Алғы сөз

Діннің тірегі саналатын намаз құлшылығы – мұсылманның өміріне енген кезде оның рухы мен иманының тірегіне айнала бастайды. Өйткені ол күнделікті үздіксіз жасалатын жалғыз құлшылық. Зекет пен ораза жылына бір мәрте, ал қажылық өмірде бір мәрте жасалса жеткілікті. Сондықтан намаздың орны бөлек.

Намаз – сүйікті Пағамбарымыздың көзінің нұры болды. Сол секілді намаз – күллі мұсылманның рухын нұрландыратын ғажап құлшылық. Намазсыз өмірдің мәні мен мақсаты солғын тартады. Өйткені мұсылмандар ұйқыдан ояна салысымен тағы бір күнді сыйлаған Жаратушыға тәсбих, тәкбір және шүкіршілікті бірдей қамтыған осы намазбен бастайды.

Күн ішінде де рухын намазбен тынықтырып, тіршілігіне береке дарытады. Сол күннің соңында да ең соңғы амалын намазбен тамамдап, кіші өлім – ұйқыға бас қояды. Адам тәні ауаны, суды, тамақты қалай белгілі бір уақыт қажетсінетін болса, рухы да күніне бес уақыт намазды қажетсінеді. Мұндайды Хаққа ғашық, құлшылыққа құштар жандардың өмірінен жиі көреміз.

Намазда адам баласы өзінің кемістіктерін сезініп, осындай кемістіктерден ұзақ болған Жаратушыны пәктеп «субханаллаһ» деп тәсбих жасайды. Сонымен қатар Жаратушының әлемдегі ұлы істерін көріп, оны ұлықтап «Аллаһу әкбар» деп тәкбір айтады. Осы екі нығметтен өзге Жаратушының басқа да сансыз нығметтеріне шүкір айтып «Әлхамду лилләһ» дейді.

Намаздың өне бойында осы үш зікірдің қайталану сыры жатыр. Намаз біткеннен кейін де отыз үш рет осы үш зікір айтылады.

Ерболат Солтамурат

1-Бөлім

Ең ұлы ғибадат – намаз

Намаз – өте маңызды ғибадат

Жаратқан Иеміздің бізге бұйырған ғибадаттарының ең ұлысы болып саналатын намазды толық кемеліне жеткізіп өтеуіміз үшін әуелгі шарт – намаздың түпкі мәнін түсіну.

Әр нәрсе өз дәрежесіне қарай маңызды. Ислам ғұламалары ауыр науқасқа шалдығып, төсек тартып жатқанда да намаздарын қаза жібермеген. Ал біз болсақ, ақыр заман мұсылмандары ешқандай себепсіз намазды қаза жіберіп жатамыз.

Намаздың мәнін түсінсек осылай жасар ма едік? Сіздің не тамақтан, не судан, не ауадан бас тартқан кезіңіз болды ма? Материалдық мүмкіндікке қауышу үшін аштық жарияламақ тұрмақ, ешбір адам баласы ішіп-жеуді доғарған емес, тіпті есінен шығармайды да. Тәндік болмысымыздың бар болып тұруы – осы қажеттіліктердің қамтамасыз етілуіне байланысты. Бұл қажеттіліктер пайдалы әрі маңызды болғандығы үшін біз қоректенуден бас тартпаймыз.

Рухани өміріміздің де салауатты әрі жалғасымды түрде болуы ең әуелі намазға, одан кейін басқа да ғибадаттардың толық өтелуіне байланысты.

Сүйікті Пайғамбарымыз (с.а.с.) және саңлақ сахабалар Бәдір соғысының ең қиянкесті шайқасы кезінде де намаз оқуды тастамаған. Жандарын қорғауды емес, соңы өлімге алып келетінін біле тұра, намазын қаза етпеген. Не үшін? Өйткені олар жанды сақтау – жанды берген Жаратқанның қолында екенін жақсы білетін. Ал намаз – бізге өмір берген Құдайдың бұйрығы. Жаратқанның әмірін мойындамаған жаннан қайыр бар ма? Барлық тіршілік иесіне жан берген Алла Тағаланың пәрменін місе тұтпаған адам оңа ма?

Міне, осы ұлы тұлғалар намазды қаншалықты терең түсінген десеңізші?! Ешқандай себепті намазға кедергі деп санамаған. Қазіргі таңдағы мұсылмандардың кемшілігі – түкке тұрмайтын бір сылтауды алға тартып, намазды оқымай қоя салады.

