автордың кітабын онлайн тегін оқу  Махабаттың мәні

Сәкен Нұрқабекұлы

ӘОЖ 159.
КБЖ 88.
М 3 Жоба авторы: Санжар Керімба

Құрастырып, алғысөзін жазғандар
Мұхит Төлеген, дінтанушы PHd доктор
Сәкен Нұрқабекұлы, филолог магист
Әділбек Нәби, дінтанушы магист

МахаббатТЫҢ МӘНІ: Отбасы хрестоматиясы/ С.Керімбай, М.Төлеген, С.Нұрқабекұлы, Ә.Нәби. – Алматы: «Otbasy books» Баспа үйі, 2022. – 208 б.

ISBN 978-601-7558-42-

Бұл кітапта ғашықтық, құмарлық, еркіндік, жауапкершлік, махаббат феномендері экзистенция әдісімен талданған. Ав-торлар қазіргі қазақ қоғамындағы отбасы проблемасының түп негізін жан-жақты талдап көрсетеді. Жетпіс жыл большевик-тік боданда болған қазақ жұртының санасына деколонизаци жасауға тырысқан.

ӘОЖ 159. КБЖ 88.

ISBN 978-601-7558-42-0

© Керімбай С., 202 © «Otbasybooks», 2022

МАХАББАТТЫ НЕ БҰЗАДЫ

Әуежайда ұшақ күтіп отырмын. Рейс бір сағатқа ке шікті. Дорбамнан кітабымды шығарып, енді оқи берген едім – Ассалаумалейкум! – деген дауыс шықты. Жалт қа расам, Берік. Анда-санда бір көргенім болмаса, жақсы таныс емеспіз. Амандасып, жөн сұраса кеттік. Оның рейсі бөлек екен.

– Әйелің, бала-шағаң, ауыл-аймағың, бота-тайлағың бәрі жақсы ма? – дедім.

– Ауыл-аймақ бәрі жақсы. Әйел, бала-шағам болса, олар да аман болар еді деп ойлаймын, – деді жымиып.

– Әлі үйленбедің бе? Сенің тойыңда бір билейміз деп дайындалып жүрміз, – деп әзілдеп қойдым.

– Ол тойды күтпей, басқа тойда билей беріңіз. Босқ қартайып қаларсыз, – деді салмақты пішінмен. Мен кілт тоқтадым. Үйленбеуіне оқыс оқиға әсер еткен шығар деп секемдендім.

– Неге олай дедің? Тыныштық па әйтеуір – Тыныштық. Тек өмірлік принциптерім басқа.

– Қалай сонда, «Той – артық шығын» деген принцип пе, кедергі боп тұрған – Жоқ, анық үйленемін десем, ондай банальный принциптерге қарамаймын ғой.

– Енді не кедергі боп тұр – Не үшін үйленуім керек, алдымен осыны түсіндір ші? Ақылды адам өмірлік маңызы бар әр қадамын жүз ойланып, мың толғанып барып жасайды дейміз. Енде ше жеке басың үшін емес, тұтас әлеумет пен мемлекет үшін маңызы бар осындай жауапты істі қалайша терең ойланбай шешуге болады? – деді.

Шыны керек, мұндай уәж күтпегендіктен сасып қал-дым. Миымыз жұрттың стандарт жауаптарына әбден үйреніп кеткен. Бұл жолы салмақты сұхбат боларын бір ден түсіндім. Себебі ол бұрыннан интеллекті өткір, әр іске сынмен қарайтын, стереотип ойды жек көретін адам еді. Әзіл-қалжыңды жиыстырдым да, салмақты әңгімеге ыңғайландым.

– Не үшін үйленгені несі? Ұрпағы сыймай жатқан Бангладеш пен Үндістанда тұрмаймыз ғой. Құдайға шү кір, қазір қазақтың санын қалай көбейтсең де, һәм пай да, һәм сауап.

– Демографияны көтеремін деп мойныма міндет ал ған емеспін. Өмір адамға бір-ақ рет беріледі. Оны бала-шағамен алысып жүріп өткізгім келмейді.

– «Адамның бір қызығы бала» деген. Қыз өсіріп, ұ тәрбиелеп, елдің ертеңіне салу сияқты ірі идеялар қы зықтырмай ма – Иә, бала сүю де – өмірдің қызығы. Жұрт мені бала ларды жек көретін тас жүрек деп ойлайды. Менде д мейірім бар, кішкентайларды жақсы көремін. Бірақ бас еркіндігімді айырбастайтындай салмақты уәж емес... Бұл – әлі миымда итжығыс түсіп тұрған ой. Әрине, неке сіз туып беретін әйелдер болса, баланы бірге асырау ға қарсы емеспін. Бірде ол, бірде мен бағып жүре беру ге болады. Бірақ ондай әйелді қайдан табасың? Біздің қоғамның санасы ондайға пісіп жетілген жоқ.

