Алғы сөз

Алла атымен бастадым сөз әлібін,

Жарылқаған, жаратқан бір Тәңірім!

(Жүсіп Баласағұн)

Құран кәрімде қияметтің сөзсіз орнайтыны және барлық адамдардың ақырет әлемінде есепке тартылып, дүниедегі амалдарының қарымтасын алатыны анық та ашық баяндалған. Иләһи діндердің барлығы қияметтің орнайтынын хабарлаған. Құранда да, хадисте де қиямет уақытын тек Алла Тағала білетіні нақты айтылады. Адамдарға тек қана қияметтің жақын қалғанын білдіретін ишаралар, яғни белгілері білдірілген. Бұл белгілердің бір бөлігі табиғи өзгерістер болса, басқасы дін және мінез-құлық тұрғысынан болмақ. Қоғамға қатысты өзгерістер мен адамдардың азғындауы, басқа сөзбен айтқанда сол қоғамның «қияметінің» жақындағанын көрсетсе, сонымен қатар үлкен қияметтің де белгісі болып саналады.

Адамның және қоғамның өлімі – тұтас әлемнің өлімінің хабаршысы. Әлем адам және басқа да ақыл мен ерік-жігерге ие жаратылыстардың сынақ алаңы болғандықтан, олардың сынақ уақыты біткенде әлемнің де міндеті аяқталмақ. Сондықтан күн санап өз «қияметімізге» аяқ басқанымыздай, ғаламның қияметіне де жақындаудамыз. Шал ақын Құлекеұлы жырлағандай:

Жігіттер, жалған дүние бізден қалар,

Бір күні ажал келіп жаныңды алар.

Алла Тағала құлдарына қиямет пен махшарды белгілері арқылы түсіндірген. Қиямет уақытын білу – адам баласының ең көп қызығушылығын тудырған тақырыптардың бірі. Алайда Құран мен хадистерге қарағанымызда, қияметтің қашан орнайтыны туралы айтылудың орнына қияметтің белгілері мен ақырзаман фитналарына (бүлік) назарымызды аударады. Себебі өмір – сынақ. Ақырзаман белгілері – адамзат үшін сынақ қана. Адам баласының міндеті – өмірде кесе-көлденең кездескен қиындықтарға төтеп беріп, сынақтан табысты өте білу.

Ақырзаман белгілері тек қана «не болады екен?» деген қызығушылықтан білуге тырысатын дүние емес. Тіпті сондай қызығушылықпен ізденіп, ғайыптың сырларын білуге тырысудың соңы көп жағдайда жақсылыққа апармауы мүмкін. Ақырзаман белгілерін, ең алдымен, олардан сақтану үшін әрі ғибрат алу мақсатында білуге тырысу қажет. Алла Тағала «Жоқ, әлде олар (мұнафықтар) қиямет-қайымның өздеріне кенеттен орнауын күтуде ме?! Анығында, оның айқын белгілері әлдеқашан білінген. Алайда қиямет-қайым орнағанда олардың ақылға келгенінен не пайда?!»1 деу арқылы қияметтің белгілерінен адам баласының ғибрат алуы қажеттігін білдірген.

Адамның санасы болашаққа бағытталған мәселелерді өткен күндердегі жайттарға қарағанда тезірек қабылдайды. Біз, адам баласы, қазіргі уақытпен өмір сүрудің орнына болашаққа қатысты қорқыныш пен үрей, толқыныс және үмітімізбен күн кешеміз. Сондықтан бүгіннің адамы бұрынғы өткен қоғамдық мәселелерден емес, қазір белгілері көріне бастаған келешекте орын алуы мүмкін қиыншылықтардан қаттырақ сескенеді. Бұл қорқыныштан арылу немесе ертеңгі күні не болмағын сұрамай қалу мүмкін емес. Алдағы күні үшін қам жемеу және болашақта өмір сүруден бас тарту адам үшін мүмкін болмаған, оның табиғаты солай жаратылған. Пайғамбарлардың (аләйһис-сәлам) болашақ жайындағы хабарлары «Ұлы Құдіреттің» қайнар көзіне барып тіреледі. Пайғамбарлардың (аләйһис-сәлам) болашаққа қатысты хабарлары тек «алдын-ала білу» санатында ғана емес, «сөз беру» мағынасын да қамтиды. Бұл хабарлар «жаңадан пайда болатын көк пен жерге» деген үміт пен сенімді тудырады. Қорқыныш пен қайғымызға жаңа үміт сыйлайды. Сондықтан келешекке қатысты айтылғандар болашақтағы қаралы күндердің хабаршысы ретінде емес, үмітті үкілейтін жаңалық түрінде оқылуы қажет.