Сондықтан осы мәселеге біз ықтияттылық танытып, Алла Тағалаға және оның елшісі Мұхаммедке (с.а.с.) бет бұруымыз қажет. Өйткені намазды бізге бұйырған – Алла, ал үйреткен – Оның Елшісі.

Намазды біз адамдар ойдан шығарған жоқпыз. Жоқ жерден «Бізді жоқтан бар етіп жаратқан Жаратушымыздың разылығына қалай ие боламыз? Келіңдер, осылай жатып-тұрайық та, дұға қылайық» деп намазды ойлап таппадық.

Намазды ең әуелі Алла Тағала бұйырғандықтан атқаруымыз керек. Ал намаздың маңыздылығы жөнінде Оның кітабы Құранға және Елшісінің (с.а.с.) сүннетіне сүйенуіміз керек.

«Мұсылман» сөзі Аллаға толықтай мойынсұнған, әр мәселеде Оған жүгінетін, Оның ризалығын көксеген жан деген мағына бермей ме?

Алайда намазға немқұрайды қарау, жалқаулыққа салыну және әртүрлі сылтау айту – Аллаға бойсұнбаудың белгісі. Бұл үлкен қателік.

Сондықтан намаз мәселесінде нәпсі қалауына емес, Алланың кітабы мен Елшісіне және осы екі қайнардан нәр алған Ислам ғұламаларына жүгінген жөн.

Шынында, олар намазға қалай көңіл бөліп, қалай құрмет танытып, қалай баға беріп, қалай түсініп, қалай өтеген десеңші?!

Бұдан хабардар болсақ, намазға деген құрметіміз күшейіп, қандай жағдай болмасын намазды тастамас едік.

Намазды өмірінің ең маңызды бөлшегі етуді қалайтын әр мұсылман ең алдымен нық сенім мен күшті иманға ұмтылуы тиіс.

Иләһи бұйрықтар мен тыйымдар Аллаға деген сенім, құрмет және мойынсұнудың деңгейіне қарай маңызы арта түседі. Бала өзімен тетелес туған бауырына құлақ аспауы мүмкін, бірақ әкесіне қарсы шыға алмайды.

Егер біреу «мұсылманмын» дей тұра намазын өтемей немесе немқұрайдылық танытатын болса, демек, оның басты проблемасы – Аллаға деген сенімінде деген сөз.

Өйткені адам ағаш не үй секілді. Оның тамыры немесе тағаны – иман. Ал бұтақтары немесе қабырғалары – ғибадат.

Тамыры шіріген ағаштың бұтақтарын дәрі себу арқылы шіріктен құтқара алмайтынымыз секілді, тағаны тайған ғимараттың қабырғасын бояп, сырлаумен қалыпқа келтіре алмаймыз.

Демек, намазға деген ықыласы төмендей бастаған адам алдымен иманына көңіл бөлуі керек екен. Иман күшейіп, сенім нығайса ғана адамда құлшылыққа деген қырағылық ояна бастайды.

Жер мен көкті және оның ішіндегі жаратылыс атаулыны уысында ұстаған Алла мені сәт сайын өзін көріп, бақылап тұр деп сенетін мұсылман өзінің іс-әрекетіне жіті мән беріп, намазын еш тастамайды.

Шынында, бәріміз: «Кәміл иманға қалай жетеміз? Бұ дүниеміз бен ақыретімізді жарық ететін иман секілді ғажайып күшке қалай қол жеткіземіз?» деп ойлануымыз керек.

Өзімізді әдейі қатерге итермелеуге болмайды. Намазды тәрк етудің бұ дүние мен ақыреттегі зардабын білмейтіндей сыңай танытып, бұған бей-жай қарау дұрыс емес. Мұндай селқостық бізге жараспайды. Адам баласы жаратылыстардың ішіндегі ең саналысы, ақыл нығметінің иесі емес пе? Ақылдың көмегімен істің нәтижесі мен берер пайдасын пайымдайтын жалғыз жаратылыс емес пе?

Намаз – орындаса сауабы мол, тәрк етсе азапқа душар ететін ғибадат. Сондықтан намазға ықтияттылық танытып, жақсылыққа, мол сауапқа кенелудің жолында қажыр-қайрат жұмсауымыз керек емес пе?

Күшті иман қандай болады?