– Осыған дейін адамзат өркениетін жалғап келе жат-қан ұрпақ өндірісі сонда мәнсіз, мағынасыз бола ма? Жыл сайын үйленіп шаңырақ көтергендердің некесінде еш мағына жоқ па – Сіз не, сонда олар некеден мән-мағына тауып үй леніп жатыр деп ойлайсыз ба? Секс, әрі кетсе дәстүрдің ағысымен үйленіп жатыр ғой. Алты айдан соң төсектің қызығы таусылады. Амал жоқ, әрі қарай ажыраса алмай, «әке-шешеден, жұрттан ұят» деп бірге тұра береді. Ер кіндігін қолдан тұншықтырады. Мемлекетке керегі азат адам ба әлде бір-бірін сансыз шартпен матап тастаған жаралы жұптар ма – Ата-ананың көз қуанышы – келін түсіріп, қол ұзарту. Осыны неше жыл күтеді. Немере сүйгісі келеді. Сенің ұстанымың олардың несібесіне қол сұққандық болмай ма – Үйленгеннің бәрі ата-анаға қуаныш сыйлайды деп кім айтты, сізге? Келін үнемі құт боп келе бермейді.

Жаңа шаңыраққа жұт боп келгені қаншама? Бір ажы расудың үш-төрт отбасыға тигізер қасіретін өлшейтін статистика жоқ та шығар... Өзіңді емес, өзгені де сор латқанша салт басты, сабау қамшылы жүргенім барлық тарапқа тиімді деп ойлаймын.

– Физиологиялық мұқтаждықты не істейсің? Оны да адал жолмен алмасаң, сергелдеңге салар әуресі бар. Құмарлықпен қосылудың денсаулыққа да оң әсері бар емес пе – Иә, маған да секс керек, мені де құмарлық қинайды. Бірақ, қазір секс қол жетімсіз дүние емес. Қайта бойдақ болғаның тиімді. Күн сайын «көже» ішіп, бір «тамақтан» жалықпайсың.

– Сен бір қыздан көңілің қалып, әйелдерден «кек алып» жүргенге ұқсайсың. Шын сүйгенің опасыздық жа сап, көңіліңді қалдыра ма – Жоқ, ешкімнен қиянат көрген жоқпын. Мен бұл мә селені мың толғанып, ой сүзгісінен өткіздім. Некелесу, бір адамға адал болу, ұрпақ сүю, махаббат – бәрі cте реотиптен туған шарттылық қой.

– Қалай сонда, бұрынғылар шарттарға маталып, мән-мағынасыз өмір сүрді деп түйеміз бе – Жоқ, олай демеймін. Моногамды неке өз функция сын сәтті атқарды. Ескі заманда өмір сүрудің некеден басқа формасы да болған жоқ. Еркін секске дін рұқсат бермеді. Ол кезде елді соғыспен ғана ұстап тұратын. Батырларға мұқтаждық бар еді. Отбасы жауынгер өнді ріп шығаратын фабриканың міндетін атқарды. Бүкіл Еу ропаны қанға бояған Наполеонның генералына берген жауабын білесіз бе? «Император, соғысатын солдат қалмады, біз жеңілдік», – дейді бір генералы. «Ештеңе етпейді. Париждің бір түні оларды қалпына келтіреді», дейді Наполеон. Осыған қарап-ақ, некенің қандай қыз мет атқарғанын біле беруге болады ғой.

– «Қартайғанда салмақты үкіметке емес, балаңа сал!» деген де көзқарас бар. Батыста ауру ата-анаңды бақсаң, үкімет жәрдемақы төлейді. Себебі үкіметке сал мақ салмай, ауырлықты арқалап тұрсың. Осылай сүр бойдақ жүріп, қартайғанда жалғыз қалсаң, сені үкімет асырайды ғой. Бұл сенің ұстанымыңа қайшы келмей ме – Ал мына фактіге не айтасыз? Баласын өмір бойы бағып-қағып, «енді қатарға қосылады-ау» деп отырған да жатыпішерлігін қоймай, кемпір-шалдың зейнетақы сына қарап отырғандар бар? Керісінше Қазақстанда қарттар жастарды асырап отыр. Жеті баланы өсірген де жетеуі жеті жаққа кетіп, көршісіне күні қарағанды д көріп жүрмін. Мемлекет бойдақтан емес, үйленгендер ден көбірек залал көріп отыр. Мысалы, бір шаңырақ шайқалғанда үш тарап психологиялық соққы алады. Құдалар тарабы, сосын үйленген екі жас. Ортада бал қалса, қоғамға бақытсыз бір жетім қосылады. Андрей Звягенцевтің «Нелюбовь» деген фильмін көрсеңіз, тү сінесіз. Фильм соңында құмарлық қуған ерлі-зайыпты лар қараусыз қалған сорлы баласының өлігін де таппай қалады. Қысқасы, ажырасудан өрбіген әлеуметтік проб леманы санап тауыса алмайсың. Соттасып, бір үйді екі ге бөледі. Алимент өндіре алмай, алимент төлей алмай жүрген бір адам. «Байдан қайтты, қатын жіберді» деген аты да жаман. Ажырасқан әйелдің баспанасы, тұрақты жұмысы болмаса – тағы проблема. Жалғызбасты әйел ді қамтамасыз ету мемлекеттің бас ауруына айналады. Енді ойлап қара, мемлекетке салмақ салып отырған ме бе әлде олар ма? Үндістан, Бангладеш, Въетнам, Бен гал сияқты елдер үйленген адамның мемлекетке зиян тигізетінін анық біледі. Сосын «Бей-берекет үйленіп, жоспарсыз тумаңдар» деп тегін презерватив таратып жүргені. Ол жақта Отанның нағыз патриоты – мен сияқ ты бойдақтар.

