автордың кітабын онлайн тегін оқу Апатқа апарар үш індет
Құдайберді Бағашар

Үзіндіні оқу

Кітап туралы Қазір оқып жатыр23 Тегін фрагмент

Нұрбек Қайырмұхаммед

АПАТҚА АПАРАР ҮШ ІНДЕТ

(ТЕМЕКІ – АРАҚ – ЕСІРТКІ)

Алматы, 2020

УДК 28

ББК 86.38

А 71

Құрастырып дайындаған:

Нұрбек Қайырмұхаммед

А 71 Апатқа апарар үш індет (темекі – арақ – есірткі): -
Алматы: «Таным» баспасы, 2020. – 152 бет.

ISBN 978-601-7271-24-4

Еңбекте бүгінгі күні қоғамдық кеселге айналып отырған темекі, арақ, есірткінің тигізген зардаптары мен адам өміріне қаншалықты қауіптілігі сөз етіледі. Мақсат – ендігі жерде жас ұрпақтың бұлармен улануына жол бермеу. Барша оқырман қауымға арналған бұл кітап арнайы әлеуметтік сауалнама нәтижелеріне, статистикалық мәліметтерге, зерттеулерге сүйенуімен, сондай-ақ адам сезімін селт еткізетін мағыналы өлең, әңгімелермен қатар имандылық жағын қоса сөз етуімен де құнды.

УДК 28

ББК 86.38

ISBN 978-601-7271-24-4

Бірінші бөлім - ТЕМЕКІ

ТЕМЕКІ ШЕГУ – ӨЗІН-ӨЗІ ӨЛТІРУ

Арақ ішіп, темекі шеккен,

Денсаулығының түбіне жеткен

(Халық даналығы)

Темекі – құрамында никотин (nicotiana) және төрт мыңға жуық улы зат бар темекі өсімдігінің майдаланған, құрғатылған және қолдануға дайын күйдегі жапырағынан жасалады. Тұқымы өте майда болғандықтан, алдымен көшеті өсіріліп, сосын егістік жерге отырғызылады. Темекі–жапырағында танин, желім, шайыр, крахмал және алколоидтар бар өсімдік. Темекінің ішінде – ең көп мөлшерде никотин алколоиды бар. Никотин сульфат тұздары ауыл шаруашылығында құрт-құмырсқаны өлтіру үшін қолданылады. Темекінің түтіні ағзаға зиянды және улы заттардың жиынтығынан тұрады. Бұлардың ішінде ең қауіптісі – никотин, синиль қышқылы, көмір қышқылы, сірке қышқылы, азот, эфир майы және өкпе рагіне ұшырататын әртүрлі радиоактивті элементтер (бензепирен, полоний, висмут, т.б.).

Никотин – циаминге пара-пар у. Никотин улы зат болғандықтан, медицинада дәрі ретінде қолданылмайды. Мәселен, 5-6 тамшы никотинді итке берсе, сол заматта өліп кетер еді. Ал бір қорап темекінің құрамындағы никотинді инемен шаншыса, адам әп-сәтте көз жұмады. Алайда адам ағзасы никотинді қан арқылы емес тыныс жолымен қабылдайтындықтан, бірден емес, «баяу өлім» арқылы өз түбіне өзі жетеді.

Темекі құрамындағы улы заттардың саны 70-тен 300-ге дейін жетеді. Алайда темекі шегу кезінде улы заттар одан сайын арта түседі. Өйткені темекі тұтатылғанда, тем-пература 600-ден 900 градусқа дейін көтеріледі де, жаңа улы заттар мен өнімдер түзіледі. Осылайша темекінің құрамындағы улы заттар саны 4 мыңға дейін көбейеді.

Никотин темекі түтінімен ауызға, одан әрі тыныс жолдарымен өкпеге, одан адам қанына сіңіп, қан арқылы адам ағзасының түкпір-түкпірін улайды. Сілекей арқылы жұтынғанда, никотин өңешке, асқазанға өтеді. Сөйтіп, ауыздағы, еріндегі, тілдегі, таңдайдағы өте сезімтал жүйке талшықтарын зақымдайды. Никотин қан арқылы миға жетеді, әуелі оның жүйке клеткаларын (нейрондарды) қоздырады, сосын оларды улай бастайды. Никотин түтін арқылы тыныс жолдарымен өтетіндіктен, темекі түтіні оның ішкі қабыршақтарын ыстайды, ісіндіріп, қабындырады, қан түйіршіктеріндегі оттегіні адам ағзасына таратушы тамырларға ауыр зардабын тигізіп, қан айналымы қиындағаннан ми, жүрек, басқа органдар «қорексіз» қалады. Көк түтiннiң салдарынан адамның бүкiл қан тамырлары жиырылып, қан алмасу қиындайды. Жүрекке үлкен ауыртпалық түсетіндіктен, жүрек талмасына алып келедi. Миға баратын қан мөлшерi азайып, ол өз күшiнде жұмыс iстей алмайды. Барлық ағзаларға оттегi жетiспегендiктен, бас ауырып, жүрек сыздап, аяқ-қол қақсайды. Темекі шегетін аналар тапқан баланың қан түйіршіктерінің гемоглобині кем болады.

