Алматы 2017

УДК 2

ББК 86.2/3

Б 13

Қазақстан Республикасы

Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі

Дін істері комитетінің дінтану

сараптамасының оң қорытындысы берілген

Бағашаров Қ, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің оқытушысы, PhD докторанты.

Б 13 Дінаралық диалог: тарихы, ұғымы, мәні / Құдайберді Бағашаров – Алматы: «Таным» баспасы, 2017.– 52 бет.

ISBN 978-601-7495-26-8

Еңбекте дінаралық диалогтың шығу тарихы, түрлері, кезеңдік дамуы, ұғымдық мәні кеңінен сөз болады.

Барша оқырман қауымға арналған.

УДК 2

ББК 86.2/3

ISBN 978-601-7495-26-8

© «Таным» баспасы, 2017

ДІНАРАЛЫҚ диалог:

тарихы, ұғымы, мәні

XXI ғасыр әлем жұртшылығына халықаралық терроризм, техногенді әрі экологиялық апаттар, саяси дағдарыстар, аштық, кедейлік, түрлі аурулар, әлеуметтік теңсіздік, қаржы дағдарысы, діни кикілжіңдер мен шиеленістер секілді көптеген келеңсіздіктерді ала келді. Жаһанға төнген қауіп-қатерлер тек саясаткерлер мен ғалымдарды ғана емес түрлі өкілдерін де алаңдатты. Ендігі жерде әлем жұртшылығы ортақ үй планетаны тек үміт, сенім, парасат қана құтқаратынын айта бастады. Осы орайда бейбітшілік үшін түрлі қадамдар жасалды. Соның бірін түрлі дін өкілдерінің диалогы құрады. Өйткені сенім қашанда адам өмірінде үлкен рөл атқарды. Мамандар діндердің рухани адамгершілік қуатын пайдалану нәтижесінде адам өміріне қауіп төндіретін жайттарға, экстремизм, соғыстар, қанаушылық, аштық, түсімнің әділетті бөлінбеуі, геноцид, аборт, емделмейтін науқастарды өлтіріп өлтірмеу мәселесі, суицид, психологиялық қысымдар, физикалық күштеулер, құлға айналдырмау, қуғын сүргін, зина, проституция, адам саудасы, ауыр жұмыстардың шарттары секілді т.б. көптеген мәселелерге шешім табуға болатынына сенім білдірді. Бейбітшілікті сақтау, жер бетінде тұрақтылық пен прогресті қамтамасыз ету, дінаралық келісім, өзара түсіністікті жетілдіру, өшпенділік, қастық, есептеспеушілік пен ксенофобияны болдырмау секілді аса маңызды жауапкершіліктердің бір парасы ендігі жерде түрлі дін өкілдерінің де мойнына жүктелді.

Диалог грек тіліндегі logos (сөз), dia (арқылы) деген екі сөзден құралған. Французша dialogue, ағылшынша dialog[ue], грек тілінде dialogos «тілдесу, әңгімелесу»; тіке алғанда, бір немесе бірнеше адамның арасындағы тіл қатынасы арқылы жүретін сөйлесу. Американдық теолог Леонардо Суидлердің пікірінше, «Бір мәселе жайлы түрлі көзқарастарға ие екі не одан да көп адамдардың сол тақырып жайлы жанындағы адамнан көбірек мәлімет алу үшін өзара пікір алмасуы»1.

«Диалог» сөзінің анағұрлым жекелеген мәні:

1) пьеса персонаждары арасындағы әңгіме;

2) кейіпкерлер арасында әңгімелесу түрінде жазылған әдеби шығарма (мәселен, Платонның диалогтары);

3) ортақ түсіністікке қол жеткізуге бағытталған өзара ықпалдастық, әсіресе саясатта (мәселен, билік пен оппозиция арасындағы диалог)2.

Осы сөзден түрленетін «dialozomai»: таласу, ұғыну, уәж айту, ой жіберу; ал «dialogizomos»: ойлану, пайымдау, жобалау, таласу, күмәндану, тұжырымдау деген мағыналарды білдіреді3.

Диалог та өзге қоғамдық құбылыстар секілді үнемі дамып, әртүрлі формаларды қабылдап отырды. Мәселен, Сократтың диалогында әріптестер бір-бірімен теңқұқылы қатынас орнатқаны мәлім. И. Канттың айтқанындай, бұндай диалогта «шәкірт те ұстаз болып табылды». Платонның «Диалогтарында» ұстазы Сократтың үйрету әдістері көбірек көрініс тапты. Онда Сократ әңгімені жеке көзқарасын көп білдірместен, сұрақ-жауап, пікірталас арқылы әңгіме өрбітеді. Көне Римде Марк Тулий Цицерон шешендік өнерді барынша дамытып, әңгімелесушінің бірінің белсенділігіне көбірек көңіл бөлді. Луций Анней Сенеканың риторикалық диалогы болса, оппонентке қарсы дүрсе қоя беру, дес бермеумен ерекшеленді. Диалогтың бұл түрі классикалық танымда аса құпталмасы анық, дегенмен Сенека өз-өзіне сенімділікті жоғары қойды4.