– Мақұл, мұны түсіндік. Ақылға қонымды, қарсы ар гумент айта алмаймын. Бірақ мұның бәрін ысырып тас тағанда махаббат деген ұлы ұғым бар емес пе? Бүкіл ғұмырын есеп-қисапқа сала бермей, эмоциялық қабат тан шығатын нығметтің де дәмін татып көруге болатын шығар – Махаббат тұрақты сезім болса, үйленер едім. Бі рақ олай емес. Өзім де талай ғашық болдым. Сезімің бі раз алаулап тұрады да, уақыты келгенде сөнеді. Әлем нің психологтары «Махаббат алты айдан үш жылға со зылады» деп ортақ тұжырымға тоқтады. Мен олармен келісемін. Егер мен біреуге ғашық болсам, оның да ма ған сезімі болса, бірге тұруға қарсы емеспін. Үйім бар. Сезім суығанша бірге тұрамыз. Сөнген соң ырың-жы рың, ұрыс-керіссіз ажырай саламыз. Бір-бірімізді сот қа сүйреп әуре болмаймыз. Жалпы Эрих Фромм дұры айтқан: «Махаббатты сөндірмеудің бір-ақ әдісі бар: үй ленбеу керек. Ғашықтар бір-бірін сағынып, көрмесе тұра алмастай күй кешеді. Некелескен күні-ақ сезімі әлсірей бастайды. Неке махаббатты әлсіретеді, тұрмыстық өмі мүлде жойып жібереді». Фромның осы ойы менің ұста нымымды шегелей түседі, – деді.

Әңгіме осы жерге жеткенде оның рейсіне отырғыз басталды. Берік заттарын жинап, қозғалды. Менімен жылы қоштасып, жүріп кетті. Сұхбатымыз аяқталмады. Мен оның сөздерін іштей ой елегінен өткіздім. Рацио налды өлшемге салсақ, Берікке уәж айта алмайсың. Бі рақ мұндай нәзік нәрсенің хикметі сау ақылдың дүрбісі не ілінбейді. Себебі логотерапия бойынша ЛОГОС логи кадан бір қабат тереңдікте жатады. Оның хикметін тан үшін сау ақыл аздық етеді. Оны іздегенде эмоционалды қабілетті қоса жұмсауға тура келеді. Сонда ғана МАХАБ БАТТЫҢ жылт еткен сәулесі адамды үмітсіз қылмайды.

Академиялық білім қанатын жайып, логикалық таным күшейген сайын мұндай нәзік нәрселер көрінбес қабат та жата береді. Оны іздеп, тауып, шуағын қоғамға шашу-мен экзистенциалистер айналысады.

Интернеттегі ақпарат алмасу қоғамдағы логикалық танымды бұдан әрі жылдамдатады. Болашақта Беріктің принципін ұстанатын бойдақ саны артпаса, азаймайды. Бірақ біз ондай жігіттерді айыптамаймыз. Себебі Виктор Франкл айтқандай: «Моральдық таным ескірді, ХХІ ға сырда оны онтологиялық таным ауыстырады». Ендеше біз де сол талапқа сай МАХАББАТТЫҢ МӘНІН талда ғанда «дұрыс-бұрыс», «ақ пен қара» деп бөлетін мо-ральдық таным емес, кез келген рухани феноменнің хикметін тәңірлік табиғаттан, яғни онтологиялық тамы рынан тарқатқымыз келеді.

Ғылым деп уды жегізді
Тәнсіз зат жоқ дегізді.
Дәлелсіз пәнмен перделеп
Тапқызбай қойды НЕГІЗДІ.

ШАТАСУДЫҢ БАС

Бірден айтайық, бұл маркетингті мақсат еткен бизнес жоба емес. Бұл кітаптан «Ғашығыңды былай қаратуға болады», «Сезім оты шарпыса, былай сөз сал» немесе «Махаббатым баянды болсын десең, былай істе» деген-дей мотивациялық кеңес те бермейміз, тіпті психоло-гиялық кеңестің өзі отбасы институтына мән дарыта алмайды. Әйтпесе отбасы, неке, махаббат проблемасын шешу үшін әлемді айтпағанда Ресейдің өзінде жылына жүздеген кітап шығады. Бірақ отбасы институтының күйреуі жойқын қарқынмен жүріп жатыр. Мұндай қауіпті құбылысты құрғақ моральмен тоқтатамын деу, керісінше, нигилистік көзқарасты күшейтеді. Махаббаттың илләһи сипатын хикмет кеудеңізбен меңгере алғанда ғана осы бір қауіптің алдын тоса аласыз.

