Валеры Маракоў

Адноуленая зямля

Паэма

I

Быў вечар палкiх парыванняў…

Цвiла зара маёй душы.

Быў я ўстрывожаны дазвання,

Я з новай песняй падружыў.

Ў палях успыхвалi зарнiцы,

Ў палях праз хмары

I туман

Жывыя песнi-чараўнiцы

На даўнi клiкалi курган…

На гонях волi,

На прасторы,

Дзе новы свет жыцця гарыць,

Другiя песнi,

Смех

I зоры

Прыйшла нам доля падарыць…

Спявай, душа,— крынiца песнi,

Жывы узмах арлiных крыл.

Ў блакiтным ганку

Паднябесся

Ўздымай агонь

Жывых свяцiл…

Руйнуй мiнулых дзён галгофу,

Дзе сэрца краю Мураўёў

На жах,

На крыўду ўсёй Еўропы

Мячом Расii пракалоў.

Пракляцце, кат, табе, i злодзей.

Цябе пракляў

Мой родны край.

Такiм, як ты, сказаў ён:

— Годзе,

Даволi сэрца надрываць!..

Так я стаяў,

Так марыў ў нiвах

Маiх прастораў залатых,

I ў глыбiнi душы шчаслiвай

Знiкаў туман, праходзiў дым…

II

— Куды iдзеш ты, дзеду любы?

Сядзь-пасядзi, тут родны край…

— О так, сынок,—

Шапталi дзеда губы,—

Прыйшла i наская вясёлая пара.

Прыйшла пара мужычаму разгону.

Ну, што ж, сынок,

То хочаш, пасядзiм…

Стары ўжо я…

Зямля старога клонiць,

Зямля дае прасторы маладым.

I пад бярозкай белай на кургане

Мы селi ўдвох:

Я — юны,

Ён — стары…

Закат крывавымi i тонкiмi рукамi

Матаў iстужку сонечнай зары.

Устрос дзядок сiвымi валасамi,

А мне здалося —

Гэта хваль разбег.

— Глядзi сюды, на гэты даўнi камень,

Пад iм жыццё,

Пад iм мiнулы век…

— Ах, так, дзядок!..

Кажы, кажы, мой любы,

Я рад падслухаць сэрцам маладым,

Аб чым раскажуць ласкавыя губы,

Аб чым раскажаш

З захапленнем ты…

Ты многа жыў…

Ты многа ў свеце бачыў,

Ты знаў прасторы дальнiх берагоў…

Ах, што з табой?

Ты сцiх.

Ты плачаш:

Аб чым?.. Чаго?..

Скажы, скажы, чаго?..

I ён казаў нек глуха, нек забыта:

— Ты малады:

I мо не ўцямiш ты

Усё, што сэрцам гордым перажыта…

І расказаў жыццё сваё стары.

III

Меў я панурую хату,

Ў хаце ж —

Нядолю вякоў.

І з ёю быў лёсам закляты…

Звалi мяне мужыком.

Хворая жонка…

А дзецi,

Дзецi па свету пайшлi.

Лёсу чужога iх вецер

Ў дальнiя кiнуў палi.

Дзе яны, кветкi краiны,

Кветкi жыцця i вясны?

Вецер хаўтурыць ў далiне,—

Значыць, памерлi яны!

Я не сумую.

Я — горды.

Толькi душа, як арган…

Лье ў мае думы акорды —

Смерцi…

Нядолi

I ран.

Сёння табе раскажу я,

Што не стварыць,

Не вярнуць

Повесць змагання жывую,

Дзiўную повесць адну.

Быў мой Антось на заводзе.

Сын мой —

Рабочы-гарбар.

Меў ён пашану

Ў народзе,

Як правадыр i бунтар.

IV

Як цяпер я помню — хмуры быў завод…

А благi дырэктар

Ў сотнi раз хмурнейшы.

Быў ён кат-зладзюга

I нягоднiк першы,—

Пра яго казаў так будаўнiк-народ.

Горкi i нiкчэмны

Быў там хлеб рабочы…

Быў абмыт крывёю й горкiмi слязьмi.

I прыйшло другое,—

Хтось сказаў аднойчы:

— Досыць мы цярпелi,

Гнулi спiны мы.

Паўставайце, браццi…

У пустэльнi свету,

У пустэльнi свету дзiкай i глухой

Адшукаць павiнны

Мы жывую мэту

Дарагiх i блiзкiх, светлых берагоў.

Гудзеў завод, рамнi спявалi,

I пад машынны

Дзiкi шум

Жывыя словы замiралi,

Вiхурай ранiлi душу…

Кiпела сэрца бурна,

Ўпарта,

I вось дырэктар увайшоў

I пад агонь насмешак-жартаў

Ён гаварыў,

Як кат,

Як воўк…

— Чаго сышлiся, чэрцi-гады?!

Пайшлi адсюль!

А ты, а ты…

Ты зноў бунтарыць?!

Ух, пракляты!

Ты што ж— iх бацька,

Iх святы?

Не сцярпеў Антось мой…

Размахнуўся горда,

Размахнуўся горда i, што стала сiл,

Садануў дырэктару

У свiную морду

Ўсю агiду й крыўду, што ў грудзях

Насiў…

V

Прыйшлi душакрывы. Забралi яго.

Забралi яго i з сабой павялi.

Клялiся навек пазнаёмiць з тайгой,

З сцюдзёным прасторам

Сiбiрскай зямлi…

I бiлi,

I строiлi кпiны над iм.

I горка так сэрцу рабiлася, горка.

Хацелася

Здзекi пусцiць iх на дым,

Парваць

I парушыць iх злую гаворку…

I вось пасадзiлi…

За белай сцяной,

Дзе крыўду з маной называлi братамi,

Ён вiў

Беларусi любiмай вянок,

Ён цвёрды быў сэрцам, як камень.