Қияметтің белгілері – ғибрат алу және ақыретке дайындық үшін мәңгі әлемге барар жолымызда тізіліп қойылған «жол белгілері» секілді. Аят-хадистердегі қияметтің белгілері болашақтан анық хабар жеткізу үшін емес, дүниеде иманды жандардың алдынан кесе-көлденең шығатын қауіп-қатерлерді ескерту мақсатымен айтылған. Сол себепті қияметтің белгілерінде адам, уақыт пен орын анық білдірілмеген, бір-біріне ұқсас оқиғалар тұспалдап айтылған. Қияметтің белгілері оның нақты орындалатынын жоспарлау үшін емес, имандыларға үміт сыйлап, күнә, фитна мен күпірлікке қарсы тұра білуіне септігін тигізу үшін оқылуы қажет дүниелер. Болмаса, «Мәһди кім?» «Мәсих кім?» деген сынды талас-тартыстардан адамның дүниесі мен ақыретіне келіп-кетер еш пайда жоқ. Керісінше, мұндай талас-тартыстар қияметтің жағымсыз белгілерінің ең маңыздыларының бірі саналған мүміндер арасындағы кикілжіңнің артуына әкеліп соқпақ. Бұл еңбек жаңадан талас-тартыс тақырыптарын үйрету мақсатында емес, адамзаттың бұлтартпас ақиқаты ажалы мен одан кейінгі қиямет күніндегі үрейлі есепке дайындалуына себеп болады деген үмітпен қолға алынды.

---

Кіріспе

Қиямет түсінігі және белгілері

«Жоқ, әлде олар қиямет-қайымның өздеріне кенеттен орнауын күтуде ме?! Анығында, оның айқын белгілері әлдеқашан білінген. Алайда қиямет-қайым орнағанда олардың ақылға келгенінен не пайда?!»

(«Мұхаммед» сүресі, 18)

Адамзат құдды бір «сүр» дауысын күту толқыны-сымен қияметтің көлеңкесінде таң атырып, кеш батырып жатқандай. Алайда қияметті күтіп жатқанынан шынайы сезінетіндер өте аз. Алла Елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «қияметті күтіңдер»2 деген әмірін түсіне білген мүміндер саны тіпті азайып кетті. Қияметтің кенеттен болуы және ешбір дайындық жасамастан адамның басына қиямет-қайым орнауы мен күтпеген жерден есепке тартылуы қаншалықты қорқынышты нәтиже екенін адам баласы бағамдай алуда ма? Алайда иманды жандар кез-келген сәтте сүр үрленетіндей қиямет күні мен ақырет өміріне сақадай сай тұрулары керек емес пе? «Сонда олар Алланың азабына жаппай ұшырамайтынына немесе қаннен-қаперсіз тіршілік етіп жүргенінде қиямет-қайымның аяқ астынан орнамайтынына сенімді ме?!»3 аятында айтылғандай, имандылар үрей мен үміт ортасында ақырет дайындықтарын жасап үлгеруге жанталасуы қажет емес пе? Әлде Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қиямет-қайымды күтуді әмір етуі қиямет күніне даярлық жасауымыз қажеттігін білдірмейді ме? Қиямет туралы айтылғанда жай қызығушылық танытып, ақырзаманда орын алатын таңғажайып жағдайларды талқылап қана қою керек пе әлде қиямет-қайымның әрбір белгісін қорқыныш пен үрей ішінде бақылап, қиямет күніне дайындық жасауымыз қажет пе?

Шүбәсіз, барлығы білуден және дұрыс түсінуден басталады, бірақ білім адамның азаптан құтылуына жеткілікті болмақ емес, ең негізгі қажет етілетіні – білімімен өмір сүруі, ілімімен амал етуі, қоғамдық әрі рухани өмірінде іске асыруы.

Кім жүрер тіршілікке көңіл бермей?

Бақи қоймас фәнидің мінін көрмей.

Міні қайда екенін біле алмассың,

Терең ойдың телміріп соңына ермей.

Дүниедегі дос ақыретке бірдей болмас,

Екеуі тап бірдей боп орныға алмас.