Әдетте қазақтың тектілігі, дәстүрі, ибасымен мақтан ғанда алдыға жан салмаймыз. «Қытайлар қазақтың ұры ғын алуға тырысады екен», «Ғалымдар тексерсе, ең таза қан қазақтікі болып шығыпты», «Қазақтар өзінің кі екенін білсе, әлемді жаулар еді» деген сияқты асқақ пі кірлер көңілге желік бітіреді. Қазақтан асқан ұлт жоқта көрінеді. «Арында қазақ, жалында қазақ», «Қазақ болып тумағанда, не етер ем? Бақыт таппай бұл өмірден өте ем», «Ғашықпын мен қазақ ұлына, жүрегінің тазалығы на» деген әндер көп таксидің магнитофонында ойнап тұрады. Бір жағынан, отар болып, кеудесі басылған ұлт тың рухын көтеру үшін осындай ұраншыл өлеңдер керек те шығар. Бірақ экзистенциялық ой сүзгісінен өтпеген мұндай ұраншыл желіктің ұлт үшін қауіпті тұсы: халық өзіне диагноз қоя алмайтын кеселге шалдығады. Өз дертін көре алмайтын рухани көр соқырға айналады. Соның кесірінен бір ұлыс жаппай деградацияға ұшырай ды. Қоғамның рухани дертін анықтап отыратын экзис тенциалист ғалымдар болмаса, аборт, суицид, ажырасу, баланы қоқысқа тастау, коррупция, қылмыс, діни фана тизм сияқты қауіпті тенденциялардың асқынғаны асқын ған.

Міне, қараңыз. Қазір Қазақстан ажырасудан әлем дік ондыққа кіреді. Статистика бойынша 2016 жылы 140 мың жұп үйленіп, 51 мың шаңырақ құлады. 2015 жы лы 148 мың жұп үйленіп, 53 мыңы некесін сот залында аяқтады. Бір күнде, орташа есеппен, 400 отбасы ажыра сып отырған. Отау құрған жастардың 30% некесі баянды болмайды, яғни үш жұптың біреуі ажырасып отырады. Бұл – тек ресми мәлімет. ЗАГС-ке тұрып үлгермей, жар ты жолда желкесі қиылған азаматтық неке, шариғи неке лерді қоссаңыз, бұл көрсеткіш әлі де арта түседі.

Енді сұрақ: солардың бәрі неге ажырасып жатыр? Кезінде сезім отына өртеніп үйленген ғашықтар сезімін қалайша тез жоғалтып алды? Неге ит пен мысықтай бір-бірін жек көріп кетеді? Себебін іздесең, сансыз сорапқа түсесің. Қарапайым мысал. Кез келген ортаға «Жастар неге ажырасып жатыр?» деп сауал тастасақ, мынадай жауапты естиміз – Жалақысы аз болса, жұмыс жоқ болса, қайтіп шаңырақ шайқалмайды – Басында күркесі, астында көрпесі болса, ажыра сып не көрініпті – Надан еркектер қатынын сабайды. Әйел байғұс амалсыз төркін жағалайды – Бәріне кінәлі – арақ. Ішімдік пен есірткінің жолын жапса, ажырасу сап тыйылар еді – «Еркек үйден қырық қадам аттаса, бойдақ» деген. Басқа әйелге қырындап, ұсталып қалады. Сосын отба сы бөлшектенеді.

– Жастардың мінезі жараспады...

Көбінің жауабы осы сипатта келеді. Психологтан сұ-расаң – Қазақта секс мәдениеті жоқ. Жастарға секс жайлы айтпаймыз. Әсіресе әйелдер қанағат алмайды. Енді бір де ерінің көңілін таппайды. Фригид әйелдер төсекте мұз дай бөрене құсап жата береді. Төсегі суыған еркек іше ді. Сөйтіп жүргенде әйелі басқаға көз жүгіртеді. Сол үші жастардың сексуалды сауатын ашу керек, – деп проб леманы оргазмнан таратады.

Ажырасудың себебін қызғаныш, өтірік-өсек, әйелдің бедеулігі, туыс-туғаннан іздейтіндер де бар. Жақында елімізге белгілі бір психолог «Ажырасудың себебін тап тым!» деп жар салды. «Ажырасуға кінәлі – ене. Ата-ене екі жастың арасына көп түседі. Әр ісіне араласады. Бая ғы заман емес. Ене мен келін бөлек тұруы керек», – дегенді айтты. Асабалар да тойда «Малдың жауы – ке не. Келіннің жауы – ене» деп әзілдеген боп жатады.

Ажырасудың себебін бұлай іздей беру Қожанасыр-дың мына хикаясын еске салады. Бірде Қожанасырдың қорасына ұры түсіпті. Көрші-қолаң жиналып – Қожеке, қораны дұрыстап қымтау керек қой. Ашық-шашық қораға ұрының көзі түспегенде кімнің көзі түседі – Қожеке, бір ит асырайтын уақыт болды ғой. Ұры да ақымақ емес, иті жоқ үйді аңдиды.

– Қожеке-ау, бар кінә өзіңнен. О баста қақпаңды биік етіп салуың керек еді.

– Есікке қымбат құлып салмағансың ғой, – деп Қоже-кеңді кінәлай жөнеліпті. Қожанасыр ашуланып кетіп – Cонда немене, ұрының түк кінәсі жоқ па?! – деп күйінген екен.

