Алғы сөз

Ұлы даланы еркін жайлаған қазақ – сан ғасырдан бері дін Исламның мәңгілік мұраларына қанығып, шариғат қағидаларын өмірге тірек етіп келген мұсылман халық. Ақиқат діннің талаптарын өлеңмен өріп, жас ұрпақ тәрбиесінде молынан жаратып келген сөзге шебер жұрт. Сондықтан болар, сөз қадірін жақсы білген момын елдің рухани қоймасы ата дінімізді әспеттеген небір даналық ойларға толы.

Бір ауыз аталы сөз айтылса, «паһ, шіркін!» деп, теңізден маржан тергендей бір жасап қалған өрелі қазақтың діні мен тілі құстың қос қанатындай қатар қағылып, дамып келген.

Қолыңыздағы кітаптың «Даналық ойдан дән ізде» деп аталуы тегін емес. Қазақтың би-шешендері мен ақын-жазушылары айтқан отты лебіздерді жалаң түсінікпен ұғына алмаймыз. Сырты кестелі, іші зерделі ой орамдарының байыбына да бірден жету қиын. Сондықтан даналық ойдың дәндерін терудің өзі сөз қадірі солғындай бастаған бүгінгі заманда қиынға соғыңқырап тұрған секілді.

Бұл кітапқа Асылбек Әуезханұлының 2009-2012 жылдар аралығында ұлттың үнжариясы – Қазақ радиосында жүргізіп келген қысқа әрі нұсқа уағыздарынының таңдаулы бір парасы енгізілді.

Бүгінгі күннің талабына сай жасалған бұл дүниелердің өзіндік ерекшелігі жоқ емес. Біріншіден, бұл тек аят, хадистерден ғана тұратын бірыңғай діни насихат емес. Тақырыбы айтып тұрғандай, мұнда қазақтың Бұқар, Абай, Базарлары айтқан жыр шумақтары ақиқат дініміз тұрғысынан талданады. Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешіп үйренген халық үшін мұның берері мол. Екіншіден, талдауға алынған тақырыптардың өзектілігін де атап өткен мақұл. Уағыздарда еліміздегі жеке адамдардың, отбасылардың, жалпы мемлекеттің бүгіні мен келешегіне қатысты түйткілдерге көп көңіл бөлінгені анық. Үшіншіден, даналық ойлардың астарындағы діни мазмұнды кеңінен ашуға талпыныс жасалған. Шумақтың мазмұнын талдау барысында жаңа заманның талаптары, ғылым-білім мен технология салалары да шебер қамтылған. Мәселен, Ыбырай Алтынсариннің «Өнер-білім бар жұрттар» деген өлеңіне қатысты тұжырымдары осы ұстанымды байқатады. Көп мағынаның қысқа ғана уағызға сыйыстырылуы да маңызды. Бұл да шеберлікті қажет ететін дүние. Сондай-ақ жинаққа енген уағыздарда мұғалімдер мен дәрігерлерге, ғалымдар мен кәсіпкерлерге қатысты ой-толғамдар, байламдар жасалған.

Бұл жинақта көбінесе Абай атамыздың рухани мұрасы сөз болған. Әлбетте, қазақтың бас ақыны қалдырған әрбір сөз хикметке толы. Оның мазмұнын бір кітапта толық қамту оңай емес. Екінші жағынан, хакім Абайдың «Адамды сүй, Алланың хикметін сез», «Алла деген сөз жеңіл», «Махаббатпен жаратқан адамзатты» деген секілді даналық сөздері Ислам ғұламаларының діни тұжырымдарымен астаса тілге тиек етілгенде, оның оқырманға да әсерлі болатыны анық.

Әрине, бұл зерттеу осымен тоқтап қалмас. Бабалардан қалған ұлағатты үгіттей отырып, елді имандылыққа, ақыл-парасат пен адамгершілікке үндеу жұмыстары жалғасын табады. Осы арқылы жас ұрпақ санасына сан ғасырдан бері Ислам дінін ұстанған мұсылман қазақ жұртының терең тәлімі сіңіріледі. Әсіресе, осынау мол рухани қазынаны асыл дінімізбен сабақтай отырып дамыту ісіне көбірек көңіл бөлінеді деп сенеміз.