Дүниеге ынтық, мәғшәрға амалсыздың

Иманын түгел деуге аузым бармас, – деп ұлы ақынымыз Құнанбайұлы Абай жырлағандай, алған білімге терең бойлап, ой елегінен өткізіп, маңыздылығы мен пайдасын түсіну қажет. Содан соң қиямет күні келмей тұрып немесе «өз қияметімізге» ұрынбастан бұрын ол біліммен амал етіп, махшардағы сұраққа дайындық жасап, ақырет қамын ойлау керек. Сол себепті ақырзаман белгілерін тек қызығушылық үшін емес, мәңгілік азаптан құтылу жолындағы ескертулер ретінде оқи білу маңызды. Бұл еңбекте ақырзаман белгілерінің тек қызығушылығымызды тудырған мәселелерінен гөрі біз үшін бүгінгі күні оның қандай маңызы бар екендігіне басымдылық беріледі. Ақырзаман белгілерінің қалай жорамалданатыны зерттеледі, қазіргі замандағы адамдардың тура жолда ғұмыр кешуі үшін бұл ишаралардың ашық та, жасырын да бағыт-бағдар беру жолдары қарастырылады. Алдымен қияметтің мағынасы, содан соң қиямет пен ақырзаман белгілері туралы сөз қозғалады. Ақырзаман белгілері – Құран кәрім мен хадисте айтылған болашаққа қатысты хабарлар. Яғни, қайнар көзі – толықтай уахи. Адамдар өз ақылымен немесе қияс (салыстыру) арқылы қияметтің белгілерін ойдан шығаруы мүмкін емес. Құран кәрімде қиямет-қайымның орнайтыны айтылғандай, қияметтің маңызды деген белгілері де нақты айтылған, сонымен қатар басқа аяттардың ишарасымен тұспалдап білдірілген тұстары да бар. Ақырзаман белгілері туралы айтылған хадистердің бір бөлігі мутауатир болса, басқалары сахих талаптары жөнінен әртүрлі дәрежеде. Біз бұл еңбекте көбінесе басты алты хадис кітаптарында (Кутуб ситтә) келген қиямет белгілері жайындағы хадистерді негізге алдық.

1. Қияметтің мағынасы

«Қиямет» сөзі «қиямда тұру, яғни тік тұру» деген мағыналарды береді4. Ақыретте адамдардың қайта тірілуі, өлілердің қабірден тұруы және оянуы мағынасында. Құран кәрімде ақыретте адамдардың Алланың құзырында тұратыны жөнінде «Сонда олар өлгеннен кейін қайтадан тірілетінін ойламай ма?! Ұлы күн үшін (қайта тірілетіндеріне сенбей ме?!) Сол күні барша адамзат күллі ғаламның Раббысының құзырында есеп беру үшін қабірлерінен түрегеледі»5 деген аята айтылады.

Ақыретке иман мен қиямет күні – Құран кәрімнің негізгі тақырыптарының, Құранның адамдарды сендіруге тырысқан иман негіздерінің және Құранның жетуге тырысқан мақсаттарының бірі. Бірқатар аяттарда қиямет-қайым мен қиямет күніне байланысты ақпараттар анық та, тұспалдап та сөз етілген. Құран кәрімде жиі қайталанатын «йәум» (күн) сөзі көбіне адамзат үшін ең маңызды күн саналатын «қиямет күні» мағынасында келеді. Қиямет сөзі Құранда 69 аятта «йәумул-қиямә» (қиямет күні) сөз тіркесі түрінде өтеді. Тіпті Құран кәрімнің 75-сүресінің атауы – «Қиямет сүресі». Қиямет күні туралы бұл сүренің алғашқы аяты «Жо-жоқ! Қиямет күніне серт!» деп, қиямет күніне ант етумен басталады.

Белгілі болғандай, Құран кәрімде маңызды жайттарға ант етілген. Қияметке ант етілуі оның адам баласы үшін қаншалықты маңызды ақиқат екенін көрсетуде. Одан соң қияметтің орнайтынына сенбейтін адамдарға бағыттап: «Сондай-ақ өзін-өзі жазғырушы нәпсіге де серт! Адам баласы Бізді өлімінен кейін шашылып қалған сүйектерін жинап, қайтадан тірілтпейді деп ойлайды ма?! Әрине, жинағанда қандай, тіпті, Біз оның саусақ іздерін де қайтадан қалпына келтіруге құдіреттіміз»6 деу арқылы қияметтің міндетті түрде болатынына баса назар аударуда. Сүренің жалғасында қияметті жоққа шығарушыларға қияметтің бірқатар белгілерін санамалап береді: «Алайда адам баласы (дүниеде күнәға батып, өз білгенінше өмір сүру үшін) алдындағы қиямет күнін жоққа шығарғысы келеді. Сөйтіп ол (ақырет сенімін мазаққа айналдырып): «Әлгі қиямет күні қашан?» – деп сұрайды. Қатты үрейден көздер қарығып, қарауытқан, ай тұтылған, және күн мен ай бір-бірімен тоғыстырылған кезде; Міне сол күні адам баласы: «Қашатын жер бар ма?!» – дейді. Жо-жоқ, (ол күні) бас сауғалап, паналайтын жер жоқ!»7 Одан соң бұл сүреде қиямет күні суреттеліп, адамдардың қиямет күнінде Раббыларының құзырында қалай есеп беретіндігі айтылады: «Ол күні адам баласына (дүниеде өз қолымен істеп, ақыретке) жолдаған жақсы-жаман істері мен істемей кейінге қалдырған барлық істері түгелдей білдіріледі»8. Байқағанымыздай, «Қиямет» сүресі қиямет пен оның белгілерін, адамдардың есеп беру күніне дайындалуы мен өмірлерін ізгілік пен жақсылық арнасына бұрулары қажеттігін түсіндіруді мақсат тұтқан.