Бір қарағанда, себептің ешбірін терістей алмайсың. Қай-қайсы да шындыққа жанасады. Ажырасу дауына араласқанда осы себептің бәрімен бетпе-бет келесің. Әр себепке бір-бір дауа ойлап табамын деп жүріп тығы рыққа тірелесің. Ал проблеманың СЕБЕБІНЕ емес, НЕ ГІЗІНЕ үңілсең, тұмсығың жалғыз факторға тіреледі. Ол – адамның хикмет кеудесінің құндылық пен мән атаулыдан жұрдай болуы. Адамның осындай аяныш ты ахуалы логотерапия ғылымында ЭКЗИСТЕНЦИЯ ВАКУУМЫ деген терминмен бекітілген.

СЕБЕП пен НЕГІ

Логотерапия ғылымының негізін қалаушы Виктор Франкл экзистенция вакуумын анықтау үшін СЕБЕП пен НЕГІЗ деген егіз ұғым енгізді. Оның пайымынша, НЕГІЗДІҢ түпкі табиғаты психологиялық немесе ноологи-калық болады. Ноологика деп адамның рухани болмы сын айтады. СЕБЕП керісінше, биологиялық немесе фи-зиологиялық қабатқа байланған. Мәселен, пияз турасаң, көзден парылдап жас ағады. Жылауға физиологиялық фактор – пияз. Пияздан лакриматор деген зат бөлініп, көзге әсер етеді. Адам қасіретті бір оқиғаны еске алған да жанарына тағы да жас толады. Бұл жолы оны жы латып тұрған қайғылы оқиға – психологиялық фактор. Енді былай алайық. Ет жақын туысың қаза болды делік. Марқұмның асында пияз турап отырсың. Жанарың жы лап, жүрегің қайғыдан өртеніп тұр. Қайғының жасы мен пияздың жасы бір жерден шығып жатыр. Сырт көзге адамның неден жылап тұрғаны түсініксіз. Пиязды көріп себебін содан іздеуі мүмкін. Ал қаралы жанның қасіре тін білгенде жүректің зарын сезеді. Пияздан ұшқан ви тамин көз жанарына физиологиялық әсерін тигізді. Жү ректі өртеген өксік психологиялық күйзеліске орады. Дә осы сәтте пиязды алып тастасаң да, көз жасы тыйыл майды. Себебі психологиялық күйзеліс көз жасын ағыз береді. Жүректегі шерді шаттық сезім баспайынша қасі рет жалғаса береді.

Франклдың ойын қазақы мысалмен тағы да нақты лай түсейік. Айдалада адасып, шөлге тап болдың делік.

Суың таусылды. Сәлден соң көңіл күйің бұзылып, үре құшағына орала түсесің. Жігеріңді құм қылып, қайратың ды сындырып жіберетін екі фактор әсер етеді. Бірі физиологиялық фактор. Шөл қысып, еңсеңді езе түсе ді. Екіншісі – психологиялық фактор. Адасып кетіп, ай далада арам өлмейін деген үрей билейді. Мұндағы таң дайдың құрғауын СЕБЕП дейміз. Көңілдегі алаңды НЕ ГІЗ дейміз. Жолдан бұлақ тауып, шөл қандырғанымен, «адасып кеттім» деген уайым жойылмайды. Осы сәтте көкжиектен ауыл шеті көріне қалса, психологиялық НЕ ГІЗ физиологиялық СЕБЕПКЕ үстемдік етеді. Тұла бой ға ғайыптан күш-қуат құйылып, ауылға ерекше жігермен ұмтыла түсесің. Шөлдің қысқаны сезілмей қалады.

Сол сияқты арақ, баспана, жұмыссыздық, қол көтеру, жеңіл жүріс – барлығы ажырасуға әсер етуші СЕБЕП екені рас, бірақ НЕГІЗДІ ешкім көрмейді.

Мысалы, басты себеп ретінде әлеуметтік жағдайдың төмендігін алайық. Чехия, Португалия, Испания, Нор вегия сынды елдер ажырасудан алдыңғы орында. Олар дың экономикасы Қазақстанмен салыстырғанда әлде қайда қуатты. Тұрмысы түзелгенімен, ажырасу тоқтамай тұр. Енді психологтар айтпақшы, проблеманы секстен іздеп көрейік. Ескі заманда жұбайлардың төсек стандар ты жоқ еді. Ешкім секске шағым айтқан емес. Шаңырағы шайқалмай ғұмыр кешіп жатты. Батыс елдерінде секс ті шырынды өткізудің тоқсан тоғыз айласын білетін пси холог қаптап жүр. Оргазмның рақатын бір көрсе, солар көру керек еді, бірақ олар да не оргазм, не отбасының рақатын таппады.

Ата-ене де көп себептің бірі. Әйтпесе өткен ғасырдың 70-80 жылдарына дейін келіннің ата-енесімен тұруы, оларға қызмет қылуы бұлжымас дәстүр еді. Бірақ ол кез де ажырасу дәл бұлай өршіген жоқ. Керісінше қазыналы қарттар жас отбасының өркендей түсуіне ықпал етіп отырды.

