Аңдатпа

Күллі мадақ барша ғаламды жоқтан бар еткен Ұлы Жаратушы Алла Тағалаға тән. Ардақты елші Мұхаммед Мұстафаға және оның отбасы мен сахабаларына сәлем жолдап, салауат айтамыз.

Қазақ халқының рухани мәдениеті мен халықтық болмысы Ислам мәдениеті негізінде қалыптасқан десек, артық айтпаған болар едік. Сол себепті Ислам біз үшін тек дін ғана емес, ол біздің рухани мұрамыздың қайнар бастауы болып табылады.

Ал Ислам атты даңғыл жолдың Құраннан кейінгі негізі Мұхаммед Мұстафаның (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) хадистері мен сүннеті аясында қаланғаны белгілі. Аллаға иман еткен мұсылман адам үшін пайғамбар сүннетінің алар орны айрықша. Себебі, Құран Кәрімдегі әрбір мәселенің негізгі өзегін беріп, жалпылама айтылған бұйрықтарды, ондағы кесек үкімдерді тарқатып, егжей-тегжейлі баяндап, түсіндіретін Алла елшісі болатын. Мәселен, Құранда намаздың мүміндер үшін парыздығы айтылғанымен, оның қалай оқылуы, ондағы рәкат сандары баяндалмаған. Мұны Расулалланың сүннетінен таба аламыз. Сол секілді зекет құлшылығының парыз екендігі аяттарда айтылғанымен, оның қай малдан қанша мөлшерде зекет берілуі керектігі нақтыланбаған. Мұны да пайғамбар сүннеті арқылы ғана біле аламыз. Алла Тағала Құранда:

«وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ»

«(Уа, Мұхаммед!): Саған да осынау Зікірді (Құранды) адамдарға түсірілген (ақиқаттарды, иләһи үкімдерді, уағдалар мен ескертулерді) ашып түсіндіруің үшін түсірдік. Бәлкім, олар шындап әрі жүйелі түрде ойланар»1, – деп, пайғамбар сүннетінің дініміздегі орнын белгілейді. Сондықтан дінімізді толыққанды үйреніп, тани түсуіміз үшін пайғамбарымыздың хадистерін жан-жақты зерттеп, сүннетіне жақындай түсіну қажеттілігі бар.

Енді қазіргі таңда пайғамбарымыздың сүннетін, хадистерін мойындамайтын қайсыбір топтар қылаң беруде. Олар «Құран бізге жеткілікті» деген пікірді алға тартады. Мұндай әрекет тарихта да болған. Сүннетті жоққа шығару бүлігі ең алғаш Хижри екінші ғасырда басталған. Бұл бүліктің артында Харижилер мен Мұғтазила секілді ағымдар тұрды.

Бұған қоса, кейінгі замандарда ориенталистердің сүннетке жасаған шабуылы нәтижесінде пайғамбар сүннеті төңірегінде әртүрлі күмәнді пікірлер кең тарай бастады. Олар

«مَّا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِن شَيْءٍ»

«Біз Кітапта еш нәрсені қалыс қалдырмадық, титтей де ағаттыққа жол бермедік»2 деген аятты алға тарта отырып, «Құранда барлық нәрсе егжей-тегжейлі айтылған болса, онда сүннет не үшін қажет?» деді. Сонымен қатар, «Хадистер 200 жылдан кейін барып қағазға түсіп, жазыла бастағандықтан, оның нақтылығы сенімсіз» деген күмәнді пікір айтты. Хадиске жала жабатындардың тағы бір уәжі – көптеген хадистердің ақылға, қисынға келмейді деулері. Бірақ олардың мысал ретінде келтірген хадистерінің бірде-біреуі онсыз да ислам ғалымдарының сын тезінен өтпеген. Мұның барлығы дін дұшпандарының айла әрекетінен басқа түк те емес.

Міне, қолдарыңыздағы еңбекте осы секілді хадис, сүннет төңірегіндегі біраз мәселелерді талқылап жазылған бірқатар зерттелген, талданған, ғылыми мақалалар топтастырылып отыр.

