Құдайберді Бағашаров

ДІНИ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ:

кеше және бүгін

ДІНИ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ:

кеше және бүгін

ХХІ ғасырда әлем жұртшылығы бейбітшілікті қамтамасыз ету тұрғысынан ұлтқа, тілге, нәсілге, дінге бөлінуден гөрі бірігуге көбірек көңіл бөле бастады. Бұған мәдени ықпалдастық, экономиканың өсімі, жаңа байланыс жүйелерінің пайда болуы, көші-қон жағдайлары, қоғамдық санада жүріп жатқан күрделі трансформациялаулар т.б. да себеп болуда. Бірігу әскери, саяси салада ғана жүзеге аспай, рухани, мәдени салада да негізге алынуда. Осы орайда өзара түсіністік пен рухани келісім, толеранттылық ұғымдарының мәні күн өткен сайын артып келеді. Өйткені бұл ұғымдар халықтардың ендігі дамуының маңызды факторы әрі әлемдік экономиканы рецессия жағдайынан алып шығар тұтқасы рөлін атқарып отыр. Мультимәдениет пен жаһандану ғасыры зорлықшыл әрекеттерге жол бермеуді, ешкіммен жауласпауды, өзгелерді тыңдап, пікірін сыйлауды, плюрализмді (саяси, этикалық, мәдени, діни, идеологиялық) жақтап, өзге мәдениеттерді бөтенсімеу қажеттігін сездіруде. Бүгінгі күні толеранттылық рухани-өнегелі категория ретінде қазіргі қоғам үшін өзінің тарихи, діни, психологиялық, педагогикалық, социомәдени өзектілігін айқын аңғартуда. Өткен ғасырда қырғи-қабақ соғыстар мен талай теперішті көрген ұлттар ендігі беталыста уақыт сынынан өткен, тексерілген, тиімділігі тарихпен дәлелденген осы ұғымдарды қоса басшылыққа алуда.

«Толеранттылық» ауыз толтырып айтарлықтай өзіндік тарихы бар көнеден келе жатқан сөз болса да, оның жаңа заман мәдениетінің сөздері қатарына қосуға болады. Бүгінгі күні әлеуметтік гуманитарлы ғылымдардың ең өзекті тақырыптарының біріне айналып отырған бұл ұғымның маңызы соңғы он жылдықтарда тіптен артқаны байқалады. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы халықаралық қатынастардағы жаңа тәртіп, мемлекетті басқару формасының демократиялана түсуі, халықаралық және мемлекеттік деңгейдегі даулы мәселелерді шешудің құқықтық механизмдерінің жетілуі, азаматтық қоғамды дамыту, жаһанданудың ықпалымен алыстың жақындап, арақашықтықтардың азаюы, әлеуметтік-мәдени қатынастардың жиілеуі, адам құқы, сөз бостандығы, ар-ұждан мен наным-сенім еркіндігі және т.б. әлемдік деңгейдегі соны өзгерістер мен жаңаша түсініктерге жол ашты. Халықтар ендігі жерде әлемнің мультимәдениеттілігін аңғарып, бұндай жағдайда бір-бірінің пікірін, бұрыннан қалыптасқан наным-сенімі мен көзқарастарын, салт- дәстүрі мен ғұрыптарын, өзіндік дүниетанымы мен құндылықтарын жат көріп жатырқамай, мүмкіндігінше құрметтеу керектігін, өзіңмен өзің оқшауланбай, ойда, пікірде, көзқараста ашықтық қажеттігін түсіне бастады. Сондықтан да бүгінгі күні бірқатар салаларда жиі естілетін сөздің бірі толеранттылық болып отыр.

Толеранттылық көпжақты сөз ретінде қоғамдағы демократия, адам құқықтары мен бостандығы, диалог мәдениеті, мәдениетаралық байланыс, саяси плюрализм, этикалық плюрализм, мәдени плюрализм ұғымдарымен тығыз байланысты. Ол сондай-ақ мына салаларда да кең қолданыста: әлеуметтік, жеке, саяси, құқықтық, идеологиялық, коммуникативті, этикалық, дүниетанымдық, психологиялық, медико-биологиялық, діни-конфессиялық, ұлттық-этникалық, гендерлік, нәсілдік, педагогикалық, тұрмыстық т.б.

Зерттеуші С. Г. Ильинская толеранттылыққа әдістемелік қадамның негізгі төрт түрін көрсетуде:

1. Аксиологиялық (гр. axia – құндылық), ол толеранттылықтың өзін құндылық ретінде алға тартады;

2. Идеалды типтік қадам, онда толеранттылық қоғамдық құрылымға өз кезегінде моралды идеал ретінде ұсынылады;

3. Онтологиялық тарихи қадам, онда толеранттылықтың дамуын тарихи негізде қарастырады.

4. Кикілжіңді, онда белгілі бір шекте топтар, мәдениеттер мен сенімдер арасындағы кикілжіңдерге негізделеді1.