Проблеманы СЕБЕПТЕН іздемей, НЕГІЗГЕ үңілсек, бар пәле кісінің қаңыраған қуыс кеудесінен шығатын кө реміз. Оны өркендеп кете алмаған инфантилист БОЛ МЫСЫ тудырады. Мұны қазақша

Үн болмаса, гүл болмаса,
Бұлбұл деген – бір сұр құс.
Ар болмаса, ой болмаса,
Кеуде деген – бір қуыс», – дейді.

Біздің білім жүйесінде ақпарат кеңістігі мен діни орында адамның рухани болмысынан рефлексия жа салатын мынадай феномендер айтылмайды, үйретіл мейді. Олар: МАХАББАТ, ЖАУАПКЕРШІЛІК, ЕРКІНДІК, ЖАСАМПАЗДЫҚ, ӘДІЛДІК, ҚАЙСАР РУХ, УӘДЕГЕ БЕ РІКТІК, АДАМНЫҢ АВТОНОМДЫ ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУ ҚАБІЛЕТІ. Онтологиялық таным деген – осы. Тіршілік ке тірек болатын адами қасиеттердің айнымас түпкі та биғатын қапысыз айыру. Сипатын бойға сіңіру. Тәңірлік әлемнен шығатын осы феномендердің тіршілікке мей лінше ықпал етуіне жол ашу. Егер бұл феномендер адамзат тіршілігіне араласпаса, жердегі өмір қайнаған тозаққа айналады.

СССР-дегі СЕКСУАЛДЫ РЕВОЛЮЦИ

Большевиктер революция жасар алдында мына нәрсені жіті ойлайды: революция жасау үшін алдыме халықтық энтузиазм керек. Ондағы мақсат: адам бойын-дағы жалын мен жігердің тегін қуатын пайдаланып, жұрт ты ілестіру. Мұндай әдісті бұған дейін тарихта талай ти ран діни фанатизмді пайдаланған. «Осы жолда өлсең, жұмаққа барасың» деген идея талай наданға мотивация болды, бірақ бұл әдіс коммунистерге тиімсіз. Себебі олар Құдайсыз қоғам құруға бекінді. Пендеге желік біті ретін екінші бір күш – жыныс құмарлығының жүгенін сы пыру, бірақ оның да кедергісі күшті. Адам бойындағы туабітті ар-ұят феномені оңайлықпен беріспейді. Себе бі жөн-жосықсыз жыныстық қатынастың жануарға тән екенін кез келген адам іштей сезіп тұрады. Ол үшін діни сауатты болу да маңызды емес. Мұны дінде фытрат, ғы лымда априори деп атайды.

Большевиктер дінді қара күшпен оңай талқандады. Шіркеуді өртеді, қоңырауды құлатты, поптарды атты, иконаны отқа жақты. Сыртқы фактор осымен тәмам болды. Енді түп негіздегі АР-ҰЯТТЫ талқандау керек. Оған от қарудың ықпалы жүрмейді. Арды арсыз іспен ғана жеңе аласың. Ендігі күрес осы бағытта өрбеді.

Қазан төңкерісінен соң 1917 жылғы желтоқсанда Ресейде «Долой стыд», «Долой невинность», «Доло брак», «Долой семья» үйірмелері ашылды. Большевик тер коммунизм идеясымен қатар «Сезім еркіндігі» кон цепциясын мұқият құрап шықты. Мұндай күрделі кон цепцияны орақ пен балға ұстаған қарабайыр мұжық-большевиктер жаза алмайды. Сондықтан оған кітап ке мірген оқымыстылар кірісті. Ленин мен Троцкийдің тіке лей тапсырмасымен И.Д.Ермаков, А.Залкинд, С.Шпиль рейн, В.Шмидт, Р.А.Авербух, Б.С.Гефт, Л.С.Гешелина, П.Б.Фрейдман, Т.М.Церетели, В.В.Королько бастаға топ әзірледі.

Олар бүй деді: «Ар-ұят – таптық тыйымның бір түрі. Оны буржуйлар кедейлерді езгіде ұстау үшін ойлап тап қан. Адалдық, ар-ұят, дін сияқты тыйыммен үнемі қор қытып, үркітіп отырды. Адам эволюция жолмен өсіп-өн ген мақұлық. Сондықтан құмарлықтан орынсыз тарты нар жөні жоқ. Өмірді бір-ақ рет сүресің, өзіңе тиесілі ра қаттан неге бас тартуың керек?».

Осы идея қоғамның барлық мәдени қабатында наси хатталды. Карл Радек, Александра Коллонтай, Лариса Рейснер, Анатолий Луначарский, Лиля Брик, Надежда Крупская, Павел Блонскийлер «Махаббаттың нағыз ра қаты – осы» деп, өздері бастап үлгі етті.

Владимир Маяковский «Левый марш» деп ұрандат-ты. Ол жұртты Адам ата мен Хауа анадан келе жатқан ақ некеден бас тартуға шақырды.