Баспадан

Сүннеттің дініміздегі орны

Сүннет – Алла елшісі мен ардақты сахабалардың өмір сүрген кезеңінен біздің заманымызға дейін жеткен, қасиетті Құранмен қатар сақталып, әр ғасырда жүздеген алып тұлғалардың түрлі мәселеде шешім іздеп, жүгінген иләһи қайнар көз және шариғаттағы екінші негіз болып саналады.

Алла Тағала жаратылыстың ең ардақтысы адам баласына3 айрықша игіліктер берген. Жер мен көктегі барша жаратылыс адамға бағынышты етілген4. Жер бетіне халифалық ету сынды ұлық міндет берілген адам ұрпағы5 ақыл, жүрек, рух, түйсік және ар-ождан секілді сезу қабілеттеріне ие болуы арқылы басқа жаратылыстардан әлдеқайда жоғары тұрады6. Бұл адамның өзге тіршілік иелерінен артық етілгенін білдіреді. Міне, осындай қасиеттер берілген адам баласы әлбетте, елеусіз, ескерусіз қалмаған7 Одан осы ерекшелігіне сай, лайықты құл болу талап етіледі. Құранда Алла Тағала:

«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ»

«Мен адамзатты тек қана (Мені танысын һәм) Маған құлшылық етсін деп жараттым!»8 дейді. Ұлы Жаратушы адамзатқа өмірдің жалпы мағынасын, жаратылысының түпкі мақсатын, өмірге келуінің хикметін ұғындырып, жалғыздық пен мақсатсыздықтан құтқаратын болмысы айрықша, ерекше мінезге ие тұлғаларды таңдап, оларды пайғамбар етіп жіберіп отырған. Бұл ұлы тұлғалар өздері өмір сүрген дәуірлерде асқан жауапкершіліктері арқылы адамдарға Хақты танытып, ақиқатты жеткізген әрі жол көрсеткен9.

Пайғамбарлық міндеті адамзат пен жындарға ортақ бағытталған соңғы елші Мұхаммед Мұстафа (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пәк жаратылысымен, кемшіліктен ада келбетімен, ұлы мінезімен, сенімділігімен, арлылығымен, намыстылығымен, жоғары парасатымен, темірдей тұрақты мінезімен, ғажайып ділмарлығымен, терең құлдығымен және айрықша қабілетімен өзінің жіберілу мақсатына сай өмір сүрді. Осы айрықша болмысымен ол адамзат алдында сенімді жолбасшы, кәміл ұстаз, кемел тәрбиеші және пайғамбарлық парасаты (фәтанат) арқылы құтқарушы бола білген. Ол туралы Құранда былай делінеді: «Алла елшісінде сендер үшін әрі Аллаға және ақырет күніне бар үмітін артқан һәм Алланы көп еске алып, Оған көп құлшылық ететіндер үшін қай жағынан алсақ та, теңдессіз үлгі-өнеге бары күмәнсіз»10

Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) – ешкімге ұқсамайтын айрықша үлгі-өнеге иесі, құлшылықты Ұлы Жаратушының талабына сай түрде орындауда жөні бөлек жолбасшы. Оның жолбасшылығына жіті назар аудару, өмірінің әр сәтіне хикмет көзімен қарау, сый-құрмет танытып, қадір тұтуда қалыс қалмау және ойда, сөзде һәм іс-әрекетте оның алдына шықпау11 – мүміндердің Алланы жақсы көріп, мойынсұнғандығының көрсеткіші болып табылады12. Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жүрген жолы, өмір салты, дүниеге деген көзқарасы, адамзат қоғамына бағыт-бағдар берудегі принциптерінің жиынтығы болып табылатын қасиетті сүннеті болса, бізге тастап кеткен ізгі аманаты. Оған иман етуіміз бен бойұсынуымыз секілді мойнымыздағы жауапкершілігімізді асыл сүннетіне жүгіну арқылы, толассыз құрмет пен сый көрсету арқылы көрсете аламыз13.

Өмірдің барлық қырын қамтитын Алла елшісінің сүннетіне жан дүниемізбен көңіл қою әрі ұстану – біздің түпкі мақсатымыз әрі сүннеттің салмағын сезіну болып табылады.