Алла тағала автордың талабына нұр жаудырсын деп тілейміз.

Әбсаттар қажы Дербісәлі,

филология ғылымдарының

докторы, профессор

ДАНАЛЫҚ ОЙДАН ДӘН ІЗДЕ

Адамды сүй, Алланың хикметін сез

Данышпан Абай атамыз өлеңдерінің бірінде: «Адамды сүй, Алланың хикметін сез, Не қызық бар өмірде одан басқа?!» деп толғаған. Байқасақ, заңғар ойшыл атап отырған бұл екі түсініктің арасында тығыз байланыс бар. Сондықтан адамды, ең алдымен, Алланың мың сан хикметінің айқын айғағы болғаны үшін жақсы көруміз керек.

Кемеңгер атамыздың өлеңіндегі «махаббатпен жаратқан адамзатты» деген жолдар адам баласының тұла бойы хикметке толы дегенді білдірмей ме? Жаратушы иеміз қасиетті Құранда: «Анығында, адам баласын ардақты еттік» («Исра» сүресі, 70-аят) деген аят келтірген. Ендеше, ұлы Алла тағала осыншалықты әспеттеп жаратқан адамды сүюдің өзі даналықтың бір белгісіндей.

Адамнан өзге жаратылыстарда да Алланың хикметтері өте мол. Мәселен, кіп-кішкентай құмырсқадан бастап, алып галактикаларға дейінгі жаратылыстарға бір сәт ой жүгіртіп көрейікші. Осыншалықты алып сарайдағы барша тіршілік иелері бір кісінің баласындай ұйымдасқан, ымыраласқан түрде өз міндеттерін атқаруда. Олардың қай-қайсына назар аударсақ та, сөзсіз Алла тағаланың құдіретіне таң қаларымыз хақ. Бір ағаштың тырнақтай дәннен өсіп шығуынан бастап, бұтақ салуы, жапырақ жаюы, жеміс беруі Алланың шеберлігін паш етіп тұрған шындықтар. Хайуанаттар әлемінен де Жаратушы иеміздің ғажайып кереметтерін аңғаруға болады. Олардың сыртқы бітіміндегі бірі-біріне ұқсамайтын үйлесімді сұлулықтары бір бөлек, әрқайсысының күнделікті қажеттіліктері, қорегі қандай шеберлікпен жеткізіліп отыр?! Сондай-ақ қасқыр секілді жыртқыш аңдар болмағанда, жер бетін әлсіз, аурушаң малдардың өлексесі қаптап кетер еді. Осындай табиғи тазалықшыларды жаратқан кім? Тіршіліктегі, міне, осылар секілді теңдессіз жүйеге бағынып тұрған ұлы үйлесімді Алланың хикметі дейміз. Алла дүниеде ешбір нәрсені бекер жаратпаған. Адам баласы өз жаратылысына қарап-ақ Алланың ұлы хикметтерін көре алады. Себебі адам бүкіл жаратылыстың шағын бір макеті іспеттес. Түптеп келгенде көзі бір әлем, құлағы бір әлем, бауыр, бүйрек, өкпесі өзінше бір-бір әлем. Олар да ынтымақтаса отырып өз міндеттерін атқаруда. Мысалы, адам денесінің бір мүшесі жарақаттанса, сол жерге зиянды микроптар жиналады. Сөйтіп бүкіл денеге қауіп төнеді. Сол кезде бойдағы клеткалар жиналып, әлгі қауіпті жердің айналасына берік қамал тұрғызады. Тосқауылға жолыққан микроптар тұрған жерінен жылжи алмай, қарақошқылданып, жараға айналып, ақыры денеден аластатылады. Ағзадағы осындай тас-түйін бірлік те Алланың анық хикметі емес пе? Кісіге берілген осы секілді көптеген сырлы сыйларға қарап Алланың құдіретіне бас иеміз. Сөйтіп Алланың жаратқаны ғой деп адамды сүйеміз.