Қиямет пен ақыретке иман ‒ Исламның «усулуд-дин» деп аталатын алты иман негіздерінің ең маңызды үшеуінің (Аллаға, пайғамбарларға, ақыретке иман) бірі. Сондықтан әсіресе Меккеде түсірілген сүрелердің басты тақырыптарының бірі – қиямет. Құран кәрімде қиямет туралы айтылатын басқа да бірқатар сүрелер бар. Мысалы, «Уақиға», «Хаққа», «Тәкуир», «Инфитар» және «Иншиқақ» сүрелерінің басты тақырыбы – қиямет. Тіпті 67-сүре болған «Мүлк» сүресінен кейінгі қырық сегіз сүренің негізгі тақырыптарының бірі – қиямет. Қиямет Құранда әртүрлі сүрелерде қияметтің сан түрлі қырларын көрсететін «сағат» (уақыт), «уқба» (дүниенің шегі), «уақиға» (міндетті түрде болатын күн), «хаққа» (нақты болатын күн), «қариа» (қорқынышты күн), «ғашия» (қорқынышы жан-жақты жайлаған күн) және «әт-тәммәтул-кубра» (барлық нәрсені басып қалатын пәлекет) секілді әр алуан атаулармен еске алынған. Әсіресе, Құранда қиямет «азифә» (жақындаған), «сахха» (құлақты жарып жіберердей дауыс), «хафида-рафия» (төмендеткен-жоғарылатқан) сияқты сөздермен сипатталып, қиямет күнінің сан алуан ерекшеліктеріне адамдардың назарын аударған. Сонымен қатар қияметтің белгілі-бір күнде орнайтынын көрсете отырып, ол күнді мынадай сөздермен сипаттайды: йәумул-ахир (ақырғы күн), йәумул-бағс (қайта тірілу күні), йәумуд-дин (дін мен жаза күні), йәумул-хисәб (есеп күні), йәумут-тәләқ (қауышу күні), йәумул-хулуд (мәңгілік күн), йәумул-хуруж (шығатын күн), йәумут-тәнәд (айғайға басатын күн).

Құран кәрімде қияметтің қашан орнайтыны жайында хабар берілмеген, тек кез-келген уақытта болуы мүмкін екендігі білдіріліп, адамдардың әрдайым қияметке дайын болу қажеттігі қатаң түрде ескертілген: «Күллі аспан әлемі мен жердің тылсымын һәм ондағы болашаққа қатысты сырларды білу бір Аллаға ғана тән. Ал (сол ғайыптың бірі болған) қиямет, (Алланың құдіретімен) қас қағым сәтте, тіпті, одан да аз уақытта орнайды. Шүбәсіз, Алла барлық нәрсеге толық құдіретті».9 Қияметтің қашан орнайтыны білдірілмегендігі үшін алғашқы жүз жылдықтан соң-ақ адамдар қияметтің қай уақытта болатынына қызығушылық таныта бастаған. «Жүз жылдан соң араңыздан ешкім тірі қалмайды» хадисінің қате түсіндірілген бір жорамалы бойынша бірқатар адамдар һижри бірінші жүз жылында қиямет орнайтынын алға тартқан. Алайда Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Бүгін тірі болған адамдардың ешбірі жүз жылдан соң тірі қалмайды»10 деу арқылы адам өмірінің қаншалықты қысқа екендігіне назар аударған, сол күні араларында болғандардың жүз жылдан соң «қияметі орнап», яғни барлығының ажал құшатынын айтқан, «әркімнің өз қияметі – ажалы» ақиқатына ишара еткен. Сонымен қатар «Белгілер екі жүзден соң болады»11 хадисіне сүйеніп, кейбір адамдар һижри екінші ғасырдан кейін қияметті күту қажеттігін алға тартқан. Алайда хадисте қиямет орнайтын уақыты емес, һижри екінші жүз жылдықтан бастап қияметтің белгілерінің жиі көріне бастайтынын хабарлаған. Тіпті һижри мыңыншы жылдан бұрын сол «мыңыншы жылы қиямет орнайды» деушілерге өз дәуірінің көрнекті ғалымы Жәләләддин әс-Суюти «әл Кәшф ән мужәуәзәти хазинил-уммәти әл-әлф» (Бұл үмбеттің мың жылдан ұзақ жасайтынын нақты көрсету) атты қарсы мақала жазу арқылы бұл пікірдің негізсіз екендігін айтқан12.