Довольно жить законом
Данным Адамом и Евой.
Клячу историю загоним.
Левой! Левой! Левой

Глаз ли померкнет орлий
В старое станем ли пялиться
Крепи у мира на горл
Пролетариата пальцы

Грудью вперед бравой
Флагами небо оклеивай
Кто там шагает правой
Левой! Левой! Левой

Сергей Есенин де жаңа заман, жаңа қоғам, «жаңа махаббаттың» жыршысына айналды

Я люблю, и ты должна понять
Это жизнь, потом или сейчас
Ты себя обязана отдать.
Это будет с каждою из вас.

Девочка, ну что же ты молчишь
Почему ты не поднимешь глаз
Ты ведь хочешь, ты ведь вся дрожишь.
Мы ведь оба ждали этот час.

Он пришел, отбрось ненужный страх.
Юность в жизни только раз дана.
Будь послушна на моих руках
Дай раздеть – одежда не нужна.

Патшалық Ресей кезінде де жезөкшелер болды, бі рақ олар қоғамның құрметті сословиесі саналмады. Оның үстіне офицерлер жезөкшеге баруды қор сана ды. Большевиктер ар-ұяттың тонын теріс айналдыр ған соң қоғамның қоқысында жатқан жезөкшелер ме рейлі мәртебе иеленіп шыға келді. Мұны қазақша «Кер уен кері айналса, ақсақ түйе алдына шығады» – дейді. Төңкерістен соң жезөкшелер барын да, нарын да құр бан етіп, махаббат жолында адамзатты құтқару үші күресіп жүрген қаһарманға айналды. Достоевскийдің атақты кейіпкері Соня Мармеладова «еркін махаббат тың көсемі» боп шыға келді. Енді мына фактіге назар салыңыз. 1923 жылы ВКП Орталық комитетіндегі Женотделдің меңгерушісі Полина Виноградская мынадай қызық ұсыныс тастады: «Неге эволюциядан ғибрат алмаймыз? Табиғатта қай мақұлық моногамды екен? Еркектер бірнеше әйелді иеленеді. Біз де қалауымызша бірнеше еркекке тұр мысқа шығып жүре берейік».

Жұрттың бойындағы ар-ұяттың жүгенін сыпырып, сезімді бір рет жалаңаштап алу үшін прецедент ке рек еді. Сол мақсатта 1917 жылы 16 желтоқсанда «Не кеден бас тарту туралы» декреттің бір жылдығына ора Петерборда әйелдер шеруі өтті. Шерушілер «Неке – ес кіліктің қалдығы», «Махаббат – байлардың ойлап тап қан ермегі», «Жыныстық қатынасқа еркіндік берілсін!» деп лозунг тартып, көшеге шықты. Ленин бұл шеруге «Так держать, товарищи!» деп қолдау білдірді. Көсем нің қолдауына ие болған әйелдер сол жылдың жазын да «Долой стыд» деген ұранмен тағы бір шеру өткізеді. Бұл жолы көшеге тырдай жалаңаш шықты. Тарихшы Д.Жвания мынадай қызық естелік айтады: «1918 жылы атам майдан шебінен оралып, Петерборға келді. Пат ша кезінде әскери теңіз флотында қызмет еткен. Рево люция орнағасын елге оралды. Ол кезде большевик тердің не реформа жасап жатқанынан хабарсыз. «До лой стыд» қоғамы шеру ұйымдастырып, қыздар жап пай жалаңаш көшеге шығыпты. Сөйтсе атам дым түсін бей «Моншада өрт болып жатыр ма? Неғып жалаңаш жүрсіңдер?» деп ұрысқан екен». Троцкийдің жан досы Карл Радек үйінен жалаңаш шығып келе жатса, көрші нің балалары қорқып кетіп, қаша жөнеліпті.

1924-1925 жылдары Мәскеуде өткен «жалаңаш ше руге» 10 мыңнан аса адам қатысты. Олар қолдарына «Долой стыд» деген плакат ұстап: «Мы уничтожили чувство стыда! Посмотрите на нас, и увидите свободных мужчин и женщин, истинных пролетариев, сбросивших оковы символов буржуазных предрассудков!» деп ұран-датты.

Жазушы М.Булгаков 1924 жылы қыркүйекте күнде-лігіне мынадай естелік қалдырды: «Новость: на днях в Москве появились совершенно голые люди (мужчины и женщины) с повязками через плечо «Долой стыд». Влезали в трамвай. Трамвай останавливали, публика возмущалась».

Суретші Н.Северцова-Габричевская былай деп есіне алды: «Кто-то хохотал до слёз, кто-то плевался. Старухи крестились, говоря: «Апокалипсис! Конец света!» и рас терянно спрашивали у прохожих: «Что же это? И нас зас тавят раздеться?».

Эмиграциядағы орыс қайраткері А.Р.Трушнович бүй дейді: «В 1922 году я несколько раз присутствовал на выступлениях общества «Долой стыд». Совершенно голый, украшенный только лентой с надписью «Долой стыд», оратор на площади Краснодара кричал с три буны – Долой мещанство! Долой поповский обман! Мы, коммунары, не нуждаемся в одежде, прикрывающей кра-соту тела! Мы – дети солнца и воздуха В другой раз мы с женой видели, как из трамвая, ру гаясь и отплевываясь, выскакивает публика. В вагон ввалилась группа голых «детей солнца и воздуха», и возмущенные люди спасались от них бегством.