Иә, кейде әлдекім бізге ұнамауы мүмкін. Біреудің сөзі, біреудің қылығы, енді біреудің мінез-құлқы жақпай қалады. Ашуланшақтық, өтірік айту, қызғаншақтық, өсекке бейімдік, атаққұмарлық секілді қасиеттерге бола кейбіреулерден жерініп жатамыз. Бірақ кісінің мінезін жек көрсек те, өзінен безу дұрыс емес. Кез келген адамға қарап көріңізші. Алла оны қандай әдемі жаратқан. Көзі көреді, құлағы естиді, тілі сөйлейді, саусақтары икемді. Санай берсек өте көп. Адам баласының тек осындай ардақты жаратылыс болғанының өзі сүюге, құрметтеуге әбден лайық.

Ғалымдардың пікірінше, махаббаттың үш түрі болатын көрінеді: 1. Ләззат үшін жақсы көру. Ер мен әйел арасындағы сүйіспеншілік осыған жатады. 2. Пайда үшін жақсы көру. Әркімнің өзіне пайда келтіретін нәрселерді жақсы көруі. 3. Бір нәрсенің шын артықшылығын мойындап жақсы көру. Мысалы, біреуді ғылым-білімі үшін құрметтеу («Маусуатуль фиқһия». 36-том, 186-бет).

Адамды сүю мәселесіне тағы бір қырынан келер болсақ, мұсылман қауымы ең алдымен, ардақты пайғамбарымызды, оның әулетін, саңлақ сахабаларын ардақтауы керек. Шариғаттың да, адамшылықтың да талабы осы. Бұл махаббат адамның иманына да әсер етеді.

Ал Алланың адамға деген махаббатын қалай байқаймыз? Ғұламалар адамға берілген материалдық және рухани игіліктер Алланың ол пендеге деген махаббатының көрінісі екенін айтады. Олардың көшбасында, әрине, иман тұрады. Одан кейін Алла тағаланың ол адамды күнәлары үшін бірден жазаламай кешіріммен қарауы, тәубелерді қабыл етуі, Өзі жақсы көретін және разы болатын істерге құлының бет бұруына жәрдем беруі, он екі мүшесін сау етуі, т.б. келеді («Маусуатуль фиқһия». 36-том, 186-бет).

Бұлардың бәрі көзіміз күнде көріп, сезіп-біліп жүрген үйреншікті дүниелер болғандықтан, қалыпты нәрсе ретінде қабылдауға бойымыз дағдыланған. Алайда бұлардың өзі түсінген жанға екі дүниелік дәріс беріп тұрған мол хикметтер. Ендеше, айналамызға жай көзбен емес, ғибрат көзімен қарауға көшетін кез келген секілді. Абай атамыз айтқандай, жақсылық көрсек ғибратты, оны бойға жинай білгеніміз жөн.

Бір хадисте былай делінген: «Егер Алла бір құлын жақсы көрсе, Жәбірейіл періштеге былай дейді: «Расында, Алла пәлен құлды жақсы көрді. Сен де оны жақсы көр». Сонда ол құлды Жәбірейіл періште де жақсы көреді. Сосын өзге періштелерге былай деп жар салады: «Алла пәлен құлды жақсы көрді. Сендер де сол адамды жақсы көріңдер». Сөйтіп бүкіл періштелер сол құлды жақсы көреді». (Бұхари, Мүслим).

Бірақ Алла адамды соншалықты хикмет пен нығметке, Өзінің шексіз махаббатына жайдан-жай бөлемеген. Алла тағала бізге жаудырған осыншалықты мол мейірімінің ақысын сұраса не істер едік? Оны қалай өтер едік? Әрине, біздің барымыз да, нарымыз да Алладан болған соң, оған төлер ештеңеміз жоқ. Ал енді осының шүкіршілігі ретінде Аллаға бас иіп, құлшылық етудің қаншалықты маңызды екенін өзіңіз топшылай беріңіз. Қасиетті Құран кәрімде: «Жындар мен адамзатты тек қана Маған құлшылық етсін деп жараттым» («Зарият» сүресі, 56-аят) делініп, жаратылыс мақсаты білдірілген. Иә, Алланың хикметтерін сезген жан құлшылығын да махаббатпен атқарады.