Қияметтің қашан орнайтынын тек бір Алла біледі. Адам үшін ең маңыздысы – қияметтің қай уақытта орнайтыны емес, ақыретке дайындалу. Аят пен хадистерде қияметтің қашан және қалай орнайтыны жөнінде ашық білдірілмеген. Қияметтің орнауы дегеніміз – мына құрылған жүйенің бұзылуы. Бұл үшін құс жолындағы, яғни галактикадағы бір ғана жұлдыздың өз жолынан шығып кетуі жеткілікті. Адамға негізгі қатысты болған жайт – одан соң қайда баратыны. Жаннатқа ма, тозаққа ма? Сол себепті қияметтің қашан орнайтыны сынды сұрақтармен уақыт жоғалтудың орнына мүміндер өздері иман келтірген өлімнен кейінгі өмір үшін даярлығын жасауы қажет. Бір адамның өлімі – оның қияметі. Құран аятында: «Қиямет сағаты бір Аллаға ғана мәлім. Сондай-ақ, қандай да бір жемістің түйнек салуы һәм қандай да бір ұрғашының жүкті болуы әрі тууы Алла ілімінен тыс жүзеге аспайды. Алла күндердің күнінде: «Маған тең тұтылған ортақтас серіктерім, қане?!» – деп, үн қатқанда мүшріктер: «Арамызда Сенің ортақтас серігің бар дегенге куә болатын бірде-бір жанның жоқ екенін Өзіңе мәлімдейміз!», – деп жауап береді»13 деп, қияметтің қашан орнайтыны жөнінде мәлімет іздестірумен айналысудың орнына Алла Тағаланың әлемде жаратқан таухид дәлелдері туралы ой жүгірту қажеттілігін меңзейді.

Өлім – адам баласы үшін міндетті түрде орнайтын әрі жақын қалған «қияметі». Ақыретке иман мүміннің өлімге оң көзқараспен қарауына мүмкіндік береді. Тіпті өлімді ақырет әлеміне өтетін есік ретінде қабылдап, адам жанының өлім көрмейтінін Мағжан Жұмабаев ақын былай өлеңге өрнектейді:

Мен өлмеймін, менікі де өлмейді,

Надан адам өлім жоғын білмейді.

Өлім – дар ағашы немесе жоқ болудың негізі емес. Дәл осы дүниедей шынайы әрі мәңгі ақырет өмірінің қақпасы. Ақыретке иланбайтындар өлімді өздерінен алыс санағаны секілді қияметтің орнайтынына да сенгісі келмейді. Өздерінің ажал құшатынына сенгісі келмей, құдды бір еш өлмейтіндей өмірге бар жан-тәнімен жабысып алған адамдардың рухани халін Құран кәрім былай суреттейді: «Қияметке сенбейтіндер оның тез арада келуін тілеп, (сол күнді мазаққа айналдырады). Ал иман еткендер болса, одан шын қорқады һәм ол күннің хақ екенін анық біледі. Ендеше, біліп қойыңдар, қиямет сағаты жайлы бей-берекет сөз таластыратындар, шүбәсіз, (ақиқаттан әбден алыстап), тура жолдан қатты адасуда»14. Аятта айтылғандай, қияметтің орнайтынына сенбейтіндер асығыстықпен «Қане, ескерткен қияметтерің болса болсын» деп имандылармен сөз таластырады. Қиямет уақыты кейбір адамдардың қалауына байланысты өзгере салмақ емес. Алла Тағаланың әлемге орнатқан жаратылыс заңдарында өзгеріс болмайтыны сияқты, солардың бірі саналған қияметтің болатын уақыты да адамдардың тілегі бойынша өзгермейді. Алайда адам баласы ғибрат алып қараса, өзін қызықтырған қиямет сахнасындағы оқиғалардың көз алдында өтіп жатқанын көре алады. Кештің батуы – күннің қияметі, күз – маусымның қияметі, өлім – адамның қияметі, бұлар әрдайым қайталануда әрі үлкен қияметтің болатынынан хабар беруде.

