Лұқпан Хәкім

Лұқпан хакім – шығыс халықтарының фольклорында кездесетін көркем бейне. Шығыс халықтарының ішінде әсіресе түркі халықтарының ертегілері мен хикаяттарында Лұқпан хакім бейнесі жан-жақты сипатталған. Көп ізденіп, терең білім алған ол халқының қамқоршысы, әділетті, шындықты жақтап өткен жан ретінде бейнеленеді. Лұқпан хакім жайлы естімеген, білмейтін қазақ баласы жоқ шығар, сірә. Қазақ жыр-термешілері жиі айтып, құлағымызға сіңісті болған Түркімен халқының ұлы ақыны Мақтымқұлының бір термесінде:

Лұқпандай тапсаң дерттің дауасын,

Рүстемдей жыртсаң жаудың жағасын,

Ескендірдей алсаң дүние қаласын,

Сонда да бір жермен-жексен боларсың… – дейтін жолдар жадымызға жаңғырады. Сондай-ақ, Абай атамыздан бастап Ыбырай Алтынсарин, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, Тұрмағамбет сынды қазақ ойшылдарының мұраларында да «Лұқпан хакім» аты жиі аталады. Жалпы Лұқпан — шығыс әдебиетінде жиі кездесетін данышпан адам бейнесі. Лұқпан атауы «Хаким» сипатымен қосарланып айтылады. Абайдың бір қара сөзінде «Хәкімдер болмаса, дүние ойран болар еді. Әрбір ғалым – хаким емес, әрбір хаким – ғалым» делінетінін білеміз Оның атына «хаким» деген сипаттың таңылу себебі, Лұқпан – өзінің данышпандығымен, хикметке толы маржан сөздерімен танымал болған тұлға. Әйтпесе ол халыққа билік айтқан қазы да, ел басқарған сұлтан да болмаған. Тіпті кейбір деректер бізге оның өмірінің бір кезеңінде қызметші, құл болғандығын айтады. Ислам діні келгенге дейін арабтарда да ол жайлы аңыз әңгімелер көп болған екен.

Лұқпан Хәкімнің кім болғандығы, қайда тіршілік еткен адам екендігі жайлы мәлімет Құранда жоқ. Алайда бұл жайлы әртүрлі дереккөздерде там-тұмдап кездеседі. Пайғамбарлар тарихы мен надандық дәуіріндегі өлеңдерде Лұқпан жайында жиі айтылады. Бірақ ол жерде Лұқпан деген атпен танымал болған бірнеше адамның болғанын байқаймыз. Мәселен, Лұқман ибн Ад2, Лұқман ибн Адия3, Лұқман ибн Анка ибн Садғун4 және Лұқман ибн Баур ибн Нахур5 деген төрт кісі болған екен. Осы төртеудің ішіндегі алғашқысы, яғни, Лұқман ибн Адтың қисса-хикаялардағы тұлғалық қыры мен аңыз-әпсаналардағы бейнесі, көркем мысал беріп мәселенің түйінін шешетін данышпандығын негізге алып Құранда аты аталған Лұқпан осы болса керек деп тұжырым жасаған тарихшылар болған6. Оның үстіне Құрандағы «Лұқман» сүресінің түсу себебі де мұны қуаттай түседі. Сүре Меккеліктердің өздеріне бұрыннан таныс тұлға әйгілі Лұқпан хәкім мен оның ұлы жайындағы хикаялар жайлы сұраған сұрақтарына жауап түрінде түскен7. Дегенмен, кейінгі кезеңдерде Лұқпан хәкімді әр қауым немесе әр ұлт өздеріне тиесілі тұлғадай көріп, оның насихаттарын рухани азық еткенін көреміз. Негізінде, біз үшін оның қандай ұлттың, қандай қауымның өкілі екендігі емес, оның айтқан насихаттары мен хикметтері маңызды.

Әзірет Лұқпан Құдай тағаладан ұзақ ғұмыр тілеген деседі. Жаратушы Жаббар ие оның тілегін қабыл қылып, ұзақ өмір сүрген екен. Белгілі ғалым Әбу Бәракәт ән-Нәсәфидің айтуынша, аятта аты аталған Лұқпан – Әйюб пайғамбардың қарындасының баласы. Мың жыл өмір сүрген. Дәуіт пайғамбардың заманына жетіп, одан тәлім алған8. Әбу Хатим Сижистани өзінің «әл-Муаммар» атты еңбегінде Қызыр аләйһиссаламнан кейінгі орында көп өмір сүрген адам Лұқпан екендігін айтады9. Адамдардың арасында қазылық етумен танымал болғанымен өзінің тігіншілік, ағаш ұстасы, кілем тоқу және шопандық ету секілді бірнеше кәсібі болған деседі10. Лұқпан хәкімнің дәрігерлік ететін де қасиеті болған деген ел аузында әңгіме бар. Ертеде Лұқпан хәкім деген елден асқан дана бір жан өмір сүріпті. Бұл дүниеде білмейтіні жоқ, ешкімнің сұрағын жауапсыз қалдырмаған зерек, сұңғыла кісі болыпты.

Бірде сол Лұқпан хәкімнің жар дегенде жалғыз ұлы жазылмас дертке ұшырап, ешқандай ем қонбай, қайтыс болады. Ұлының қандай дерттен қайтыс болғанын білу үшін ішін жарып қараса, тобықтай тас шығады. Ұлынан айырылған ол тасты жалғызымның көзіндей көрейін деп қалтасына салып алады.

Күндердің күнінде ол өзенге суға түседі. Судан шығып киінейін десе, судың жағасында өскен жалбыздың үстіне қойған шапанының қалтасынан еріген майды көреді. Зер салып қараса, қалтасындағы тас еріп жатыр екен.

Баласы жас кезінде ешкі майын жеп, тамақтан соң мұздай су ішкен екен. Сондағы май ұлтабарына қатып, ішкен тамағынан әрі-бері қозғалып тасқа айналған екен.

Сонда Лұқпан хәкім: «Жалғызыма жалбыз бергенде жаны қалар ма еді?!» – деп өкінген деседі.

Кейбір риуаяттарда Лұқпан хәкімге пайғамбарлық пен хикмет екеуінің бірін таңдау еркіндігі берілгені айтылады. Лұқпан хикметті таңдаған делінеді. Сөйтіп Дәуіт аләйһиссаламның кеңесшісі болған дейді11. Лұқпанды кейбір ғалымдар пайғамбар десе, кейбірі оны жоққа шығарған. Мәселен, Икрима, Шағби секілді ғалымдар Лұқпанның пайғамбар екенін алға тартса, Қатада, Мұжаһид секілді әйгілі тәпсіршілер бұған келіспеген, олардың айтуынша, Лұқпан пайғамбар емес, данышпандық дарыған хәкім адам12.

Лұқпан хәкім өмірінің бір кезеңінде ағаш ұстасы болып, бір байшыкешке жалшылық қылады. Күндердің күнінде оған қожайыны «Бір қойды сой. Сөйтіп оның ең дәмді ағзасын маған алып кел» деп бұйрық береді. Лұқпан хәкім қойды сойып, оның тілі мен жү