралық конференциялар өткізді. Оған алыс және жақын елдерден дінбасылары мен исламтанушы ғалымдар қатысып, келелі ой толғады. Бұл алқалы жиындардың материалдары арнайы жинақ болып жарық көрді.

Осы тұста тағы бір рет тарихқа шегініс жасайық. Ислам діні қазақ еліне VІІІ ғасырда келді. Бабаларымыз исламды ұлттық болмысына соншалықты жақын болғандықтан, жүрек қалауымен қабылдаған. Соның нәтижесінде қазақ сахарасына Ислам біржола орнығып, ежелгі Отырар-Фараб, Исфиджаб, Тараз өлкесінде мәдениет пен білім-ғылым бірте-бірте өркендей бастады. Медреселер мен мешіттер бой көтерді. Оның қабырғасынан Ислам әлеміне танымал талай ғұламалар шықты. Мысалы, біз қазір Фарабтан шыққан 30-дан астам Фарабилерді, 50-ге жуық Таразилер, 40-тан астам Исфиджаби, Сығанақи, Йассауи, Түркістани, Женди секілді бірқатар даналарды білеміз. Әрине, орта ғасырларда Мауараннаһр бір жұрт, бір ел еді. Бұхара мен Самарқанд, Ташкент пен Марғұланда қаншама ұландарымыз дәріс алды, халқына, асыл дініне беріле қызмет етті. Олардың тағы бір тобы білім іздеп Шамға, Бағдад пен Мысырға сапар шекті. Сонда күн кешіп, өшпес шығармаларын туындатты. Сондықтан олар Ислам мәдениеті мен ғылымының – ұлы өркениетінің үздік өкілдері саналады. Дәстүрлі Ислам дегенде, әрісі ардақты пайғамбарымыз (с.а.с.), берісі осы ғұламалар салып кеткен сара жолды еске алсақ керек. Бүгінде әлем халқының төрттен бірі мұсылман болса, солардың жартысына жуығы осы мәзһабта. Бір мәзһабта болудың артықшылығы – халықтың біртұтастығын сақтайды, ынтымағы мен бірлігін күшейтеді. Орта Азия мен Қазақстанда қанша ғасырлардан бері діни алауыздықтың болмай, ұрыс-керіс, дау-жанжалдан іргесін аулақ ұстауының да бірден-бір сыры осында. Өйткені құлшылық амалдарының бір болуы жат пиғылдың тууына да, соны себеп етіп, бөлінуіне де жол бермейді. Ханафи мәзһабы өзге діни мектептермен салыстырғанда көп жеңілдік беретіндігімен әрі демократиялылығымен де ерекшеленеді. Біздің жартылай көшпенді халқымыздың бұл мәзһабты қабылдауының тағы бір себебі – өз дүниетанымы, болмысына оның тонның ішкі бауындай жақындығында. Ханафи мазһабы бойынша кімде-кім Алланың бірлігі мен хазреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың хақтығын тілімен айтып, жүрегімен бекітсе, сол – мұсылман.

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы Ханафи мәзһабын ұстануға бүкіл елді жұмылдыруға тырысуының себебі осы. Ендеше, елдегі діни алауыздықты болдырмай, жұрттың ынтымағын одан әрі күшейте беру үшін мемлекет тарапынан да осы мәзһабты қолдау қажет екені даусыз.

«Бірлік деген сөз – біздің ата-бабаларымыздан қалған өте ұлы, терең мағыналы ұғым. Біз тәуелсіздігіміздің 20 жылдығы ішінде бірліктің арқасында іргелі ел болдық» деді Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқының бірлігі мерекесінде сөйлеген сөзінде. Сондай-ақ, Елбасы «Бірлігі бар ел озар, бірлігі жоқ ел тозар» деген аталы сөзді жиі айтады. Расында да, қазақ халқы атам заманнан бері бірлікке, тұтастыққа, бауырмалдыққа ерекше ден қойып келеді. Бірлік – біздің елдігіміз бен азаттығымыздың ақ туы. Қандай заман болсын, қазақ халқы бір жағадан бас, бір ж