Әркімнің өлімі – өз қияметі. Тіпті қиямет алдында барлығы бір сәтте жан тапсырса да, әркім өз ажалын құшады. Адамдар бір уақытта қайтыс болса да, жеке-жеке жан тапсыратыны анық. Сол себепті өлімді – кіші қиямет, ал қияметті – әлемнің өлімі деп атаған. Алла Расулы (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) үлкен қияметтің белгілерін айтумен қатар кейбір адамдарға әлемнің қияметіне қызығушылық танытудың орнына өзінің ажалына дайындық қамын жасауы қажеттігін ескерткен, әркімнің өлімі өз қияметі екендігін есіне салған. Қияметтің қашан орнайтыны жөнінде кейбір надан бәдәуилер келіп Алла Елшісінен (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сұрайтын. Алла Расулы (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бір жолы олардың арасындағы ең кішкентайын нұсқап, «Егер мына баланың ғұмыр жасы жететін болса, ол қартаймай тұрып барлықтарыңның қияметтерің орнайды» деп, олардың өз қияметтеріне, яғни өліміне назарын аудартқан.15 Тағы бір жолы өзінен «Қиямет қашан болады?» деп сұраған сахабаға «Қиямет күніне қандай дайындығың бар?» деген сұрақпен жауап беру арқылы тек хабарым болсын деген мақсатта қияметтің уақытын білуге тырысудың дұрыс еместігін білдіріп, адам баласы үшін қиямет күніне дайындалудың одан да маңыздырақ екендігін қысқа да нұсқа ұғындырған16.

2. Ақырзаман мен қияметтің белгілері

Белгізаттардың бір-біріне ұқсастықтары немесе айырмашылықтары, олардың қасиеттері мен арақатынастары мағыналарына келеді17. Қияметтің белгілері дүние мен ақыреттің арасындағы шекараны көрсететін нышан іспетті. Ақыреттің жақын қалғаны осы белгілердің көмегімен анықталмақ. Сонымен бірге есепке тартылуға аз қалғаны осы белгілер арқылы хабарлануда. Әсіресе, бұл белгілер адамдарға ақыретке барар жолда қандай нұсқаулармен жүру қажеттігін көрсетуде. Ақырзаман белгілері – ақырет әлемінің мәңгілік бақытының жолын көрсетуші ишара. Қиямет – жаннатқа кірер қақпа. Жаннаттың жақын қалғанын білдіретін де – осы қияметтің белгілері. Сондықтан қияметтің барлық белгілерін қауіп-қатердің жаршысы санаудың қажеті жоқ. Қияметтің белгілерінің бірқатары жағымды ишаралар, сүйінші хабарлар түрінде де болады. Шындығында, Алла Елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жіберілуі – қияметтің жақындағанын білдіретін ең үлкен белгілердің бірі. Қияметтің ең үлкен белгісі – ақырзаман пайғамбарының (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жіберілуі18.

Қиямет белгілері «әшратус-сағат» немесе «аламатус-сағат» деп айтылады. Қиямет белгілерінің алғашқыларын «кіші белгілері», ал қиямет орнауына жақын қалғанда көрінетіндерін «үлкен белгілері» деп бөледі. Расында, Хузәйфә ибн Ямән (радиаллаһу анһ) болашақта пайда болатын бүліктердің бір бөлігін кіші деп «жазғы самал» ретінде, ал қалған үлкен белгілерді «жолында кездескеннің барлығын жайпап өтетін қатты дауылға» теңеген19.

Қияметтің белгілерін мінез-құлық пен қоғамға қатысты және табиғат әлеміне байланысты деп екіге бөліп қарастыруға болады. Пайда болу жағына қарай өткен шақта кездескен, бұған дейін пайда болып, әлі де жалғасын таба беретін және келешекте туындайтын деп те бөлуге болады. Басқалай алып, жекелеген адамдардың өлімін «қиямет суғра» (кіші қиямет), қоғамның құлдырауын «қиямет ууста» (орташа қиямет) және әлемнің жойылуын «қиямет кубра» (үлкен қиямет) деп қарастырған. Шындығында, айтылғандардың барлығы бір-біріне қатысты екенін көре аламыз, тіпті бір ақиқаттың әр қырынан түсіндірілуі десек те болады. Бұл әлем – фәни. Кішкентай әлем саналған адам фәни болғаны секілді мемлекеттер де, халықтар да, тіпті үлкен әлем болған барлық галактика – фәни. Дүние де, адам да мұндағы міндеттері тамамдалғанда қиямет күні Раббысының құзырында есепке тартылады.