Түпкі тарихына қарасақ, «толеранттылық» сөзі алғаш рет батыста пайда болған. Әуелде діни салада қолданысқа түскен ол кейіннен басқа да көптеген жаңа ұғымдарға негіз қалады.

- Толеранттылық (tolerance) бүгінгі күні «төзімділік» деген сөзбен түсіндіріліп жүр. Өйткені латын тіліндегі «tolerantia» (түбірі «tolerare») деген сөз «төзу, шыдау, көндігуді, рұқсат ету» деген мағынаны білдіреді.

Толеранттылық сөзінің мәнін ашу үшін бүгінгі күні оны өзімен мағыналас мына сөздермен салыстырып қарау қажеттігі туындауда: индульгенция, төзімділік, тағаттылық, күш көрсетпеу және кеңпейілділік.

Индульгенция сөзімен қатар алып қарастыруы-мыздың себебі бұл екі ұғымның пайда болу дәуірі үзеңгілес. Ағылшын тіліндегі сөздіктерде толеранс сөзі «bear – endure – allow – indulg» және т.б. сөздермен түсіндіріледі. Indulgence сөзі латын тіліндегі indulgens, indulgenti, indulgeo сөздерінен батыс тіліне енген. Indulgens кеңпейіл, көз жұматын, жұмсақ, кіршіксіз; indulgenti төзімділік, нәзіктік, жұмсақмінезділік, мейірім, сүйіспеншілік, ұнамдылық, indulgeo болса сыпайылық, түсіністікпен қарау, душар болу, ынтықтық, өзін бір нәрсеге арнау, беру, қою, нәсіп болу, сыйлау секілді мағыналарды білдіреді2.

Ағылшын тіліндегі этимологиялық сөздікте indulg сөзінің XIV ғасырда Рим католик шіркеуінде қолданылғаны, XVI ғасырда алғаш рет Шотландияда indult ретінде ерекше құқық немесе өзгешелік мағынасында, XVII ғасырда болса басы артық жақсылық жасау, бағыныштылықпен сыйлау, XVIII ғасырда болса бір нәрсеге көңіл бөлу3 мағынасында қолданылғаны көрсетілген. Басқа бір этимологиялық сөздікте Рим католик шіркеуінде indulg сөзі күнәсіне өкініш білдіргендерді кешіру мағынасында қолданылған. Жай уақытта шіркеу заңдарына сыйыспайтын тұстарда папаның кеңшілік жасап, рұқсат еткенін білдіретін құжат түрі ретінде түсініктеме берілген4.

Индульгенция сөзінің толеранттылыққа ұқсастығы бұл екі сөздің де күш қолдану, кешірім ету әрі діни тұрғыдан мағыналастығынан туындауда. Алайда баса айту керек, индульгенцияда бір жақты ғана кешірім ету қаралады. Жасалған қандай да бір қателік, күнәға қарсы тараптың өз ықтиярымен көз жұмып қарауы, кешіруі, оған қателік, күнә ретінде қарамауы, жазаламауы негізге алынады. Кейінгі ғасырларда толеранттылық сөзінің мағыналық ұғымы кеңейіп, саясатта, медицинада т.б. салаларда қолданылуына байланысты бұл екі ұғымның мәні бір бірінен алшақтаған.

Қазақ тілінде толеранттылыққа балама ретінде бүгінгі күні «төзімділік», «тағаттылық» сөздері қолданылып жүр. Дегенмен «төзімділік» сөзінің мағынаны дәл айқындаушы бола алмайтынын айтуымыз керек. Бұл орыс тілінен алынған тіке аударма. Өйткені төзімділік қиын іске шыдамдылық танытуды білдіреді. Оның астарынан жағымсыздау мән сезіледі. Ал толеранттылық сөзінің астарында келісім, түсіністік, құрмет, ортақ тіл табысу, пікір жарастыру, өзгені өзіңмен тең көру, жұмсақтық жатыр. Ал тағат сөзі көбіне шыдам мағынасында қолданылады. Әдетте «тағатым таусылды» дегенде «сабырым жетпеді», «төзімім сарқылды» деген мағына меңзеледі. Тағат сөзі шыдам сөзімен синоним болғандықтан бұл сөздің де толеранттылыққа дәл балама бола алмайтыны көрініп тұр. «Төзімділікке қарағанда толеранттылықтың ерекшелігі: онда құрметтеу, жеке айқындалу еркіне тұлғаның құқы барын мойындау, баламаны қабылдау және оған ашықтық, қандай да бір тұлғаның ісін сынау, оған қарсылықтың болмауы бар»5. Ресей зерттеушісі П. М. Козырева да толеранттылықтың анағұрлым кең түсінік екендігін жақтаған: «Толеранттылықтың қазіргі түсінігі жай ғана төзімділіктен гөрі анағұрлым кең түсінікті қамтуда. Әлеуметтік ықпалдастықтың көпқырлы аспектілерін есепке алған шексіз еркіндікті жақтаушылар мен тым шектеп тастайтындардың көзқарасын да есепке алсақ, түрлі анықтамалардан олардың диапазоны кеңейе береді»6