Сүннетке ден қою

Сүннетті қадірлеп, тиісінше бағалау – ең алдымен оны қабылдап, мақұлдаудан басталады. Исламға иліккен әрбір пенде Ұлы Жаратушының талабына сай өмір сүру үшін сүннетке аса мұқтаж екендігін қабылдауы қажет. Аллаға иман мен мойынсұнуға жетелейтін жолдың елшісі көрсеткен жолға ерумен бастау алатындығын Құран кәрім былай деп баяндайда:

«Егер Алланы шынымен жақсы көрсеңдер, маған еріңдер. Сонда Алла Тағала да сендерді жақсы көріп, күнәларыңды кешіреді»14. Осы аят түскен кезде мұнафықтардың басшысы Абдуллаһ ибн Үбәй «Мынаны қараңдар! Мұхаммед өзіне бойұсынуды Аллаға мойынсұнумен тең көруде. Христиандардың Исаны жақсы көргеніндей біздің де өзін жақсы көргенімізді қалайды» деген әңгіме таратады. Сол кезде артынша мына аят түседі:

«قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ ۖ فَإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ»

(Сондай-ақ оларға): «Аллаға һәм елшісіне бағыныңдар», – деп айт. Егер олар (бағынудан бас тартып) сырт айналып кете барса, онда (кәпірлер біліп қойсын), кәпірлерді Алланың жақсы көрмейтіні шүбәсіз»15 делінеді. Сөйтіп Расулаллаға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) еру христиандардың хазірет Исаны тәңір етіп алғаны секілді әрекет деген ойдың қисынсыз екендігін көрсетті. Құдайға деген сүйіспеншілікті христиандар секілді үшке бөлмей, «Мен өзімді Аллаға тапсырдым» деп, терең сүйіспеншілігіңді жан-тәніңмен Раббыңа арнап, Аллаға берілу, Аллаға ғана мойынсұну қажет. Ал, хазірет Пайғамбарымызға мойынсұну болса – оны Алланың тағайындаған елшісі, дінді жеткізушісі деп біліп, Ұлы Жаратушының бұйрықтарынан хабар беруші болғандықтан оған Алла үшін мойынсұну керек. Қандай да бір елшіні қабылдау оның жіберушісін де қабылдауды білдірсе керек. Мәселен, қандайда бір елден келген елшіні қабылдамау, оны жіберген мемлекетті және оның басшысын қабылдамау деген сөз. Сол секілді Алла елшісін қабылдамау Ұлы Жаратушыны теріске шығару һәм Оған құрметсіздік болады16.

Сүннеттің мәні

Сүннеттің адам өміріндегі атқаратын рөлі мен түпкі мәні – оның пендеге жөн сілтеп, бағыт-бағдар беру арқылы қос дүние бақытына жеткізуінде. Бұл сүннетің бағасы мен қадір-қасиетін білетін адамға түсінікті жайт. Әрбір адам өзінің өміріне қажетті болған немесе өзі үшін құнды деп тапқан нәрсесін жақынырақ танып-білуге ұмтылары және ол үшін барын салары анық. Ал бұл өз кезегінде өмірдің мәнін ұғыну талпынысымен жүрген саналы адам үшін алғашқы маңызды қадам болмақ. Мұндай адамның санасын «Бұл не? Не үшін? Қалай?» деген сұрақтар мазаламай қоймайды. Мұндай талпыныс Пайғамбар сүннетін жан-жақты ұғынуға ықпал етері сөзсіз. Жалпы сүннетің мәніне терең бойлау өмірімізді жүйелеп, реттеуде айтарлықтай маңызға ие.

Ғылыми негізі жоқ дүниелердің ғұмыры қысқа болары белгілі. Сол себепті адам баласы әр нәрсені ілім мен тәфәккүрдің негізінде қабылдауы қажет. Әйтпесе сенімінде, өмір салтында көптеген күдіктерге жолығып, соққыға төтеп беруде әлсіздік танытары хақ. Мұсылмандық өмір салттың негізі саналатын сүннетке тарихта да, қазіргі таңда да түрлі деңгейде шабуылдар жасалғанын білеміз. Дүниенің арбауы мен зайырлылық түсінігінің біздің бет-бейнемізді танытатын төл құндылықтарымызды, сүннетке сай ислами ұғымдарды әртүрлі ағымдар негізсіз дәлелдерді келтіріп, сынға алуда және айыптауда. Олар адамдардың санасына «сүннетпен өмір сүру – заманауи өмірге сай келмейді» деген тезисті сіңіруге тырысып бағуда. Ал, негізінде бүгінгі түрлі проблемалардың Батыстан келген модернизм ұғымынан туындағандығы белгілі. Енді адамзат қоғамы шарқ ұрып осы тығырықтан шығар жолды іздеуде.