Әрбір 13 секундта бір адам темекінің құрбаны

Әлемде темекінің зияндылығын дәлелдейтін 50 мыңнан астам кітап басылып шыққан. Жыл сайын дүние жүзінде темекі шегудің салдарынан 4 млн. адам қайтыс болады екен. Мұны жыл бойына күн сайын 25 авиалайнер апатқа ұшырап, сол себепті түгел ажал құшқан пассажирлердің санымен салыстыруға болады. Бүгінде жер шарында 1,2 млрд. адам темекі шегетін көрінеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) дерегі бойынша, 1997 жылы темекіден 3 млн. адам қайтыс болған болса, бұл көрсеткіш жыл сайын 33 пайызға өсіп отырған. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының есебіне жүгінсек, егер жағдай өзгермесе, онда таяу жылдарда темекі жарты миллиард адамның түбіне жетуі мүмкін. Бұл қолайсыз мәлімдеме үрейлендіріп, үркіту үшін емес, нақты факт негізінде жасалып отыр. Егер жарнамалық тұрғыда насихат жасауға тыйым салынбаса, ғасыр соңына дейiн жер бетінде 1 млрд. пенде темекiнiң құрбанына айналады. Ал шылым шегетiндердiң 95 пайызы өкпенiң қатерлi iсiгiне ұрынады. ДДСҰ мәлiметiне сүйенсек, Жер шарындағы 2 миллиард жасөспiрiмнің санасы никотинмен уланған.

Америкалық бір ғалымның темекінің адамзатқа қауіп-тілігін атом бомбасымен салыстырғаны бар. Төмендегі статистикалық мәліметтерге қарап шықсаңыз, бұл сөздің негізсіз еместігіне көз жеткізесіз.

Қатерлі ісік (рак) ауруларынан қаза болған әр 100 адамның 90-ы шылым шегетіндер екен.

Темекі түтіні автомобиль түтінімен салыстырғанда 4 есе улы.

Егер адам 15 жасында шылым шегуді бастаса, оның өмір ұзақтығы 15 жылға қысқарады.

Медицина қызметкерлерінің болжамы бойынша, көп кешікпей темекі бүкіл жер бетінің 10 пайыз тұрғындарын о дүниеге аттандырады.

Түтінді әр жұтқан сайын адам өмірі қысқара түсетіндігі ғылымда дәлелденген.

Дүние жүзі ғалымдары бір ауыздан қорытындыға келген; өкпе рагы ауруларының 90 пайызы шылым шегетіндердің үлесіне тиеді.

Егер шылым шегушілер күніне 20 тал темекі шексе, олардың өкпе рагы ауруына шалдығу қаупі өзгелерге қарағанда 10-15 есе артады.

Тек бір тал темекі шеккен адам ағзасында никотиннің зардабымен бүйрек үстіндегі бездерден бөлінетін арденамен және норадренамен деп аталатын гармондардың жұмысы бұзылады.

Туберкулезбен ауырған ересек 100 адамның 95-і ұзақ уақыт темекі тартқандар.

Еркектер және әйелдер арасындағы жыныстық тәбетсіздіктің басты себептерінің бірі – никотин.

Темекі түтініндегі ең көп заттар – шайыр (смола), көмір тотығы, кансерогендік заттар және иондалған қорғасын.

Әлемде әр 13 секундта бір адам, әр 65 секундта бес адам темекі кесірінен көз жұмады.

АҚШ-та темекі салдарынан өлген адамдар саны төрт соғыста; яғни, I, II дүниежүзілік соғыста, Корея мен Вьетнам соғысында өлген американдықтардың санынан асып түседі.

Спортта өнер көрсетіп жүр-ген адам шылым шегуді бастаса, оның көрсеткіштері 40 пайызға күрт төмендеп кетеді.

Егер 100-120 миллиграмм никотинді адамның тамырына жіберсе, адам сол сәтте-ақ о дүниелік болады.

40-50 жасқа дейінгі еркектердің арасында жүрек ауруынан қайтыс болғандардың 80 пайызына темекі себеп болған.

Аяқ тамырларының тығындалуының 90 пайызы темекінің салдарынан болады.

Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының мәлі-метінше, Колумбтың Америка құрлығын ашқаннан бергі осы уақытқа дейін шылым шегуден ең кемі 1 миллиардтан астам адам көз жұмған.

Темекі салдарынан өмірімен қоштасқан адамдардың саны есірткі салдарынан өмірмен қоштасқан жандар санына қарағанда 13 есе көп.

Темекі тартпайтындарға қарағанда тартатын адам-дардың арасында кенеттен өліп кету 10 есе көп.

Күніне 1 қорап темекі тартатын адамдардың денесінде 20 жылда 7 кг күйе мен қарамай жиналады.

Дүние жүзінде болған өрттің 70 пайызына темекі тұқылының өшірусіз қалуы сеп болған екен.

Қазақстандағы темекі тауқыметі

Қазақстан халқының 27 пайызы (4 миллион адам) темекi тартады.

4 миллионның 600 мыңнан астамы қыз-келiншек болса, 120 мыңы – 13-15 жас аралығындағы жасөспiрiмдер.

Отандастарымыздың басым бөлiгi 20-ға толмай жатып, шылымның “дәмiн” татады екен. Сорақысы сол, елiмiзде жылына – 25 мың, күн сайын 70 пенде темекiнiң кесiрiнен туындаған дерттерден көз жұматын көрiнедi. Қазақстандағы ерлердің 45, ал әйелдердің 8 пайызы темекіге әуес.

Алматыда бір мезгілде 350 мың адам шылым шегетін көрінеді.

Қазақстандықтар жыл сайын 400 миллион доллардың темекісін шегеді.

Біздің еліміз темекі тарту жөнінен әлемде 13-ші орында тұр.

Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымы темекі шегушілердің есебінен 2020 жылы онкологиялық дерттер әлем елдерінде, оның ішінде Қазақстанда да өсе түседі деген пікірде.

Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының мәліметіне қарағанда, жиырма бірінші ғасырда жер бетінде 1 миллиардқа жуық адам ажалын темекі шегудің салдарынан туындайтын аурулардан таппақ. Ал, әлемде сағатына шылым шегудің кесірінен 560 адам көз жұмса, оның үшеуі – Қазақстан азаматтары.

Еліміздегі 12 мен 14 жас аралығындағы балалардың 10 пайызы, 15-17 жас аралығындағы жасөспірімдердің 21 пайызы, 18-19 жастағы жастардың 32 пайызы, 20-29 жастағы адамдардың 39 пайызы шылым шегуге әуестен-ген. Ал, 29 бен 59 жас аралығындағы еңбекке жарамды, қалалық жерлерде тұратын ер адамдардың 62 пайызы және ауылдық жерлерде тұратындардың 65 пайызы көк түтінді серік еткен. Сондай-ақ, қалаларда туу жасындағы әйел адамдардың 8 пайызы, ауылда тұратындардың 7 пайызы темекі тартуға машықтанған.

Темекі орыс рулеткасынан да қауіпті

Түркиядағы Хажеттепе университеті Медицина факультеті оқытушысы профессор Назми Билир «Темекіден өлу ықтималы орыс рулеткасынан өлу ықтималынан көп» екенін алға тартады. Профессор Билир рулеткада өлім ықтималының алтыда бір, темекіде болса алтыда үш екенін атап көрсетті. Егер жарнамалық тұрғыда насихат жасауға тыйым салынбаса, ғасыр соңына дейiн 1 млрд. пенде темекiнiң құрбанына айналады. Темекi – адамдардың өлiмiне себеп бола тұра, заң жүзiнде тұтынуға рұқсат етiлген әлемдегi жалғыз өнiм. Езуiне шылым қыстырғандардың үштен бiрi, кейде тiптi, тең жартысы ажалынан 15 жыл бұрын өледi екен. Темекі тартатын адам күніге орта есеппен 200 рет, айына 6 мың рет, жылына 72 мың рет ішке түтін тартса, ал 45 жастағы адам өмір бойына орташа 2 млн. рет темекі тартады деседі. Қызығы сол, темекі шегуді о баста «ойнап» бастаған 100 адамның 80-і біртіндеп тұрақты шылымқорға айналады.

Шылымшы – өзін-өзі көрге тығушы

Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымы (ДДСҰ) темекі тартуды эпидемия ретінде бағалауда. Ұйымның бұл бағалауы 30 жылдық уақыттың ішінде жасалған ірі көлемдегі 8 зерттеу нәтижелеріне сүйенеді. Бұл зерттеулерде 2 миллионға жуық сырқат пен 290 мың өлім себебі қарастырылған. Аталған зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, дәрігер-мамандар темекінің адам ағзасына зиянын төмендегідей топтарға бөліп қарастырады:

Ас қорыту жүйесіне зияны

1. Дәмге деген тәбетті қашырады.