Иман мен ғибадатқа байланысты үш түрлі ұғым бар: хузур даими, хаққал яқин және ихсан.

Хаққал яқин – өзінен бұрын келетін иман дәрежелері: илмәл яқин және айнәл яқиннен кейін келетін ең жоғарғы дәреже.

Ихсан – иман мен Исламнан кейін келетін, сонымен қатар құлдықтың ең кәміл деңгейі.

Хузур даими – әр сәт Алланың назарында екендігін сезіну, сонымен қатар мағрифатуллаһта (Алланы тануда) өте маңызды рөлі бар.

Бұлардың барлығы да тахқиқи иманға (нағыз шынайы иман) байланысты. Өте берік әрі нық иманның көрсеткіші.

Хаққал яқин – иманның ақиқатын толық сезіну, ләззат алу және іс жүзінде көрсету деген сөз. Мәселен, ас үйде дайындалып жатқан тамақтың қандай ас екенін үш жолмен білуге болады. Мысалы, біреу оның иісін сезу арқылы біледі, міне, мұны илмәл яқин дейді. Енді бірі барып тамақты көзімен көретін болса, мұны әйнәл яқин дейді. Ал үшінші біреу сол пісіп жатқан тамақтың дәмін көріп, ерекшелігін сезінсе, бұл хаққал яқин болады, міне, осы соңғысы ең сенімді көз жеткізуге жатады. Хаққал яқин – иман дәрежелерінің ең жоғарғысы.

Ихсан – Алланы көріп тұрғандай құлшылық жасау. Пайғамбарымыз (с.а.с.) хадистерінің бірінде мұны былай деп түсіндіреді: «Ихсан – Алланы көріп тұрғандай құлшылық жасауың. Себебі сен Оны көрмесең де, Ол сені көріп тұрады» деген. Осыған қарағанда «Ихсан – Алланың сені көріп тұрғандығын білу» болса керек.

Бірде әулиелердің бірі намаз өтеп жатқанда үйіне ұры кіріп, қолына ілінген заттың бәрін жинап-теріп алып кеткен екен. Сонда адамдар таңданыстарын жасыра алмай:

– Қалайша сен үйде бола тұра, үйге ұры түседі?! Сонда ештеңе байқамадың ба?! – деп сұраған екен.

– Мен намаз оқып жатқанмын. Раббыммен бірге едім. Еш нәрсе көрмедім де, естімедім де, – деп жауап беріпті әулие.

Міне, ихсан дегеніміз осы. Бұл оқиға әзірет Алидің (р.а.) намаз оқып жатқанда аяғына кірген оқты алатын оқиғаға ұқсайды. Олар намаз оқып жатқан сәтте өзін ұмытатын. Намаз оған ота кезінде қолданылатын анестезияның рөлін атқаратын және материалдық әлемнен шығып рухани әлемге самғайтын.

Хузур даими «Уә һуә мәғәкум әйнәмә кунтум» аятының сырына байланысты. Яғни, «Қайда болсаңдар да, Ол (Алла) сендермен бірге»1.

Тәуліктің жиырма төрт сағатында неше рет қоныс аударсақ та, қанша алысқа сапар шексек те, барлық жерде Раббымыз бізді бақылап, бізбен бірге болады.

«Иманның ең кәмілі – қайда болсаң да Алланың сенімен бірге екенін білуің» деген Пайғамбар хадисі де, осы аят та хузур даимиды түсіндіреді.

Хузур даими – Алланың барлығын, бірлігін, есімдері мен сипаттарын терең сезінумен қатар Оның нығметін сезіну және өмірінің әр сәті Оның бақылауы мен қадағалауында екендігін білу. Аяттарда келтірілгендей «Оның рұқсатынсыз бір жапырақ та жерге түспейді», «Ол көкіректегіні біледі», «Ол адам мен жүрегі арасында» секілді аяттар біздің дүниетанымымызды қалыптастырған ақиқаттар. Әрбір мүмін мұны қабылдап, растайды. Бірақ хузур даими – әрдайым бұл шындықтардың нақтылығына көз жеткізіп, ұғынумен өмір сүру деген сөз.