Сүннетке негізделген өмір сүру салты – адам табиғатына дөп келеді, яғни онымен астасып жатады. Сонымен қатар мұндай өмір сүру салтына ешқандай жасанды принциптер бұғау сала алмайды. Ал жоғарыдағы аталмыш проблемалардың пайда болуында мұның ешқандай да үлесі жоқ.

Қазіргі таңдағы адамзат қоғамының басты проблемаларының бірі болып табылатын «кедейлік», білім берудің жүйесіздігінен пайда болатын «надандық», ғаламдық мәселеге айналып, ғаламды дүр сілкіндірген «террорлық түсінік» пен қоғамды алауыздыққа итермелейтін «ұлтшылдық» секілді проблемалардың шешімі – өмір салтымызды асыл сүннетке бейімдеу. Ол үшін ең алдымен сүннеттің түпкі мәнін ұғынып, оның қандай принциптерді алға тартатындығын анықтап және сүннетке негізделген ойлау тәсіліне қол жеткізу керек. Батыстық дүниетанымнан мейлінше әсерленген бүгінгі күнгі адамдар «өмір сүру салтыма сай келмейді» деген түсінікпен сүннетті қабылдамауы, оны бұрмалағысы келіп, оған күмәнмен қарауы бек мүмкін. Бірақ біз сүннеттің уахидан нәр алатын иләһи қайнар екенін ұмытпауымыз керек. Сондықтан сүннеттен кемшілік іздеудің орнына табиғат пен қоршаған ортамызды жермен-жексен етіп жатқан тойым білмейтін эгоизм мен прагматизмнен іздеу дұрысырақ болады. Болашағымызға қатер төндіретін міне осы.

Сүннетті қабылдағысы келмей «Пайғамбарым заманынан бері қаншама заман өтті, сондықтан бұл бүгінгі таңда іске асуы әсте мүмкін емес» деп күмән мен күдікке жол ашу – бұл өзімізге және өзіміздің төл мәдениетімізге қарсы жасалған ең ауыр әділетсіздік болады. Батыстық миссионерлер мен ориенталистердің жымысқы жоспарларын жүзеге асыру мақсатында ойлап шығарған күдіктері бізді сүннетке негізделген өмір салтымыз бен түсінігімізден айырмауы керек. Асылында сүннет қиялдан туындаған мәдени дүниетаным емес. Оның негіздері нақты әрі іс жүзінде жүзеге асқан, ол қаншама халықтың өз-өздерін танып-білулеріне ықпал еткен иләһи кеңшіліктің бір көрінісі. Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сүннетіне ерген арабтардың ширек ғасыр уақыттың ішінде мәртебесі артты. Дәл сол секілді сүннет селжүктерді білім мен мәдениетте шыңға шығарды, Османдықтарды ғасырлар бойы жетістіктен жетістікке жетеледі. Сүннет жолы – адамзатқа имам Әбу Ханифа, имам Бұхари, имам Тахауи, имам Матуриди, имам Ғазали, Абдулқадир Гейләни, Мәуләнә Жалаладдин Руми, шах Нахшибанди, имам Раббани сынды адамзатты біліммен сусындатып, әлемді жарық нұрға бөлеген өресі биік алыптарды сыйлады. Сол себепті сүннет – ұлы мәдениет.

Бүгінгі таңдағы мұсылман қауымының мойнындағы міндет – өткен тарихтағы осы жетістіктерімізді санамалап мақтану емес, сүннеттің барлық ғасырлардағы түйткілдерді шешуге қабілетті екендігін, оның өмірімізді жақсы жаққа өзгерте алатынын және қандай жағдайда болмасын біздің соған жүгінетінімізді көрсету.

Бұл жердегі бізді қатты қынжылтатын нәрсе сүннетті сөз жүзінен гөрі іс жүзінде қолға алып, өмірімізге енгізе алмауымыз. Сөзіміз бен ісіміздің бір жерден шықпауы. Ал негізінде сүннетке деген құрметтің бір ғана жолы бар – ол Алла елшісінің бұйрықтары мен ескертулері негізінде өмір сүру. Өткен тарихымыздан алатын басты сабағымыз осы болса керек.

