Пікір

Еліміз еңсесін тіктеп, сансыз мұраларын түгендей бастаған уақытта арамызға нұрын шашып қайта оралған Исламның иісі елге қайта сіңе бастады. Сонау ерте заманнан қазақы дәстүрімізбен біте қайнасқан асыл дінімізден кеңінен мағлұмат беретін әдебиеттеріміз көбейіп, адам жанын ізгілікке тәрбиелейтін діни кітаптарды діннің діңгегіне сүйеу болам деген кез келген азаматтың қолынан кезіктіресіз. Бұл тұрғыда Қазақстан мұсылмандары діни басқармасның білікті қызметкерлерімен қатар дінтанушы, исламтанушы азаматтар да бірқатар ауқымды еңбектер жазып келеді. Осындай игі шаралардың арқасында Исламның елімізде қарқынды дамып келе жатқанынан көзі ашық, көкірегі ояу жұртшылық хабардар.

Дінтанушы Құдайберді Бағашар бұдан бұрын «Көкжиек» баспасынан жарық көрген «Тағылым тамшылары», «Исламдағы бала тәрбиесі», «Исламдағы тазалық» кітаптары арқылы оқырман қауымға жақсы таныс.

Бұл жолы оқырмандардың алдына сый табақтай тартылып отырған кітабы ғибраты мен тағылымы мол пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.а.с.) мұхиттай терең мәнді ғұмырынан сыр шертеді. Адам баласының пәнидегі күнделікті күйкі тіршілігін, мінез-құлқы мен рухани қасиеттерін сөз ете отырып, Ислам әлемінің нұрлы шуағы мен барша адамзаттың ізгі арман-мақсаттарынан ой қозғайды.

Иә, кітап барша адамзаттың ізгі армандары мен мақсаттарынан, рухани құндылықтарынан ой қозғайды дедік. Әлқисса, сөзімізді автордың «Ислам және өркениет», «Иман және халық», «Жас қазақ» газеттері, «Иман» журналы сынды мерзімді баспасөз беттерінде жариялаған мазмұны терең мақалаларына көз жүгіртіп, сарабдал талдау-пікірімізбен толықтырып көрейік.

Кітапта баян етілген «Ілім үйреніңіздер, ілімге қажетті байыптылық пен байсалдылықты да қоса үйреніңіздер. Сіздерге ілім үйреткен кісіні құрмет-теңіздер, сыйлаңыздар» деген хадистің қатпарларын ашып қарасақ, ұстаздың адам жанына ізгіліктің нәрін егуші ұлы тұлға екеніне тағы бір рет көз жеткізе түсеміз. Оның алдынан тәлім алған шәкірттер ертеңгі күні үлкен азамат, ғұлама ғалым, сөз зергері, темірден түйін түйген ұста, күйші, әнші болып өмірден өз орнын тауып, дария ғұмырдың айдынында қанат қаққан құстай тізіліп ұша бермек.

Ақырын жүріп, анық бас,

Еңбегің кетпес далаға.

Ұстаздық еткен жалықпас,

Үйретуден балаға, – деген данышпан Абай сөзі кітап мазмұнын аша түскендей. Ендеше, зор биіктер мен белестерді бағындырған әрбір адам ұстаз алдында қарыздар. Нағыз сыпайылық пен сыйластықтың сырына кітаптағы мына бір салиқалы әңгімеден қаныға түсесіз.

Имам Шафиғи бір малшыны көргенде, орнынан ұшып түрегеліп ілтипатпен құрмет көрсетеді. Мұның мәнісін сұрағандарға: «Қанша жылдар бойы іздеген сұрағымның жауабын осы кісі айтып, үйретіп еді. Бір рет болса да ұстаздық еткен адамға құрмет көрсетуді өзіме міндет деп білем» деген ұлы тұлғаның сөзінде қаншалықты сыр жатыр десеңізші! Бағзы замандағылардың ұстазға деген құрметіндей, қазіргі таңда ұстаздың ұлылығын танып, лайықты құрмет көрсететіндер кемде-кем. Қоғамдағы осы бір кемшілікті автор өз еңбегінде дөп баса білген.