2. Ас қорытуды нашарлатады.

3. Асқазанда жара пайда болады.

4. Ерін, тіл және өңеште қатерлі ісік (раг) ауруына жол ашады.

5. Тамақ бойға дұрыс сіңбейді.

Тыныс алу жүйесіне зияны

1. Өкпе мен көмекейді қатерлі ісік ауруына ұшыратады. Осы тектес аурулардың 90 пайызының себебі – темекіден екені дәлелденген.

2. Мұрын, ауыз, тыныс алу жолдары қабынады.

3. Жөтел және қақырық пайда болады.

4. Тыныс алу жолдары созылмалы ауруға ұшырайды.

Қан айналымы жүйесіне зияны

1. Тамырды қатайтады (атеросклероз), қан қысымын көтереді.

2. Қол-аяқтың қан тамырлары бітеледі, гангрена (тән тканьдерінің жансыздануы, шіруі) пайда болады, содан қол-аяқты кесуге тура келіп, адам кемтар болып қалады.

3. Миды қамтитын тамырлар да қатайып, клеткалары өледі (орнына келмейді). Сол себепті адамның есте сақтау қабілеті азаяды.

4. Осындай сырқаттардың салдарынан адам жүрек ауруларына, әсіресе жүрек бұлшық еті инфарктіне (жүрек ұстамасы) шалдығады. Осы аурумен өлетіндер саны темекі тартпайтындардан он есе артық.

Көңіл-күйге, сана-сезімге, жас мөлшеріне және өзге де зияндары

1. Адамның есте сақтау қабілетін азайтады.

2. Көңілсіздікке душар етеді.

3. Ұйқыны бұзады.

4. Темекі адамды тез қартайтады.

5. Теріге көп әжім түсіреді.

6. Шылымқорлық – еркектер арасындағы белсіздіктің ең басты себебі.

7. Темекі тартқандардың төңірегінде темекі тартпайтындар да уланып, мазасызданады.

8. Темекі өрттің шығуына да себепші (үй, орман өрті).

9. Темекі тартатындардың өмірі 10-15 жылға қысқарады. Темекі шекпесе де оның айналасында жүретіндердің өмірі 5 жылға азаяды.

10. Темекі тарту адам өмірін қысқартып қана қоймай, оның қалған жылдарын аурумен, азаппен өткізуіне себеп болады.

11. Болашақ ананың темекі тартуы іштегі баланың өлі тууына себеп болады.

12. Темекіге тәуелділік нашаға тәуелділіктен де қатерлі.

Медицина ғылымының докторы Л.В. Орловскийдің баяндауынша, темекі шегетіндер стенокардиямен 13 есе, миокард инфарктымен 12 есе және асқазан жарасымен 10 есе жиі ауырады.

Темекі шегетін әрбір жетінші адам қан тамырларының (әсіресе аяқтың) қатерлі ауруы – эндартеритпен ауырады.

Темекі тартатындар темекі тартпайтындарға қарағанда жүрек ауруынан 2-3 есе жиі өледі, өкпе рагімен жиі ауырады. Күніне 10-12 тал сигарет шегетіндер темекі шекпейтіндермен салыстырғанда өкпе рагімен 15 есе, ал күніне 2 қорап темекі шегетіндер 30 есе жиі сырқаттанады.

Темекіге байланысты мынадай қайғылы оқиғалар болған: Бірде темекі түтінінен емшек жасындағы бала уланып өлген. Енді бірде әкесінің темекі шегетін мүштігімен су ішкен үш жасар бала іле қайтыс болған.

Темекі тартатындардың балалары әлжуаз, күйгелек болып өседі. Жиі ауырады, ерте шетінейді. Шылымқорлардың әйелдері басқаларға қарағанда туберкулезбен 4 есе көп ауырады. Одан аман қалғандары темекі тартпайтындардың әйелдерінен 4 жыл аз өмір сүреді.

Темекінің адам өміріне төндіретін көптеген зияны күн өткен сайын ғылыми тұрғыдан дәлелденуде. Дәрігерлер тілімен айтқанда «баяу өлім» деп аталатын ажал түрлері бар. Солардың бірі – темекі. Денең мен санаңды баяу түрде білдіртпей улайтын, түбіңе жетпей қоймайтын түрлі дерттердің түп атасы осы. Құранда: «Өздеріңді өз қолдарыңмен қатерге итермеңдер!» («Бақара» сүресі, 195-аят.) десе, енді бір аятта «Өздеріңді өздерің өлтірмеңдер!» («Ниса» сүресі, 29-аят.) – делінген.