Сүннетті іс жүзінде жүзеге асыру

Ұлы Жаратушының пенделеріне жіберген жолдауы мен Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сүннетінің сырына «Бақыт ғасыры»17 тұрғысынан және ширек ғасыр ішінде жасалған мұғжизалық рухани төңкеріс тарапынан тағы бір рет қайта үңіліміз қажет.

«Қайта үңілу» сөзі арқылы айтқымыз келген нәрсе – бүгінгі таңдағы мұсылмандардың басындағы түйткілдердің түйінін шешіп, шарасыздықтан құтылуларына себеп болатын бір шешім іздеу. Заманымыздың озық ойлы ғалымдарының бірі Бәдуиззаман Саид Нұрси ұсынған тәсілмен үңілу һәм оқу, яғни бір жағынан иләһи ескертулердің мән-мағынасына терең ой жүгіртіп оқу, екінші жағынан Алла Тағаланың бұл дүниеге орнатқан заңдылықтарын яғни, жаратылыс кітабын да дәл солай жіті көңіл бөліп оқу. Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сүннетіне зер салып талдап қарайтын болсақ, оның екі кітапты терең оқығандығын байқаймыз. Мекке кезеңінің саяси шиеленіске толы қиын-қыстау жағдайында жоқ жерден шешім тауып,

«وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ»

«Жамандықтың қарымын әрдайым жақсылықпен қайтаратындар»18 секілді ұстанымы арқылы небір қиындықтарды Ұлы Жаратушының жәрдемімен сары майдан қыл суырғандай етіп оп-оңай шеше білді. Мысалы, Бәдір шайқасында Хубәб ибн Мунзирдің ұсынысымен әскерін құрайыштықтарға ең жақын құдықтың басына орналастыру арқылы соғыстың ұтқыр стратегиясын қолданған19. Ал Хандақ шайқасында «Соғыс – тактика мен жаңылдырудан тұрады»20 деп, дұшпанды састыратын тәсіл қолданудың маңыздылығын білдірген. Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) осы секілді көптеген ұтымды әрекеттері оның Алла Тағаланың жәрдемі мен қамқорлығына жүгінуінің нәтижесі. Сонымен бірге өзі де ырыққа бой алдырмай, себеп-салдар заңдылығын қатаң сақтағандығын көреміз.

Сүннетті қазіргі таңдағы ислам әлемінің түйткілдерін шешуде ең басты құрал ретінде ұсына отырып, жоғарыда аталып кеткен шариғат пен табиғат заңдылықтарын бірге қарастыруды қолға алған жөн. Жалпы дұрыс оқи білу, дұрыс түсіну және оны жүзеге асыру – материалдық һәм рухани жетістікке жетудің төте жолы болып табылады. Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ұсынған осы тәсілінен мұсылмандар соңғы бірнеше ғасырда алыстағандықтан, өкінішке қарай, орын алған қиыншылықтардың және материалдық тоқыраудың негізгі себебі дін деп есептелді. Ал негізінде бұл қателіктің себебі шариғатты біліп, алайда табиғат заңдылықтарына және себептерге тиісінше көңіл аудармаған біздерге, яғни адамдарға байланысты. Сенімі қанша жерден дұрыс болса да табиғат заңдылықтарына көңіл бөлмеген адам міндетті түрде қателікке ұрынады. Мысалы, жаратылысы судан тұратын бір мақлұқ суға мұқтаж екендігін біле тұра суды ішуден бас тартар болса, онда ол бұл өмірмен қош айтысары белгілі. Себебі, ол қарапайым заңдылықты сақтамады. Сондықтан да суннәтуллаһты, яғни бұл дүниедегі заңдылықтарына бағына отырып Аллаға сыйыну, Алланың қолдауы мен қорғауын сұрау – өмірді және Пайғамбар сүннетін дұрыс зерделеу, оған дұрыс үңілу болып табылады.