Адамның Алла алдындағы бағасы, ең алдымен, иманына байланысты. Себебі иманды жан өз жаратылысына қарап, құдіретті Алла тағаланың көркем есімдерін байқай алады. Мәселен, адам баласының ешбір кемшіліксіз жаратылғандығы Алланың Субхан сипатынан хабар береді. Алланың бұл есімі бүкіл кемшілік, нұқсан атаулыдан пәк деген мағынаны білдіреді. Ал дүниеге келуі Алланың Халиқ – Жаратушы деген сипатын еске салады. Сондай-ақ адамның тәніндегі сан алуан ағзалары мен рухындағы мыңдаған сезімдері Алланың Қадир - Барлық нәрсеге құдіреті жетуші деген сипатын айғақтайды. Жер бетіндегі барша адамның әр күнгі несібесін уақтылы қамтамасыз етіп тұруы Жасаған иеміздің Раззақ (Рызық-несібе беруші) деген есімінің өмірдегі бір дәлелі. Адамды былай қойғанда, жердегі, көктегі, теңіздегі он сегіз мың ғаламның рызық – несібесі жайлы ойлап көріп пе едіңіз? Мұның бәрі де Алланың Ұлылығының алдында бас июге тұратын айқын белгілер емес пе? Абай атамыздың «Алланың хикметін сез» деп жырлауының бір себебі осында.

Сол сияқты адам бойынан Алланың Адил (Әділетті), Рахим (шексіз мейірімді), Жәууад (жомарт) деген есімдерін көре аламыз.

Қысқасы, адам жаратылысы тұтастай тұнып тұрған хикмет, оқылып бітпеген кітап, сыры ашылып болмаған сандық. Ойланған адамға осы ғажап кітаптың ойы түсінікті болып, сандықтың сыры ашыла түседі. Ал өзі туралы да, айналамыздағы өзге жаратылыстар туралы да ойланбаған кісі үшін өмірдің мәні түкке де тұрғысыз. Мәселен, сәулет өнерінен еш хабары жоқ адамға ғажайып сарайдың сызбасын көрсетсең, ол ондағы айқұш-ұйқыш сызықтардан ештеңе түсіне алмайды. Ал көре білгенге ол керемет өнер туындысы. Сол секілді бойында иманы бар адам өзінің және барша жаратылыстың астарындағы даналықтарды кітап жазуын оқығандай айқын оқи алады.

Абай атамыздың «Адамды сүй, Алланың хикметін сез, Не қызық бар өмірде одан басқа?!» деген даналығында, кем дегенде, осындай астар жатқаны анық.

Алланың өзі де рас, сөзі де рас

Абай хакімнің «Алланың өзі де рас, сөзі де рас, рас сөз еш уақытта жалған болмас» деген нақылы барша қазаққа таныс. Абай атамыз бұл өлеңінде Аллаға және оның қасиетті кәләмына, яғни Құранға иман келтіру жайлы тоқсан ауыз сөзді тобықтай етіп жеткізген. Сондықтан Құран жайлы, мұсылман адамдардың онымен қарым-қатынасы қандай болуы керектігі жайлы ойларымызды бөліспекпіз.

Құран – адамзатты тас-түнек қараңғылықтан құтқарып, нұрға бөлеген мейірім мен рақымға толы кітап. Бұл жайында Алла тағала былай дейді: «Ол сендерді қараңғылықтан жарыққа шығару үшін құлына ап-анық аяттар түсірді. Сөзсіз, Алла тым мейірімді, аса рақымды» («Хадид» сүресі, 9-аят). Дүние жүзінде Құраннан қастерлі, Құраннан құрметті кітап болмайтыны сондықтан.

Құран – белгілі бір дәуірге немесе белгілі бір қауымға ғана жіберілген мазмұны шектеулі кітап емес. Ол – күллі адамзаттың игілігі үшін түсірілген ең ақырғы иләһи кітап. Ол барлық нәрседен хабардар, білімі шексіз Жаратушы иеміздің сөзі. Мұсылман ғұламалары Ғалам, Адам және Құранның арасында өте тығыз байланыстың барын айтады. Барша әлем мен адамның жаратылысындағы ақиқаттар Құранда түп-түгел қамтылған. Он сегіз мың ғалам мен адамзат сырларын аңғарғымыз келсе, қасиетті Құранға үңілуіміз керек. Құранның тереңдігін осы тұрғыдан бағамдауымыз ләзім.

