Алматы 2017

УДК 2

ББК 86.2/3

Б 13

Қазақстан Республикасы

Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі

Дін істері комитетінің дінтану

сараптамасының оң қорытындысы берілген

Бағашаров Қ, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің оқытушысы, PhD докторанты.

Діни толеранттылық және әлемдік діндер (буддизм, христиан, ислам) / Құдайберді Бағашаров– Алматы: «Таным» баспасы, 2017.– 40 бет.

ISBN 978-601-7495-27-5

Еңбекте әлемдік діндер: буддизм, христиан және ислам діндеріндегі толеранттылыққа шақыратын негіздер туралы сөз болады. Барша оқырман қауымға арналған.

УДК 2

ББК 86.2/3

ISBN 978-601-7495-27-5

© «Таным» баспасы, 2017

Діни толеранттылық және әлемдік діндер

(буддизм, христиан, ислам)

Діни төзімділік пікірі политеистік дәуірде анағұрлым еркіндік байқатқан. Көне Грекия мен Рим императорлығы көпқұдайшыл жүйеде болғандықтан, олар қатаң теoлогиялық ұстанымтарға сүйенбейтін әрі сенімдерінің шеңберін айқындап тұрған қасиетті мәтіндері де жоқ еді. Олардың сенім жүйесінде құдайлар өлмейтіндігі болмаса адамдардағыдай қасиеттерге ие еді. Сондықтан адамдағы кемшіліктерді құдайларға таңу ешқандай да сөкеттік болып табылмаған. Құдайлардың мифтік ерекшеліктері олар туралы әртүрлі түсініктерге еркін жол ашатын. М. Кранстонның айтқанындай, «көп құдайшылдық мойындалған жерде әр түрлі көптеген догмалардың бар екендігі де мойындалады»1.

Монотеистік сенімде болса, құдай адамдардың әлемінен тыс, өзіне тән ерекшеліктері де тым бөлек қарастырылады. Бұған қоса, қасиетті мәтіндер, догмалар арқылы құдай туралы түсініктік шеңбері белгіленген. Осы себепті құдайдың сипаттамасын әркім өз бетінше қабылдауына жол берілмеген.

Бұл кітапшаның мақсаты будда, христиан, ислам діндеріндегі толеранттылық идеяларды ашу болғандықтан, ендігі жерде бұлардың әрбіріне жеке-жеке тоқтала кеткен орынды. Бұл діндер буддизм, христиан, ислам әлемдік діндер қатарына жатады.

Буддизм – б.з.д. VI ғасырда пайда болған, бүгінгі күні 500 миллионға жуық ұстанушысы бар әлемдік дін. Алғаш Үндістаннан бастау алған бұл дін кейіннен Оңтүстік, Оңтүстік шығыс және Шығыс Азияға (Қытай, Жапония, Корея, Маңғолия, Неапал, Шри-лянка, Тайланд пен Тибет т.б.) тараған. Құрушысы – Сидхартха Гаутама. Буддологтар арасында өз еркімен сән- салтанаттан бас тартып, көп жылдан соң ақиқатқа жетіп, нұрланып «Будда» атанған Сидхартха Гаутаманың өмір сүрген уақыты әлі де нақты білінбеуде. Көне үнді мифологиясы мен философиясы жайлы оқулықтың авторы Радхакришнан «Будда б.з.д. 567 жылы туылған»2 деп нақты нүкте қоюға тырысқанымен, будда дәстүрінің өзінде оның өлген мерзімі б.з.д. 544 және б.з.д. 486 ретінде екі түрлі қабылдануда. Әзірге ғалымдардың тоқталған тұсы мынау: Будда Александр Македонскийдің Үндістанға жасаған жорықтарына дейінгі мерзімде, яғни б.з.д. IV ғасырдың 20 жылдарына дейін өмір сүрген. Бұл жайлы Е.А. Торчинов былай деуде: «Қалыптасқан дәстүр бойынша Будданың 80 жыл өмір сүргені анық. Егер біз Будда Сократпен замандас болған десек қателесе қоймаспыз»3.