Ғасырдың проблемаларын сүннет арқылы шешу

Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) заманында оның басшылығымен (сүннетімен) өз шешімін тапқан надандық, кедейлік және алауыздық секілді проблемалар қазіргі таңда да шешілуі кезек күттірмес мәселе болып отыр. Бүгінгі таңда мұсылмандар осы түйткілдердің шешімін іздеп шарқ ұруда. Бұған қатысты Саид Нұрси «Біздің дұшпанымыз надандық, кедейлік және алауыздық. Бұл үш мәселені өнер, мағрипат және бірлік арқылы шеше аламыз. Бұған қоса, бізді осы мәселеде жетістікке жетелеп, қырағы болуымызға себеп бауырларымызбен және айналамыздағы көршілерімізбен құшақ айқастырып дос боламыз. Себебі, араздықтың түбінде жамандық жатады, біздің біреуге дұшпандық жасауға уақытымыз жоқ»21 деген болатын. Бұрын басқаға жәрдем қолын соза алатын мұсылмандардың қазіргі таңда қайыр сұрап, тіленшілік жағдайға түскендігі, сол арқылы Ислам әлемінің іргесі шайқалып, аянышты хәлге жеткендігінің негізгі себебі жылдар бойы «жаратылыс кітабын» оқуға мән бермей, селқостық танытқандығы. Енді Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) осындай түйткілдердің түйінін қалай шешкендігіне назар салып көрейік.

Пайғамбар қаласы саналған Мәдина да бұл проблемалардан ада емес еді. Һижреттің алғашқы жылдарында жоқшылықта өмір сүрген суффа сахабаларының22 жағдайы Пайғамбарымызды алаңдататын. Бірде ауыр тұрмыстың салдарынан қолдары күс болып кеткен қызы Фатима (р.анһа) Алла елшісінен бір қызметші сұрайды. Сонда ол: «Суффа сахабалары таршылық көріп жатқанда саған қызметші бере алмаймын, қызым. Олардың жыртығын бүтіндей алмай жатырмын. Құлдыққа түскендерді сатып, одан түскен қаражатпен суффалықтардың қажеттіліктерін өтеймін», – деп жауап берген еді23.

Расулалланың ошағында апталап, тіпті айлар бойы қазан асылмайтын. Суффа сахабаларының бірі Әбу Хурайра мен Әбу Зәррдің (р.анһумә) айтуынша, олар кеш батқанда Алла елшісінің үйіне келеді екен. Пайғамбарымыз оларды үйінде қонағына берер азығы бар бірлі-жарым сахабалардың үйіне жібереді де, қалғандарын өзі тамақтандырады екен24. Бұл ұлы тұлғалардың сол кезеңде жоқшылықпен сыналғанына Мәдина көшелері куә. Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Бүлігінен сақта деп Аллаға сыйынған»25, «Мұқият болмаса, күпірлікке итермелейтінін»26 айтқан осы кедейлік мәселесін шешу үшін – бірінші кезекте мүміндердің өзара бірлігін қамтамасыз етіп, қолындағы барын Меккеге тастап келген мұхажирлер мен оларды құшақ жайып күтіп алған ансарлардың арасында бауырластық орнатты. Осы бауырластықтың нәтижесінде ансарлардың мұхажирлерді демеуі яғни, өзі мұқтаж бола тұра қолындағы барын беріп, жомарттық жасауы олардың жараларының жазылуына майдай әсер етті. Сөйтіп нәтижеде Мәдинада жаңадан құрылған мұсылман мемлекеті экономика саласында алдыңғы қатарға шықты. Мұхажирлердің ұйытқы болуымен құрылған Мәдинада бой көтерген базар арқылы Ислам экономикасының сауда-саттыққа байланысты принциптері нақтыланып, яһудилердің саудадағы үстемдігін уақыт өте келе әлсіретті27. Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жасаған бұл бастамасы – себептерге сүйене отырып, кедейлік пен жоқшылықтан құтылуда қолғанған тәсілі.