Құран – адамның тек руханиятына ғана емес, материалдық өміріне де теңдессіз пайда келтіретін кітап. Бірақ бүгінде Құранның пайдасын мұсылман елдеріне қарағанда батыс елдері көбірек көріп отырған секілді. Себебі орта ғасырларда батыс қоғамы мұсылман ғұламаларының Құраннан бастау алған ғылыми жетістіктерін жан-жақты зерттеді. Мұсылмандар жазған еңбектерді университеттерінде сан ғасыр бойы оқытты. Ислам теңізінің түбінде жатқан інжу-маржандарды теріп алып, өмірде жүзеге асырды. Көп оқыды. Аз ұйықтады. Сөйтіп бүгінгі деңгейге жетті. Әрине, Құранды толық мойындап, оған иман келтірмегендіктен техникалық жақтан қарыштап дамығанмен, рухани жағынан құлдырап, азғындай берді. Мұны бүгінде көзіміз көріп отыр. Міне, бұл бізге өмірлік сабақ болуы тиіс.

Құранның терең мазмұнына бойлау оңай шаруа емес. Оның қатпар-қатпар мәндерінің ашылуына адамның имани тереңдігі, жүрек тазалығы, көңіл байлаулығы, ақиқатты көре білу, түйсіне білу қабілеті де керек. Ал мұның бәрі, ең әуелі, Алла тағаланың жәрдем беріп, жол көрсетуімен, көкірек көзінің ашылуымен, Алла тағаладан тиісті дәрежеде қорқумен келетін дүниелер. Қасиетті Құранда: «Құлдарының арасында ғалымдары ғана Алладан өз дәрежесінде қорқады» деген аят бар («Фатыр» сүресі, 28-аят). Бұл аятта білім-ғылым Алладан қорқумен байланыстырылған. Адам Алланы қаншалықты көбірек таныса, соншалықты қорқады. Абдуллаһ ибн әл-Утайық Аллаға бет бұрған жанды құсқа ұқсатады.: «Аллаға деген махаббат ол құстың басы болса, үміт пен үрей – қос қанаты. Басы бүтін, қанаттары сау құс қана діттеген межесіне қарай дұрыс ұшады» (А. Утайық. «Даналық бастауы – Алладан қорқу», 6-бет). Ендеше, Алланы танып-білуге жетелейтін сезімдердің бірі – үрей. Негізінде, әр адам ақырым не болар екен деп үрейленгені дұрыс. Алладан да, ақыретінен де қорықпай, қағанағы қарқ, сағанағы сарқ болып отырғандарға Құран сырлары оңайлықпен ашыла қоймасы анық. Құранға деген иман артқан сайын одан алар пайда да ұлғая бермек. «Ғылым-білім сөздің көптігіне емес, қорқудың көптігіне байланысты» деген Ибн Масғұт ел ішінде ғылымымен де, тақуалығымен де танымал сахаба еді (Тәфсирул – мунир, 22-том, 261-бет).

Құран – күллі даналықтың қайнар бұлағы. Мәселен, мына бір аятқа көз жүгіртіп көрелік: «Жердегі тіршілік иелері мен екі қанатымен ұшқан құстың баршасы өздеріңе ұқсаған үмбеттер. Біз кітапта ешбір нәрсені қалыс қалдырған жоқпыз» («Әнғам» сүресі, 38-аят). Әрине, Құранда тіршілік иелері мен құстардың бар екендігі ғана емес, олардың түр-түсі, мінезі, адамға пайдасы, жаратылу мақсаты, қысқасын айтқанда олар жайлы барша ақиқат қамтылған. Ал енді Алла тағала Лаухул махфузда олардың ешбірін қалдырмай жазған болса, жер бетінде де оларды ғаламдық жүйе мен үйлесімді бұзбайтындай етіп ғажайып дәлдікпен жаратқан. Өйткені жоғарыда айтқанымыздай, Құранның мазмұны мен ғаламның мазмұны бір-біріне дәлме-дәл сәйкес. Ал енді қандай ғылым болмасын, осы бір ғажайып үйлесімді айналып кете алмайтыны бізге белгілі.