Алланың көріп қадағалап тұрғандығын, барлық есім, сипаттарымен барлық жерде екендігін, бүкіл болмысымен Аллаға тәсілім болғанын, әр сәт осы ақиқаттарды санасында жаңғыртып, жан-тәнімен сезінетін адам күнә жасай ма?! Әділетсіздікке барып, жалған сөз айта ма?! Хузур даимиды жан-тәнімен сезінетін мүмін азан шақырылғанда намазға бармай басқа іспен айналыса ма? Құлшылығын тастай ма? Таң намазының уақыты кірген уақытта ұйықтап жата бере ме?

Олай болуы әсте мүмкін емес!

Алланың бар екеніне және бір екеніне шын иланатын, өзін әрдайым бақылап тұратынын білетін, тіршілігі мен өлімі, қуанышы мен қайғысы тек Оның уысында екендігін толық қабылдайтын мүмін Алланың әмірі мен тыйымдарынан тысқары шыға алмайды.

Міне, осындай дәрежеге жеткен ізгі жандардың бірі Ахмет Зияуддин Гүмүшханеви науқастанып қалған кездің өзінде аяғын созудан тартынатын. Өйткені ол өзін әрдайым Алланың құзырындамын деп есептейтін. Сұлтандар Сұлтанының құзырында аяқ созуға бола ма? Жанындағылар оған «аяғыңды созып, тыныстап ал» десе де, ол дереу аяғын жиырып алып: «Мені күнәға батырмаңдар» дейтін.

Бұл ұлы дәреженің шыңына шыққан әзірет Бәдиуззаман бір секунд болса да уақытын босқа өткізбей құлшылық жасауға талпынғаны себепті аяқтары жараға айналады. Шәкірті Молла Расул осындай тақуалықты түсіне алмай былай дейді: «Біз де Алладан қорқамыз, бірақ тақуалықтан сенің жүрегің жарыла жаздап тұр».

Иә, хузур даими, басқаша айтқанда, жан-тәніңмен Алланы табу һәм білу деген сөз. Ауа, су, тау, тас, орман, теңіз, өзен – барлығы әрдайым Алланы еске салып тұрады. Атом, жасуша, ұрық, ара, жұмыртқа, гүл, балық, жеміс, ағаш – барлығы Оның есімі мен сипаттарына айна болады.

Хузур даими – кез келген жаратылысқа қарап Алланы еске алу әрі Оның есімі мен сипаттарын ұғыну.

Берік иманға қалай қол жеткіземіз?

Бұған дейін де қысқаша баяндағанымыздай, иман ғимараттың тағаны немесе ағаштың тамыры тәрізді дүние. Ағаштың тамырындағы өзгеріс пен жетілу оның бұтағы мен жемісіне қалай әсер етсе, имандағы жоғарылау да адамның құлшылыққа деген ықыласы мен ынтасына әсер етеді.

Бұл иманның электрондық бұйымдар мен техникаларға күш беретін электр қуаты немесе денеге қозғалыс беретін рух секілді функционалдық әсері бар.

Айтқымыз келгені рухсыз, жансыз, әсерсіз, бос, жалаң иман емес. Құран мен хадистерде айтылған, әуелі Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.а.с.), саңлақ сахабалардың, әулиелердің өмір бойы ұстануымен жанданған – кәміл иман.

Міне, бұл иманды Ұлы Раббымыз мыңдаған аятында бізге білдіреді. Құранның жартысы осы иманды түсіндіретін ғибрат толы аяттармен қамтылған десек те болады. Бұл иманға Раббымыздың тек бар екендігін емес, сонымен қатар есімдері мен сипаттарын әрі оның шағылыстарын білу арқылы қол жеткізуге болады.

«Алланы тану»-ды білдіретін мағрифатуллаһ тек Алланың бар екендігіне сенумен келмейді. Оның бүкіл есімдері, сипаттары, болмысы және бұлардың тозаң түйіршіктерінен бастап планеталарға дейінгі барлық нәрседе, барша жаратылыста көрініс табатындығын әрдайым білумен және сенумен ғана мағрифатуллаһқа (Алланы тануға) қол жеткізуге болады.

Адам баласы өз болмысында, сезімдерінде, әлемдегі барлық жаратылыстан Құдайдың есім-сипаттарының шағылысын әрдайым көрумен қатар, әр мүмкіндікті пайдалана отырып, ой жүгіртіп, Раббысына деген сүйіспеншілігін, тәуекелін сәт сайын жаңартып отыруы керек.

Негізінде, Пайғамбарымыздың бір хадисінде «Бір сағат тәфәккүр (терең ой) бір жылғы нәпіл ғибадаттан қайырлы»2 дегені осыдан болар.