«Еуразиялық өркениеттің диалогқа ашықтығы» атты мақаласында А. Құлсариеваның да талдап кеткеніндей, диалог ұғымына салмақ беріп, оны шынайы философиялық категорияға айналдырған неміс текті иудей ойшыл Мартин Бубер (1878-1965) болды. Өз кезегінде М.Бубердің диалог философиясы ХХ ғасырдың «философиялық жаңалығы» болып табылған ресейлік филолог, мәдениеттанушы Михаил Бахтин­нің көзқарастарының қалыптасуына зор ықпалын тигізді. М.Бахтиннің жаңашылдығы оның диалогты адам болмысының негізгі қасиеті ретінде қарастырумен қатар, оны адам белсенділігінің жемісі – мәдениеттің болмыстық қағидасы деп есептеуінде. Адамдар қарым-қатынасының құндылығын ашып көрсетіп, сұхбаттың адам игілігіне жарайтын ұлы күш екендігін аңғарған М.Бахтин диалог қағидасын бүкіл адами әлемге, мәдениетке таратты. М. Бахтин сараптамаларының бәрінде де сананың о бастан диалог­тылығы тұжырымдалды. М.Бахтин үшін сананың болмыстық диалогты­ғы «Мен» және «Басқа» арақаты­насынан туындайды. «Басқа» – өзінің тәуелсіздігі, теңдігі тұрғысы­нан маған пара-пар. Басқаның мен сияқты болуы міндетті емес, тіпті, керек те емес. Өйткені, ол өзінің «Басқалығының» нәтижесінде ғана маған құнды әрі қызық. «Басқа» әрқашан маған «сыртқары» тұратын­дығы сияқты «Мен» де «Басқаға» «шеткерімін». «Сыртқарылық» барлығынан шет қалу, ештеңемен араласпау деген сөз емес. Оны жатсыну деп түсінсек те дұрыс болмас еді. Керісінше, сол «сыртқары­лық» арқылы ғана шынайы бірігу, шынайы қарым-қатынас, шынайы диалогтың болуы мүмкін. Себебі, тек қана «сыртқарылық» ұстанымының ғана айрықша көру мүмкіншілігі – «артық көру» басымдығы бар. «Мен-Басқа» қарым-қатынасында субъек­тілер өзара бір-біріне «сыртқары». Сол өзара «сыртқарылықтың» нәтижесінде ғана «Менің» де, «Басқаның» да бір-бірімізді дара көру, «ар­тық көру» мүмкіншілігіміз бар. Ал «артық көру» мүмкіншілігі субъектілерге мол «жүк арта­ды», өйткені, тек «артық көру» болған жағдайда ғана адамдар бірін-бірі түсініп, сұхбаттаса алады. Яғни, диалог феноменінің түбірі адамның «Басқаны» артық көру мүмкіншілігінде жатыр5.

М. Бубер «Диалог ұстанымы» атты тағы бір еңбегінде диалогтың тараптарлар көзқарасын жұмсарту еместігін, керісінше өзімен тілдесушіні кісі ретінде қабылдау керектігін өткір жақтады. Бубер сенімнің көптүрлілігі адамдарды бір-бірінен алыстатпауы тиіс, олар адам ретінде ортақ тіл табысу білу керек деген ойды жақтауы кейінгі кезеңдерде «Буберлік диалог» ретінде жиі аталып кетті6.

Диалог уақытқа қарай әрі экономикалық, әлеуметтік, мәдени жағдайларға қарай заман өзгерістерін қабылдап, түрленіп, толығып отырады.

Диалог сөзі бүгінде «сұқбат» деп те беріліп жүр. Б. Сатершиновтың «Сұхбат – бейбіт қатар өмір сүру негізі» атты мақаласында атап көрсеткендей, сұхбат сөзі енді қарым-қатынастың әр алуан деңгейлері мен қырларын, мысалы, әртүрлі дәуірлердің, халықтардың, мәдениеттер мен өркениеттердің, өткен шақ пен осы шақтың, Шығыс пен Батыстың, дәстүр мен жаңашылдықтың, сондай-ақ діндердің арасындағы өзара түсіністікті сипаттайтын кең ауқымды ұғымға айналды. Өйткен себебі, соңғы ғасырлардағы ғылыми-техникалық ақпараттық төңкеріс пен ғаламдық өзгерістер әлеуметтік кеңістікті «сығып» тастады және қоғамдық-экономикалық үдерістердің дамуына жарылыстық сипат беріп, уақыттың жүрісіне шектен тыс шапшаңдық қосты. Жаhандану үрдісінің қарқын алуымен Жербесік «кішірейіп», ол біртұтас адамзаттың бірге өмір сүруі үшін «тарлық» қыла бастады7.

Дінаралық диалог ұғымы болса, түрлі дін өкілдерінің арасында өзара түсінісу, ке