Үнемдеп жұмса уақытты,

Бітеді ол қашан білмейсің, – демекші өз алдына жеке-дара әлем саналған адам баласының бұл фәнидегі межелі сәті қашан аяқталатыны белгісіз болғанындай, күллі әлемнің келмеске кететін уақыты да жұмбақ. Құран кәрімде қияметтің қашан орнайтынын тек Алла Тағала білетіні айтылған. Қиямет уақытының адамдарға білдірілмеуінің көптеген хикметтері бар. Алла Қадір түнінің уақытын, жұма күніндегі дұға қабыл болатын сәтті және Өзінің ұлы есімдерін нақты білдірмегені секілді қияметтің де уақытын жасырып, тек қана белгілерінен хабардар еткен. Пайғамбарын (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мазақ қылған мұнафықтар туралы Алла Тағала былай дейді: «Жоқ, әлде олар қиямет-қайымның өздеріне кенеттен орнауын күтуде ме?! Анығында, оның айқын белгілері әлдеқашан білінген. Алайда қиямет-қайым орнағанда олардың ақылға келгенінен не пайда?!»20 Бұл аяттағы «әшрат» сөзі «із, белгі, ишара» мағынасына саяды. Аяттағы «әшрат» сөзі көпше түрде қолданылып, Құраннан алынған «әшратус-сағат» (қияметтің белгілері) термині туындаған.

Құран кәрім қияметтің белгілері барын хабарлаумен қатар, ол белгілердің бірқатарын атап өткен. Тіпті кейбір ғалымдар қияметтің барлық белгілерінің Құранда анық немесе тұспалдап айтылғанын алға тартқан21. Қияметтің кейбір белгілері Құранда ашық айтылған. Мысалы, «Қамар» сүресінің алғашқы аятында айдың жарылуын қияметтің белгісі ретінде көрсетеді: «Қиямет жақындады және Ай қақ жарылды». Құранда «көктен шығатын анық қою түтін»22, «Яжуж бен Мәжуж»23 және «Даббатул арз»24 қияметтің белгілері екендігі нақты айтылған.

Қияметтің бақыт ғасыры кезеңінен бері күтіліп келе жатуының себебі – оның қорқыныштылығы мен адамдар үшін маңызды болғандығынан. Алла Тағала құлдарына деген мейірімінен қияметтің ақиқат екендігін әрі оның жақын қалғандығын баса айтып өткен. Әлемнің жасы мен адамзат тарихына көңіл аударар болсақ, қиямет-қайымның бақыт ғасырына өте жақын екендігін аңғарамыз. Әсіресе, Құранда сөзсіз орын алатын оқиға ретінде айтылып, қияметтің жақын екендігі ескертіледі. Құран кәрім «Бұл (пайғамбар) да өзінен бұрынғы ескертуші пайғамбарлар секілді бір ескертуші. Жақындайтын (қиямет) тым жақын! Оның көкіректерге салатын үрейі мен адам айтқысыз қасіретінен Алладан басқа ешкім арылта алмайды»25 деу арқылы қияметтің жақындағанын айтуда. Басқа бір аятта «Оларды таяп қалған алапат күннен хабардар етіп, ескерт. Ол күні жүректер ауызға тығылып, адамдар қайғы-мұңға батады. Сондай-ақ, ол күні залымдар үшін бірде-бір жанашыр дос та, сөзі өтетін шапағатшы да табылмайды»26 деумен Пайғамбарға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қиямет күні жайында ескертуін бұйырған. Сонымен қатар «Адамдардың есеп беретін күні таяды. Алайда олар сонда да ақиқаттан сырт айналған күйі ғапылдықта жүр»27 деумен адамдардың сөзсіз есепке тартылатын күні жақындағанын білдіреді.