Тәфәккүр – шексіз, терең, тылсым ұғым. Оны тиісінше жасау үшін белгілі бір қағидалар тізбегі, бір жүйе немесе жол көрсеткіш болу керек. Алайда жобасыз, жүйесіз, қағидасыз қандай жаратылыстың қандай бағытпен Раббымыздың қай есім және сипатын меңзеп тұрғанын біле алмаймыз ғой. Сондықтан Құранды қаншалықты көп оқып түсінсек, соншалықты иманымыз күшейеді.

Бұл еңбекті зерделі, жүйелі, қырағы оқудың және оны шынайы түрде пайдаланудың тәртібі мен тетіктері бар. Сол тетіктерге жүгінгенде ғана ол пайдалы болады.

Иман – көзқарасымызды, ойымызды, бар назарымызды басқаға емес, Аллаға бұру деген сөз. Ой-санамызды қаншалықты өзге нәрседен таза ұстап, Раббымызға бет бұрсақ, соншалықты иман күшейе түседі.

Бұл үшін Құранның иманға байланысты аяттарын терең түсіндіретін еңбектерді көп оқу керек. Жай ғана көрер көзге немесе уақыт өткізу үшін емес, зер салып оқу керек.

Иман өмірімізді жан-жақты нұрландыруын қаласақ, күн сайын тыным таппай ілім ізденуден басқа жол жоқ.

2-Бөлім

Намаздың маңыздылығы

Намаз – Құранда ең көп бұйырылған ғибадат

Намазды бұйырған – Алла Тағала, сондықтан бұл ғибадаттың маңыздылығын тек Оның Кітабынан ғана үйрене аламыз. Намаз Құранда 70 мәрте бұйырылған. Намаздан басқа осыншалықты көп айтылған ғибадат жоқ.

Барлық болмысты жаратқан, барлық болмысты құдірет қолында ұстаған, барлық болмысты басқарған – Алла Тағала.

Ет пен сүйектен жаралған бір бастықтың бұйрығына бағынған біздер әлемді жоқтан бар етіп жаратқан Алла Тағаланың осындай әмір-талабына қос қолды көтеріп, ләббай деуіміз керек емес пе?

Мектепте мұғаліміміз, жұмыста басшымыз, әскерде қолбасшымыз бір істі тапсырғанда дереу орындап, солардың құрметі мен разылығына бөленуді іздей тұра, қалайша Жаратқан Иеміздің бұл әмірлеріне келгенде немқұрайды бола аламыз? Қалай ғана барлық жаратылысты өз иелігінде ұстаған Алла Тағалаға қарсы келіп, кеуде соғып, «Сен не әмір етсең ет, менің өте маңызды шаруам бар» дегендей намаз оқымай жүре аламыз?

Бір адам Пайғамбарымыздан «Аллаға ең ұнамды амал қайсы?» деп сұрағанда, ол кісі: «Уақытылы өтелген намаз»3 деп жауап берген. Бұл хадиске назар салсақ, намаздан жоғары тұратын ешқандай да құлшылық жоқ екенін әрі болмайтындығын аңғарамыз.

Сонымен қатар, намаз – иманнан кейін келетін ең маңызды ғибадат. Әлемде және Исламда иманнан кейін келетін ең ұлы ақиқат – намаз.

Қараңызшы, Раббымыз бұл жайында не дейді: «Иман келтірген құлдарыма айт! Намазды кемеліне жеткізіп, үзбей толық өтесін...»4

Әміріңе құлдық, Раббым! Естідік және қуана-қуана қабылдап мойынсұндық.

Намаз – мүміннің миғражы

Намаз миғражда пердесіз ап-ашық әмір етілген. Біз мұсылмандар «Намаз – мүміннің миғражы» деген хадистің мағынасын толық түсіне алмадық. Намаздың мыңдаған қасиеттерінен тек осы ерекшелігі – бізге оны бұлжытпай өтеуімізге және оны тәрк етпеуіміз үшін жеткілікті.

Өйткені шақырылған әрбір азан – Алланың намаз оқу әмірін еске салған, бізді Оның құзырына шақырған иләһи шақыру. Әр шақыру – жанымызға терең әсер ететін, қуантып елеңдететін, шаттыққа бөлеп, жүрегімізді тыныштыққа бөлейтін үндеу іспетті.

Бір сәт ойлап көріңізші:

Бізді қатты жақсы