Хижреттің алғашқы жылдарында сахабалар арасында оқу-жазу білетіндердің саны тым аз еді. Құранның арабтарды умми халық екенін баяндауының бірден бір себебі осы болса керек28. Пайғамбарымыз бұған қатысты: «Біз арабтар үмми (оқу, жазудан бейхабар, сауатсыз) бір қауымбыз» – деген болатын29. Осы себептен оқып жаза алатын адамдардың санын арттыру ісіне алғашқы күннен бастап көп күш жұмсалғандығын байқаймыз. Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Мәдинаға бара сала алдымен мешіт салдырады, сол жерде жүргізілетін білім мәжілістерінде сахабалардың оқып үйренуін қадағалайтын ұстаздарды тағайындайды. Мешіттің бір бұрышына көлеңкелік баспана жасатып берген суффалықтарға Құран тәлімі мен оқу жазуды үйрету үшін Убәда ибн Самитті тағайындайды. Абдуллаһ ибн Сағыд әл-Аса (р.анһу) хикмет ілімімен айналысатындығы үшін оған «хикмет мұғалімі» лақабы берілді. Бәдір шайқасында қолға түскен Меккеліктерді он балаға оқу-жазу үйреткен жағдайда босататындығы туралы келісім Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сахабаларының оқып, үйреніп білім алуы үшін қандай мүмкіндік туса, соны қалт жібермей қолданғанын көрсетеді. Расулалла оқып-үйренуде тың жоспарлар жасап, надандықты жеңудің бірден-бір жолын ашып көрсетті.

Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пайғамбарлығынан бұрын араб әлемінде ру-тайпаға бөліну, сол кездегі қауымдардың арасындағы алауыздықтың басты себептері болатын. Расулалланың келуімен Мәдинада өмір сүрген Әус пен Хазраж тайпалары арасында да тура осы жағдай бар еді. Исламды танып білместен бұрын өшпенділік, өкпе, кек, дұшпандықпен жүз жылдық қан кегі үшін бір-бірін өлтіру, мал-мүлкін тартып алу әрекеті орын алған. Бір жерде бас қосып тұра алмайтын дәрежеге жеткен. Алла елшісіне (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) биат етуден30 бірнеше жыл бұрын Буас соғысында бір-бірін аяусыз қырып, жаншыған осы екі тайпа, Алланың игілігі мен қолдауының арқасында бір-біріне сүйіспеншілікпен қарайтын, құшақтары айрылмас бауырларға айналды. Алла ол мүміндердің жүректерін жарастырды31 және барлығы тек бір жүрекке айналып тыныштыққа қол жеткізді. Олар Алла елшісінің иләһи ескерту ретінде ұсынған

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»

«Расында, мүміндер – бір-біріне шынайы бауыр. Олай болса, (жүз шайысып, ат құйрығын кесіскен) бауырларыңның арасын жарастырыңдар, сондай-ақ (бауыр ақысына келгенде) Алладан қорқыңдар (һәм үкіміне қарсы келуден сақтаныңдар)! Міне, сонда Оның рақымына бөленерсіңдер!»32 бұйрығына бойсұнуы арқылы бақытсыздықтан құтылған еді. Олар әз Елшінің: «Уа, адамдар! Алла жалғыз, барлықтарың Адам атаның ұрпағысыңдар. Ал Адам болса топырақтан жаратылған. Араб араб еместен, ақ нәсілді қара нәсілдіден тақуалықтан басқа нәрседе артық бола алмайды. Адамдар бір-бірінен тақуалық дәрежесіне қарай үстем бола алады»33 деген өсиетіне соншалықты адалдық көрсеткен және осы жетістіктердің тек қана иләһи қолдаудың нәтижесінде ғана іске асқандығын ешқашан ұмытпаған. Мәдинадағы бұл бауырластық пен бірлік, сезімнен бұрын ақыл, логика және ерікті түрде жүзеге асқан бауырластық еді.

Сүннеттің бүгінгі күндегі мұсылмандар үшін беретін ең басты насихаты – сүйіспеншілік пен ауызбірлікте тек сезіммен ғана шектеліп қоймай жан дүниесімен, бар ой-санасымен, сенімі тұрғысынан біріккен саналы бауырластыққа ұмтылу. Сондықтан да Саид Нұрси кез-келген мәселенің әрдайым логикалық қыры мен динамикасын назарға алып отырған. Мысалы, «Жаратушыларың бір, барша мүліктің иесі болған тәңірлерің бір, құлшылық ететін құдайларың бір, ризықтандырушыларың да бір, бір, бір мыңға дейін бір. Сонымен қатар, Пайғамбарларың бір, діндерің бір, құбылаларың бір. Бір, бір, жүзге дейін бір, бір...», – дейді. Сондықтан адам баласы осы секілді жүздеген ортақ нәрселерді назардан тыс қалдырмай татулық пен бауырластықтың қаншалықты маңызды екендігін ұғынуы керек және оның қалыптасып, әрі қарай жүзеге асуы үшін барын салуы қажет34.