Бір өкініштісі, бүгінгі таңда ғылымға ден қойып, жаратылыс сыры мен хикметтерін зерттесем дейтін жастар тым аз. Талапкерлердің көбі заңгер болсам, экономист болсам, әкімшілік жүйеде қызмет етсем, оңай жолмен ақша табудың оқуына түссем деген армандарын жасырмайды. Бүкіл қазақ осы салаларға кетіп қалса, ғылыммен кім айналысады, жаңа заманауи технологияларды кім жасап шығарады? Бұл жайлы бас қатырып отырғандар көп емес. Қазіргі таңда еліміз жүрегінде иманы бар, Құран тілін түсіне алатын, заманауи ғылымдарды да терең меңгерген ғалымдарға аса мұқтаж. Білгенін өмірде іске асыратын, құрғақ теорияның емес, нәтижелі істің адамдары халқымызға ауадай, судай қажет. Сонда ғана ғылымы дамыған өркениетті елдермен тереземіз теңеседі. Барша жаратылыстың кілті Құранды ұстанған мұсылман бола тұрып, өзгеге телміріп, өз керегімізді өзіміз жасай алмай отырғанымыз түсінгенге өкінетіндей-ақ жағдай.

Дін – ғылымның анасы

Бүкіл ғылым атаулы діннен шығатынын, діннен қуат алатынын, дін арқылы өсіп-өркендеп жетілетінін білген ақиық ақын Мұқағали Мақатаев «Дін – ғылымның анасы» деп жырлаған.

Жер бетіндегі барша ғылыми-техникалық жетістіктердің бастауында дін тұрғанын ешкім жоққа шығара алмайды. Өйткені ең алғашқы білімді Алла тағала Адам атамызға үйреткен. Қасиетті Құран кәрімде: «Алла Адамға (а.с.) бүкіл атауларды үйретті» деген аят бар («Бақара» сүресі, 31-аят). Аят жалғасында Жаратушы иеміздің Адам атамызға періштелердің білмеген нәрселерін үйреткені айтылады. Тәпсіршілер мұндағы «бүкіл атаулар» дегенді барша материалдық заттар, өсімдіктер, жан-жануарлар, табиғи құбылыстар, қысқасы, дүниені құрап тұрған барша нәрселер деп түсіндіреді. Ендеше, Адам атамыз солардың бәрін білетін ғалым болған. Одан соң бұрынғы барша пайғамбарлар да өз қауымдарына қажеттіліктеріне қарай әр нәрсенің мәнін түсіндіріп отырды. Ардақты Мұхаммед пайғамбарымызға (с.ғ.с.) дейін сол пайғамбарлар керуені жалғасып келді. Сүйікті Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) қияметке дейінгі сұрақтардың бәріне қысқа да нұсқа, дәл жауап беріп кетті.

Өзі дүниеден озған соң артына мұра етіп білім қалдырғанын «Ғалымдар – пайғамбарлардың мирасқорлары» немесе «Пайғамбарлар артына дүние емес, ғылым қалдырады» деген хадистерінде білдірді. Ендеше, бұл мұра – титтей де жалған сөз араласпаған нағыз ақиқат. Ол мұраның негізгі бір сыры сол – онда айтылғандар Алланы, барша ғаламды және адамды тануға негізделді.

Әлемнің жаратылысындағы заңдылықтарды, ондағы үйлесімді жүйені жақсы меңгерген адам кез келген пәнді тез игерері сөзсіз. Бүгінгі жаңа ғасырдың ғылыми-технологиялық жетістіктері осы заңдылықтарды дұрыс бағамдаудан туған.

Қасиетті Құран аяттарының астарында әрбір жаңа дәуірге тән ең соңғы жаңалықтардың сырлары жатыр. Алла тағала бұл туралы мынадай аят түсірген: «Ашылмаған ғайыптың сырлары Аллаға мәлім. Оны Алланың Өзі ғана біледі. Құрлық пен теңіздегі нәрселердің бәрін Алла біледі. Бір жапырақ үзіліп түссе де, Алла оны біледі. Жер қойнында көміліп қалған бір түйір дән де, қураған немесе жас өсімдік болсын, барлығы да ап-анық Кітапта жазулы» («Әнғам» сүресі, 59-аят). Демек, нағыз ғылымды Құраннан іздеген жөн. Бүгінгі адамға пайдалы ғылымның бәрі Құраннан тарайды. Мұқағалидың дінді ғылым анасына балауының бір сыры осында.