Жас күнінде адам баласы өзінің де бір күні егде тартып, қазыналы қарт, шежіреші әже болатынын ойлауы керек. Қартайған шағында құрметке бөленгісі келсе, әке-шешесіне аянбай қызмет етуі қажет. Бес күндік жалғанда оларға қамқорлық танытып, жақсылық жасасақ, өміріміз мәнді, әрбір ісіміз берекелі болмақ. Қолда барда алтынның қадірін білмей, әке-шешесінің батасын ала алмаған қазақ аз ба? Бұл ой да авторды мазаламай қоймаса керек. «Жаратушы иелерің тек өзіне құлшылық етуді, әке-шешеге жақсылық жасауды бұйырды. Олардың (әке-шешелеріңнің) біреуі, не екеуі де қасыңда қартайса, оларға ешқашан «түһ» деп кейіс білдіруші болма, оларға ұрыспа! Үнемі жақсы сөздеріңді жаудыр, жанашырлықпен оларға құшағыңды жай, жұмсақтық таныт. «Уа, Раббым! Олар мені кішкене кезімде қалай мәпелеп өсірсе, сен де оларға дәл солай мейірімділік таныта гөр!» – деп дұға ет!» («Исра» сүресі, 24-аят) деген Алла сөзін алға тарта отырып, ата-анаға құрмет көрсетуге, олардың игі батасын, тілек-дұғаларын алуға шақырады. Көзі тірісінде ата-ананы разы қылып, олардың алғысын алудың ақыретте мол сауапқа кенелтетінін ескертеді.

Ислам дінінің сонау Қарахандар заманында қазақ даласына келгенін айта келіп, шариғаттың шамына көздері қарығып өскен ата-бабаларымыз Жаратушының ұлылығын ұлықтап жыр жазғанын Ақтамберді жыраудың:

Меккені іздеп не етесің,

Меккеге қашан жетесің?

Әзір Мекке алдыңда,

Пейіліңмен сыйласаң,

Ата менен анаңды, – деген толғауымен нақтылай түседі. Ата-анаға құрмет көрсету, қарсы келмей сыйлау, Меккеге барғаннан кем сауап емес екені ертедегі қазақ арасында да кеңінен белгілі болғанын тілге тиек етеді. Исі Исламның өмір сүру үрдісі қыр баласы қазаққа жат емес екенін тағы бір мәрте мықтай түседі.

Ұл-қызыңа әдеп үйрет, білім бер,

Қос жалғанда нәсіп көріп күлімдер, – деген Ж. Баласағұн бабамыздың өлеңінің қос тармағы неге үндейді? Дінтанушы Құдайберді Бағашар оқырман қауымға осы сұрақты қоя отырып, жауапты бірге іздейді. «Әрине, ұл-қыз тәрбиесін ата-ананың елеусіз қалдыруына болмайды. «Қызға қырық үйден тыйым» деген қазақ мақалын ойға алсақ, біздің қоғам бақытты қоғам болуы үшін, ұл-қызға жастайынан бойына имандылықтың дәнін сеуіп, әдептілікке, еңбекқорлыққа баулуымыз керек. Әйтпесе, өз баласынан, өзінің туған әке-шешесінен жерінетіндер қайдан шықты? Көшеге шыға қалсаңыз, барлық жайттарды көзіңіз көріп қанығып қайтады. Жанжалдасқан жанды да, іздеу салынғанды да, ренжіскен екі досты да, сөздің парқын білмей, қалай болса солай сөйлеген парықсызды да, ұятты жиып қойып елден қысылмаған қос «ғашықты» да, кекірейген келінді де, жалғанды жалпағынан басып жүрген жуанды да – бәрін-бәрін осы қала ішінен кезіктіресіз. Сыпайы сәлемдесіп, жылы қабақ танытып, көмек қолын ұсынуға даяр, қағілез, мейірімді жандарды көп кезіктірдім деп айта аласыз ба? Болса да көп емес. Біліп жасаса да, білмей жасаса да, күнәнің кірінен арыла алмай жүргендер баршылық. Бұл адам баласының имани тұрғыдан азғындауы», – дейді болашақ ұрпақ тәрбиесі тұрғысынан терең толғанып.