Қорыта айтқанда, сүннеттің өміріміздегі рөлін ұғыну өте маңызды болмақ. Мұны тиісінше түсіну үшін сүннетке деген мұқтаждығымызды жан дүниемізбен сезініп, оған көңіл қою, маңыздылығын ұғыну, өмірімізді дұрыс арнаға бұру үшін қандай негіздерге сүйену қажеттігін одан үйрену, сонымен бірге үйреніп қана қоймай оны тіршілігіміздің қайнар бұлағына айналдырып, одан қанып ішу, сөйтіп өмірімізге сіңіру арқылы мүмкін болады. Әсіресе, Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «мәнһәлул-азбил-мәурид» (тәтті су қайнар көзін) қазіргі таңдағы мұсылмандарға ұсынып, оны әрі шариғат, әрі жаратылыс заңдылықтары тұрғысынан түсіну һәм қарау маңызды. Міне, осындай таным көкжиегі арқылы сүннеттің нұрлы жарығы шеңберінде кешегі күні қалайша өркениет құрып, адамзаттың игілігіне жараған болсақ, Алланың қолдауымен бүгінгі күні де, ертең де соның іске асуы мүмкін. Сондықтан да біздің басты міндетіміз – сүннетті шын көңілден құрмет тұтып, оны тиісінше дәріптеу.

Сүннетке деген қажеттілікті арттыратын себеп-салдар

Исламдағы заңдылық секілді, қажеттілік те негізгі бастауын Алланың Кітабынан және Расулының (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сүннетінен алады. Бүкіл өмір саласында керек, әрі өміршең осы қағидаға орай, сүннетті ұстану мәселесін Кітап (Құран) пен сүннеттің ашық мысалдары арқылы талдау шүбәсіз табиғи жай.

Құран Кәрімнің сүннетті ұстануды бұйыруы

Құран Кәрімде сүннетті ұстанудың қажеттілігі былай баяндалады:

«وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»

«Расул сендерге не жеткізсе, соны алыңдар, соны ұстаныңдар; ал сендерді неден тыйса, одан сақтаныңдар!»35 Сахабалар осы аятта сүннет толықтай қамтылған деп біледі. Мәселен, Абдуллаһ ибн Мәсғуд «денеге татуаж салдыру, әйелдердің қасын жұлуы тәрізді әрекеттерге деген тыйым Құранда бар ма, жоқ па» деген сауалға Пайғамбарымыздың соған қатысты хадисімен жауап беріп, мұны Құранға тән тыйым ретінде қабылдау мәселесінде де осы аятты дәлел еткен36. Мәудуди олжа бөлісуге байланысты түскен бұл аятттағы үкімнің жалпы және негізгі мақсаты қай жерде болмасын хазірет Пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бұйрығын орындау екендігін айтып, мұның себебін былай түсіндіреді: Расул сендерге не әкелсе, соны алыңдар дейді де, сөйлемнің жалғасында «сендерге нені әкелмесе» емес, «неге тыйым салса, содан сақтаныңдар» делінеді. Бұл үкім тек олжаға қатысты мүліктің бөлісін ғана қамтыса, онда «нені әкелмесе» деген болар еді. Ал нені тыйым салса дегенінен аңғарылатыны – хазірет Пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бұйрығы мен тыйымдарының орындалуы. Алла елшісінің өзі де (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өзі де «Сендерге бұйырғанымды мүмкіндігінше орындауға тырысыңдар, ал тыйғандарымнан сақ болыңдар»37 деген.

Жалпы пайғамбарға иман келтіруді бұйырған аяттар оған ілесуді де меңзейді. «(Уа, Мұхаммед!) Ендеше, сендер де Аллаға және Оның барлық сөздеріне (яғни, барлық кітаптары мен үкімдеріне) кәміл иман еткен «умми»38 пайғамбары әрі хақ елшісіне иман келтіріп, соңынан еріңдер. Сонда тура жолға түсесіңдер», – деп жар салғын»39