Қияметтің жақындағаны жөнінде тағы бір сүренің алғашқы аятында былай айтылады: «Алланың ісі, әмірі (яғни, кәпірлердің басына келетін ауыр азап, қиямет-қайым) келіп қалды. Ендеше, (әй, кәпірлер пайғамбрға: «Бізді қорқытқан азабыңды тезірек келтірші, көрейік», – деп) осынау істің жедел жүзеге асуын тілемей-ақ қойыңдар. Алла (өтірік айтудан, сөзінде тұрмаудан һәм ұйғарған ісінің, пәрменінің орындалмай қалуы сияқты қауқарсыздық, кемшілік атаулыдан және) мүшріктердің Өзіне серік етіп қосқандарынан аулақ әрі әлдеқайда ұлы»28. Қиямет-қайымның маңыздылығына назарымызды аудару үшін ол туралы Құран кәрімнің кей сүрелерінің басында баяндалған. «Хаж» сүресінің де алғашқы аятында қиямет-қайымның елеулі оқиға боларын былай жеткізеді: «Уа, адамдар! Раббыларыңа асылық қылып, қаһарына ұшыраудан сақтаныңдар! (Біліп қойыңдар!) Шүбәсіз, қиямет күнінің зілзаласы алапат құбылыс»29. Ғибрат алып, дайындық қамын жасауымыз үшін қияметтің белгілері айтылған. «Жоқ, әлде олар қиямет-қайымның өздеріне кенеттен орнауын күтуде ме?! Анығында, оның айқын белгілері әлдеқашан сезілген. Алайда қиямет-қайым орнағанда олардың ақылға келгенінен не пайда?!»30 деу арқылы қиямет орнағаннан соң ғибрат алудың еш мағынасы қалмайтыны ескертілген. «Қиямет-қайым сөзсіз (һәм аяқ астынан) орнайды. Мен әрбір жан (бұл дүниеде) не істеп, не үшін әрекет қылған болса, соның қарымын алсын деп Қиямет күнін басы-бүтін құпия ұстаудамын. Ал енді, қиямет күніне сенбей, тек қу нәпсінің қалауына ергендер бетіңді оған иланудан әрі сол ақиқатты жар салудан қайтарып жібермесін. Онда сен де (солар сияқты) құритын боласың»31 аятында қияметтің орнайтынына сенудің қаншалықты маңызды иман негіздерінің бірі екені айтылады. Адамдар ғапылдықпен қиямет-қайымды ойламағаны үшін, қиямет күнінің даярлығына немқұрайлы қарауда. Алайда өміріміздегі ең маңызды ақиқат – өлім, әлемдегі ең айтулы оқиға – қиямет-қайым. Жаратылыстың мәңгі қаз қалпында тұруы мен әлемнің өз күшімен болмысын жалғастыруының мүмкін еместігі бүгінгі күнімізде физика ғылымы тұрғысынан да анық көрінуде.

3. Қиямет белгілерінің хадистерде айтылуы

Қиямет-қайым мен қияметтің белгілері жайында аяттарда айтылған жайттар хадистерде де келтіріліп, тереңірек түсіндірілген. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қиямет-қайым орнайтынын, қияметтің белгілері мен оның жақын қалғандығын айтқан, өзінің қияметтің алдында келген соңғы пайғамбар екеніне баса назар аударған. Қиямет-қайымның жақындағаны мен өзінен кейін қияметке дейін ешбір пайғамбар келмейтінін білдіру үшін Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сұқ саусағы мен ортаншы саусағын біріктіріп: «Қиямет пен менің арамыз осыншалықты жақын»32 деген. Басқа бір риуаятта «Мен қиямет-қайым орнайтын уақытта жіберілдім. Тек қана мына саусақтың кейінгісінен бұрын тұрғаны секілді мен қиямет уақытынан біраз ертерек келдім» деп сұқ саусағы мен ортаншы саусағын көрсеткен33.

Алла Расулы (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қиямет уақыты жақындағанын білдіргенімен, оның қашан орнайтынын тек Алла білетінін айтқан. Өзінен бұл жөнінде сұрағандарға тек қана қияметтің белгілері туралы білетіндерін және оған білдірілген ақиқаттарды жеткізіп отырған. Танымал «Жәбірейіл хадисінде» Жәбрейіл періштенің (аләйһис-сәлам) «Қиямет қашан болады?» деген сұрағына «Сұралған сұраушыдан артық білмейді» деп жауап берген. Жәбірейіл (аләйһис-сәлам) белгілерін сұрағанда, олардың бірнешеуін атап шыққан34. Осылайша Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сахабаларының қиямет уақыты туралы сұрақтарына қорытынды жауабын бергендей болды. Алайда қиямет-қайым сахабаларды әрдайым алаңдатқан. Қияметтің қорқынышынан Аллаға сиынумен болған. Қияметтің белгілері сол кезеңде көрініс беріп, олардың рухани өміріне залалын тигізуінен қорыққан.

Бір күні сахабалар өз араларында әңгімелесіп отырғанда Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жандарына келіп, не жайында сөйлесіп отырғандарын сұрады, олар қиямет тақырыбын қозғап отырғандарын айтады. Сонда Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Сендер мына он нәрсені көрмейінше қиямет-қайым болмайды деді: тұман (түтін), Дажжал, Даббатул арз, Күннің батқан жерінен шығуы, әзірет Исаның (аләйһис-сәлам) көктен түсуі, Яжуж-Мәжуждың шығуы, шығыс жақтағы бір жердің шөгуі, батыс жақтағы бір жердің шөгуі, Араб түбегіндегі бір жердің шөгуі және Йеменнің Аден жазығының ең шалғайынан бір от шығып, ол от барлық жерді өртеп отырып, адамдарды махшарға дейін алып баруы» деді