Имани тұрғыдан азғындау дегеніміз не? Бұл сұраққа да оқырман кітап ішінен жауап таба алады. «Ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға салыну, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу, салғырттық – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер» деген хакім Абай сөзін негізге ала отырып автор «өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ», сонау Абай заманындағы зәрін төккен дерт болса, ол бүгінгі таңның өзегіне түскен құрт болып отырғаны ащы болса да шындық» деп қоғамдағы қаны тамшылап тұрған шындық екенін нақты көрсетеді.

Мұнымен қоса, автордың «Артық күлкі жиреніш тудырады», «Адамның сөзі – ақылының таразысы», «Әдепсіздерден «әдеп» үйрену», «Ашулы жұдырық күліп тұрған бетті ұра алмайды» деген тақырыптарда қозғаған ой-толғамдары, тайқазанда қайнаған сорпадай сапырылысқан заманның тамырын дәл басып тұр десек, артық айтпағанымыз.

Ізгілік ізінің ғұмыры ұзақ болмақ екендігін көрсететін, жақсылықтың туын желбіреткен, иман аясы туралы жазылған бірқатар «сөз», «реніш», «мақтаншақтық», «тазалық», «ата-ана», «сәлемдесу» туралы мақалалар оқығанның көңіліне ой салары анық. Солардың бірқатарына тоқтала кетуді жөн санадық.

Қазақ үш нәрсені арсыз дейді. Соның бірі – күлкі. Адам баласы шаттанғанда, қуанып бақыттан басы айналғанда күледі, іштей қаламаса да, жай жымиып қоя салатындар бар. Демек, күлкі әр түрлі. «Орынсыз күлкі ұрыс шақырар», «Арсызға арға байлап күлкі береді» деген тәмсіл сөздердің тылсымын Пайғамбарымыздың (с.а.с.) хадистерімен байланыстырып, кітаптан бірнеше үзінділер келтірейік.

Пайғамбарымыз: «Менің білгенімді білсеңіздер, аз күліп, көп жылар едіңіздер», – деп айтқан екен. Және Құрандағы «Күлесіңдер, бірақ жыламайсыңдар, тым қаперсізсіңдер», – деген аяттардың да терең сырын ұғынатын жан болса дейміз. Бос күлкінің адам көкірегінің бостығының белгісі екенін Мұқағали бір шумақ өлеңімен дәлелдей түседі.

Ақылыңа айырбастап күлкіңді,

Қайтесің сол күлкі деген шіркінді.

Бейқам күліп өспеген соң өз басым,

Бос күлкіні ұнатпаймын бір түрлі.

Ақыретті ойламасақ, өзгенің нашар қылығына жанымыз ашымай, бәріне көз жұмып қарасақ, күлкіден бізге келер пайда не? Көйлегіміздің көктігінен, қарнымыздың тоқтығынан күлеміз бе? Бос күліп ғапылдыққа салынбағанымыз жөн болар. Бір сәт жоғарыда айтылған ойлы орамдарға толы насихатты ақылға салып бағамдалық.

«Көп күлу де әдепсіздіктің көлеңкесіне кіретінін ескерсек, әдепсіздерден де әдеп үйренуге болады екен». Осылай деген кітап сөзі мына оқиғаны мысалға келтіреді.

Бір данышпаннан: «Осыншама әдепті қайдан үйрендіңіз?» – деп сұраса керек. Сонда «Әдепсіздерден», – деген екен. Тауып айтылған ойлы сөз. Сөз демекші, «сөйлеу де байыптылықты, парасаттылықты қажет етеді. Көп сөйлеу емес, дөп сөйлеу ғана ақылдылықтың белгісі. Қазақ – бір ауыз сөзге тоқтаған, сөздің сары майын қалқып алған халық. Жетес бидің:

Адамның сәні – өнер, білім, ақылы,

Жердің сәні – жеміс, өнім, дақылы.