Ғылымнан үміті бар жандар әрбір нәрсені өз жаратылыс мақсаты байланыстыра зерттеуі тиіс. Сонда тірі ағзалар жаратылысын игерген жан биолог болмай қоймайды. Теңіз жаратылысына қызыққан адам ихтиолог, аспан әлемінің үйлесімін зерттеуші астроном бола бастайды. Сол сияқты бұл дүниедегі әрбір заттың мәніне үңілген сайын жаңа ғылым тармақтары шыға береді. Соның бәрінің кілті мұсылмандар күнделікті құлшылық үшін оқитын қасиетті Құран кәрімде.

Бүкіл жаратылыстың мәнін діннен өзге ештеңе ашып бере алмайды. Математиканың да, физиканың да, химияның да, әлеуметтанудың да тереңдеген сайын ақиқатпен ұштасып, дінмен біте қайнасып кететінін ойлы жандар тез ұғады. Физика мен химия секілді жаратылыс ғылымдары бірте-бірте түбі бір Жаратушының бары хақ деген тұжырымға келе жатса, әлеуметтану мен тарих сынды гуманитарлық ғылымдар қоғамды Құран қағидасынан артық ештеңе де түзете алмайды деген тоқтамға келері анық. Ал бұл заңдылықтарды әуел бастан білетін мұсылмандар Құранның нұрлы баяндары арқылы адамзатқа пайдалы көптеген ғылыми жаңалықтарды ашты. Сол көне классикалық еңбектердің бәріне ортақ нәрсе – барлығының да негізгі қайнар көзі Құран мен хадис болуында.

Сондай-ақ өзге діннің өкілдері болса да, өз саласының білгірі атанған Гетенің, Шопенгауердің, кешегі Капитан Кустоның Құран жайлы, Ислам жайлы мақтау сөз айтуы бекер емес. Бүгіннің өзінде бүкіл өмірін арнап жүріп ашқан жаңалығының тобықтай түйінін қасиетті Құраннан оқыған батыс ғалымдары Исламды қабылдап жатқанын білеміз. Мысалы, анатомия мен эмбриология саласының белгілі ғалымы, Канаданың Торонто университетінің профессоры Кейц Моур, Америкалық теңіз зерттеушісі, профессор Виллиам Хай, Оксфорд университетінің физика зерттеушісі, профессор Роберт Матхиюс, дүние жүзіне танымал геологтардың бірі, профессор Альфред Кронер, Германия федералдық физика инситутының директоры, профессор Вернер Гитт, Арегон штаты университетінің химия профессоры Доктор Дональд Читтик, Беркли университетінің молекула зерттеушісі, профессор Джонатан Уеллс секілді Батыстық ғалымдар Аллаға бас иіп, оразасын ұстап, құлшылығын өтеп жүргені мәлім. Ендеше, бүкіл ғылым атаулының анасы да, атасы да, баласы да – дін.

Алла тағалаға дос болу

Абай атамыздың көп өлеңінің негізгі идеясы иман мен Ислам екенін енді ғана аңғарып жатқандаймыз. Сондай діни астары бар шумақтарының бірінде данышпан ақын былай дейді:

Жүрегі жұмсақ білген құл

Шын дос таппай тыншымас.

Пайда, мақтан – бәрі тұл,

Доссыз ауыз тұшымас.

Бір қарағанда, адамдар арасындағы достық жайлы шумақ секілді көрінгенімен, жақсылап үңілсек, оның мәні әлдеқайда тереңде жатқанына көзіміз жетеді. Мұндағы әңгіме жүрегі жұмсақ білімді құлдың шын дос таппай тыншымайтыны туралы. Басқаша айтқанда құл мен Жаратушы арасындағы достық жайлы.

Абай айтқан адам мен Алла арасындағы достық деген не? Аллаға достық – қол жетуі өте қиын, алайда дүниедегі ең ыстық, ең қадірлі, қасиетті сезім. Қадірлі болатыны, онда екі жақты шын ризашылық бар.

Алламен достық – ерек