Нядоўга яму давялося сядзець…

Зямля аблiлася

Крывёю навалаў:

Ў агнi захаплення

I творчых надзей

Бунтарная сiла паўстала.

Ён выйшаў на волю…

Эх, воля…

Эх, свет,—

Жаданая мара стагоддзяў.

Ўжо тысячы год табе верыў сусвет.

Была ты i чыстай, i светлай

Ў народзе…

VI

Неба пажарам фарбована.

Панству, нядолi —

Капут.

Усё, што струхнела,— зруйнована,

Усё, што душыла,—

Не тут.

Час навальнiц i пажараў.

Г-гэх!

Разыдзiся, душа!

Чорная ноч i варожыя хмары.

Нейчы прыдушаны шаг.

Мерзнуць пад плотам

Мiнулага ценi.

Плот пахiлiўся,

Прылёг…

Неба адзета ў пажараў адзенне,

Новы пяройдзен парог.

— Пана павесiць! — крычалi сяляне.—

Панскi маёнтак —

Спалiць.

Смерць i праклён

На жыццёвым экране,

Вечная крыўда зямлi…

Вогненнай лавай кранулася вёска.

— Зрушым маёнтак! —

Буянiў Тамаш…

— Стойце!

Хвiлiну…

Вы п’яныя ў дошку!

Пана павесiць, маёнтак жа наш!

Гэта здабыта рукамi працоўных.

Гэта сваё,—

Гаварыў так Антось…

— Што ж, за маёнтак ты?..

— Так, безумоўна!

Нам ён патрэбен…

— Досыць iржавых атос!..

Вогненнай лавай кранулi сяляне,

Выбухнуў крыўды вулкан.

Смерць i праклён на жыццёвым

Экране…

Усе, хто пакрыўджан,— ўзнiмiся!

Паўстань!..

VII

Ляцелi днi… Прыйшлi чужыя людзi

Ўчынiць апошнi суд,

Суд не на смех.

— Хто бальшавiк у вас тут будзе,

Хто супраць нас, скажы,

Паўстаць пасмеў?

— Адкуль мне ведаць, любы мой паночку,

Ўжо, мабыць, той,

Ну, як яго… Антось…

— Дзе ён жыве?

— За мною.

— Точка!

Вядзi, скажы, што сябра,

Госць…

Прыйшлi i вось — абшарылi ўсю хату…

— Скажы, стары, дзе сын твой?

— Тут няма.

— Ах, вось як!

Ўзяць яго!

Ах, чорт пракляты!..

Спалiць усё, ў сiвы пусцiць туман!..

I занялася хата дзiка й палахлiва…

Упала жонка ў ногi к падляцом.

— Даруй, панок.

— Ўставай, халера!..

Жыва!

Не то цябе услаўлю бiзуном.

З журбой вачэй —

З глухой пустэльнай,

Дзе не было нi кветак,

Нi травы,

Яна пайшла, як з горкага пахмелля,

Схiлiўшы сумна ружу галавы.

Я быў ў экстазе помсты

I адплаты…

Ў душы магiла…

Сэрца, як арган…

Ў руках крывавага i дзiкага заката

Сачыўся лёс рабочых i сялян!

VIII

Быў вечар дзiкi, расстраляны…

А лес шумеў.

А лес шумеў.

Здушыўшы смерць ў душы нагана,

Стаяў паўстанец —

Сам, як смерць.

…Сюды прыйшлi шукаць ратунку

Сыны лясоў,

Сыны балот.

I вецер ўзяў iх пацалункi

Аддаць зары ў чырвоны рот.

I раптам —

Крыкi,

Плач

I стогны.

У небе дым, агонь i кроў.

Хвiлiна —

Й лес адзет трывогай…

— Браты, нас паляць! Марш ўпярод!..

I вось сышлiся… Рвалi… бiлi…

На момант месяц выйшаў з хмар…

I я пабачыў —

Сын мой мiлы,

Ад кулi ўпаўшы, памiраў.

Рвануўся я душой з-за кратаў.

Душы няма нiякiх крат!

I я адчуў

Ў той дзень пракляты,

Аб чым шаптаў i пеў закат.

Мiнулi днi…

Прыйшло другое…

Краiна стала ажываць…

Адным,

Бунтуючым прыбоем

Мы выйшлi край свой вартаваць!..

Зямля не скрыўдзiць,

Не пакiне,

Зямля — наш дом, з нас кожан госць

У новай

Сонечнай краiне,—

Шкада — не можа жыць Антось.

IX

Схiлiўся дзед, i срэбра кудраў

Упала хваляй

На плячо.

Ў яго вачах сталеццяў мудрасць…

Агонь i сум

Ў яго вачох.

— Табе шкада, дзядок, памершых?

— Як не шкада?

Шкада, сынок.

Бывае,

Сэрца ў шчасце верыць

I веры тухне аганёк!

Ну, мне пара…

Мяне чакаюць…

Пагас за лесам водбліск дня…

I ён пайшоў…

Ўдалi змаўкалi

Яго шагi.

Ён патанаў

У змроку ночы.

Ўдалі за гаем

Загучала

Няйначай песня — рос уздым…

I ўсё тут

Мэту абуджала

Быць вечна чыстым, маладым!

I я пайшоў…

Дрыжалi ценi…

Ўставаў над возерам туман…

Ў агнi

Бунтоўнага натхнення

Душа спявала, як арган…

I я пайшоў — палёў бяскрайнiх,

Вясны бяскрайняй

Ўзяць агонь…

Вiтанне ж, родны край, вiтанне

З жывых i родных берагоў.