Большевиктер ұятты – манипуляция нәтижесінен ту ған ұғым деп түсіндірді. Оқырманға түсінікті болу үшін сұрақты былай қоямыз: адамға манипуляция жасау де ген не? Экзистенциалистер мұны былай түсіндіреді: «Ма нипуляция – рухты танытпау, рух болмысын жоққа шы ғару. Оны зерттеуге кедергі келтіру. Б.Ф.Скинердің сө-зімен айтқанда «Тәуелсіз адамды рухани өлтіріп, еркі-нен айырған соң оның іс-әрекетіне әсер етуші себеп терді қолға түсіреміз. Енді оған манипуляция жасау оңа болады». Манипуляцияның мұндай түрін екі жолмен жа сайды: біреуі – академиялық, екіншісі – діни. Академик тер «Рух жоқ, тек инстинкт бар» дейді. Діншілдер «Рухты зерттеуге болмайды, адасып кетеміз. Адам – Құдайдың әмірін көзсіз орындауға міндетті, құлақкесті құл» дейді. Рух жайлы сұрақ қойса, өзіңді күпірлікпен айыптайды. Рух зерттелмейтін ортада ЖАУАПКЕРШІЛІК, АДАМ ДЫҚ БОРЫШ, ЕРКІНДІК, МАХАББАТҚА АДАЛДЫҚ, УӘ ДЕГЕ БЕРІКТІК сияқты болмыстың тәңірлік табиғаты ашылмайды, қоғамға шуағын шашпайды.

Большевиктер махаббат жайлы түрлі теория енгізді. Соның бірі «Қанатты Эрос» («Крылатый Эрос»). «Бі реуді қаласаң, ұятты ысырып таста. Сезіміңді тұншық тырма. Қойныңды аш, құмарыңды бас. Эростың рақа тына бат». Сонымен бірге «Бір стақан су теориясы» («Теория стакан воды») пайда болды. «Махаббат жоқ. Тек қалау инстинкті бар. Адамның барлық қалауы фи зикалық. Адам шөлдейді. Бір стақан су ішкен соң шөлі басылады. Сол сияқты адам махаббатқа да мұқтаж, бі рақ секстен соң бойын қысқан құмары тарқайды. Біреу ге ғашықсың ба, тезірек төсекте табыс! Шөлдеп, шөлің қанғандай құмарың қансын. Ғашықтық, махаббат сияқ ты жалған иллюзияға алданба. Махаббат коммунизм құруға кедергі келтірмеуі керек» деп түсіндірді.

Осы жерде бір қызық айтайық. Осы кітапқа материал іздеп жүріп, Ұлттық кітапханада бір қарт кісімен әңгіме-дүкен құрған едік. Өзі – оқыған, көзі ашық адам. Зей нетке шықса да, қолынан қаламын тастамаған. Түскі ас кезінде әңгімеміз жарасып кетті. Сөз арасында «Бір стақан су теориясын» айтып едік – Ол теорияны жақсы білемін. Студент кезде жиі ай тылатын. Біз 70-жылдары оқыдық қой. Тост сөйлегенд әзілге қосып айтатынбыз, – деді. Бірақ түбі қайдан шық қанын білмейді екен.

Бұл теория 1930 жылдары партияның кезекті сиезін-де сынға ұшырады. Кейін шыққан Ленин жайлы естелік кітаптарда «Ленин жолдас бұл теорияға түбегейлі қар сы болды. Естіген бойда сынап пікірін білдірген» деп айтылады. «Қарсы болса, неге әу баста тыймады?» де ген сұрақ бәрібір мазалайды.

«Бір стақан су теориясының» шалығы қазақ қоғамы на да келіп жетті. Мектеп оқушылары мен студенттері-нің өзі түрлі кештерде мынадай мағынасыз тақпақтар ды жарыса айтып жататын

Қыз деген – гүл,
Гүл деген – шөп
Шөп деген көп
Жұлып алып лақтыра бер.

Революцияға дейін қыз баланың көркі мен сыр-сым-батын дәріптеу анағұрлым жоғары еді. Этика, эстетика, мазмұн – қай жағынан алсаңыз да, арулардың сұлу көр кі мен ғажайып болмысына тамсану ғарыштық деңгей де болғаны, әсіресе Арқа әндерінде анық байқалады. Мысалы, Естайдың «Бір мысқалын» қараңыз

Көзінің қаралығы қарақаттай
Сөзі бар ақ қағазға жазған хаттай.
Көзіндей құралайдың ойнақтатып
Арман не соны құшқан адамзатта-ай

Гүл жүзді, шырын сөзді, бал сілекей
Аяғын келер басып, некей-некей.
Алмадай беттерінен сүйгеніңде
Суырылар тілмен қабат сол көмекей.

Болғанда тілі жақұт, тісі маржан
Еті аппақ жазғытұрғы жауған қардан.
Қан шырын, пісте мұрын, лағыл иек
Пендеде жүзін көрген қалмайды арман.

Болғанда өзі мұндай, жүріс қандай )Күлкісі көңіл ашар гүлістандай.