Сөздің сәні – өнегелі нақылы,

Пікірдің сәні – ойландырар мақұлы, – деген ойлы өлеңі оқырман қауымды ойландырмай қоймайды», – дейді автор ойлы сөз бен сөйлеушісін қазақ бабамыздың қалай құрметтегенін Жетес бидің сөзінен мысал келтіре отырып.

Ғасырлар өтсе де сарқылмай, халықтың қазанында қайнап жатқан бабалар сөзі мен жыраулардың толғауы кітапта мол. Мұсылмандықты берік ұстаған бабаларымыз халық арасындағы бауырмалдық пен бірлікті, ынтымақ пен сыйластықты, татулық пен көркем мінезді үгіттеп, өздерінің аманат жырларына арқау еткен Кердері Әбубәкір бабамыздың:

«...Нұр иманның белгісі,

Көңліміздің жұмсағы» – деген сөзі адам бойындағы көрікті мінездің мәйегі жұмсақтылық екенін меңзейді. Жұмсақ мінез, мейірім, сыйластық қана бізді бұл дүниенің дүрбелеңінен, қилы-қилы торапта жол көрсетіп, адамгершіліктің биігіне алып шықпақ. Мәдениеттілік, сезімталдық, ар-иба адамды бақытқа жетелемек.

Қош, мұның бәрі кітапта айтылған қатпар-қатпар әлеуметтік, этикалық, діни толғамдардың негізгі тақырыптары, ал әр тақырыпқа арналған әңгімелер мен мақалалардың әрқайсысы – адамгершілік пен әдептіліктің мызғымас мектебі. Соның бәрі ой елегінен өтіп, ақыл-білім, әдеп, көркем мінез-құлық, үлкенге құрмет, кішіге ізет, қайырымдылық, жақсы қарым-қатынас таразы басына тартылады.

Кітап – парасатымызды пайымды ететін, жанымызды жақсылыққа бастап, жүрегімізге ізгіліктің шуағын шашатын, рухани азғындаудан сақтайтын құнды қазына. Қолыңыздағы кітаптың осындай салиқалы әңгімелер мен пікірлерге, әр беті жұмыр басты пенденің тұрмыс-тіршілігі мен сана-сезімі, мінез-құлқы жайлы, мына бес күндік жалғанда қалайша мәнді де салиқалы ғұмыр кешу керек деген көкейдегі сауалға ықылым заманда ой тастаған ұлылардың ұлағатты әңгімесіне, күллі жаратылыстың иесі – Жаратқанға деген шынайы ниет пен ыстық ықыласқа, дұға-тілектерге толы.

Адамдық борыш пен пенделік пейіл, әдеп құндылықтары, өмір өлшемдеріне деген көзқарас, артына өлмейтін хат қалдырған данышпандардың салиқалы ойлары, сыйластық пен қимастық, айналадағы болып жатқан оң өзгерістер мен мұсылманға жат теріс қылықтар, нәпсінің қалауы, өркениет пен мәдениетте орын алып жатқан келеңсіз жағдайлар туралы айтылған пікірлер кітапта өзінше бір төбе.

Кітап адамның жан-жақты дамуынан, қарапайым күнделікті сөз сөйлеуден бастап дұрыс жүріп-тұру, қарапайымдылық пен кішіпейілділік, ата-анаға, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету, көркем мінез жайында, уақыт кеңістігіндегі оқиғаларды тілге тиек ете отырып, адамзат өмірінде Исламның, діни тәрбиенің алатын орнын баса көрсетіп, рухани құндылықтарды дәріптеуге үндейді. Мұндай ғибратқа толы еңбектің бізге берері мол. Олай болса, кітапта айтылған көркем ойлар, өмірдің өміршең қағидаларын сөз еткен ғибратты әңгімелер, руханиятқа толы мысалдар көзі қарақты оқырман санасына ой салар деген үміттеміз.

Оңғар Өмірбек,

Қазақстан мұсылмандары діни
басқармасының баспасөз хатшысы