Буддизм төрт ізгілікті ақиқат пен құтқарылудың сегіз сатылы жолы арқылы моралдық ережелерді қалыптастырып, қоғамның барлық саласын қамтуға тырысуда. Осы негізде адамға өзін жетілдіруге, сансара тізбегінен құтылып, нирванаға жету мақсат етіледі.

Әлемдік діндердің қатарында Буддизм де өз ұстанушыларын мейірімге, жанашырлыққа, төзімділікке шақыруымен ерекшеленеді. Будданың өнегелілік ұстанымдарынан адамгершілік пен гуманизмге, қарапайымдылық пен төзімділікке үндегенін аңғару қиын емес. Айталық, онда қарапайым халықтан мынандай бес түрлі қағиданы ұстану талап етіледі: өлтірмеу, ұрламау, ойнастыққа бармау, өтірік айтпау және мас қылатын ішімдіктерді ішпеу. Ал будда монахтары болса, осыларға қосып тағы бес қағиданы мүлтіксіз атқаруға міндеттеледі: белгіленбеген уақытта тамақтанбау; биге, әнге, музыка мен қойылымдарға қатыспау; сәндік әшекей бұйымдар тағынбау; кең, жайлы төсекте жатпау; алтын мен күмісті қолданбау. Буддизмді тарихи философиялық тұрғыдан зерттеген неміс психологы әрі философы Карл Ясперс (1883-1969) будданың әлемдік мәдениетке қосқан үлесін бағалап былай деген: «Бұл – сондай бір таңғаларлық жан-тәніңмен берілу, дүниенің қызығынан баз кешу қабілеті. Буддаға тән махаббат – ол әмбебап аяушылық пен тірі жандының бәріне қуаныш сыйлау. Бұл – күш көрсетпеу. Буддизм күш көрсетуді, еретиктерді қудалауды, инквизиция мен крест жорықтары дегеннің не екенін білмеген әлемдік діндер арасындағы бірден-бір дін»4.

Буддизм өзге сенім өкілдеріне кең көзқараспен қарайды. Бұл Будданың әр түрлі адамдарға өз ілімін әр түрлі әдістермен жеткізуімен байланыстырыла түсіндіріледі. Сондықтан буддистер әлемдегі көп сенім түрлерін қалыпты құбылыс ретінде қабылдайды. Мәселен, Далай-лама 1986 жылы Италия қаласы Ассизияда көп конфессия өкілдері қатысқан жиында Рим папасымен бірге отырды, тіпті бірінші болып сөз сөйледі. «Ешкімге таңбау керек» атты мақалада буддистердің рухани көсемі ХІV Далай-лама бұл ойды былай деп түсіндірген:

«Будда өз шәкірттеріне әр түрлі философиялық көзқарастарды, түрлі тәжірибелерді үйреткен. Осы себепті оның шәкірттері арасында өзіне тән ерекшеліктерімен дараланғандары да болған. Сондықтан Будда ешқашан бір ғана әдіспен үйретпеген. Шәкірт өзіне лайық келетін тәсілді өзі анықтаған. Осындай кең көзқарастың арқасында басқа діндерге деген құрмет сезімі қалыптасқан. Мәселен, мен буддистпін. Құдай жаратты деген түсінікті қабылдамаймын, алайда өзегінде Жаратушыға деген сенім бар діндерге құрметпен қараймын. Психологиялық бейімдеушілігіне қарай кейбіреулер Құдай жаратты деген түсінікке жақын тұруы мүмкін. Ондай адамдар сол ілімді насихаттайтын діндерді ұстансын. Басқа біреулерге айналамыздағы барлық құбылыстар мен жағдаяттар біздің тікелей іс-әрекетімізге байланысты деген түсінік жақын келуі мүмкін. Олар карма заңы бойынша басқаларға залал келтірмеу арқылы өздерінің іс-әрекеттерін дұрыстауға көңіл бөлсін. Ал енді біреулер ешқандай діни дүниетанымды қабылдағысы келмесе, мейлі атеист болып қала берсін. Тек адал, басқаларға қамқор адам болып қалса болды»5.

Әсіресе, үнді буддистерінің арасында толеранттылық діни идеал болып табылды. Буддизмді таратушы патша Ашока өзінің жарлығында былай деп мәлімдеген: «Өзге сенімді қ