Алматы, 2024

ӘОЖ 17

КБЖ 87.7

Б 37

Бейсенхан Самал және т.б.

Б 37 Жігіттің сұлтаны бол. Алматы: «Шабыт» баспасы, 2024. – 200 бет.

ISBN 978-601-7629-09-0

Бұл кітапта ер жігіттің білуі тиіс әдептілік қағидалары, ұлттық және адамгершілік құндылықтар баяндалады. Ер жігіттің тұлғалық дамуына пайдалы ақыл-кеңестер айтылады.

Кітап барша оқырман қауымға арналады.

ӘОЖ 17

КБЖ 87.7

ISBN 978-601-7629-09-0

© «Шабыт» баспасы, 2024

Алғы сөз

«Еңсеңді көтер. Өзіңді жігіт сияқты ұста!» деп ұлына айтпаған ата-ана кемде-кем шығар. Ал олардың саған не тілейтінін, сені қандай адам ретінде көргісі келетінін жақсы түсінесің. Олар сенің тәртібіңнің түзу болғанын, ел сыйлайтын азамат болғаныңды қалайды. Сенім артуға болатын, құрметке лайықты адам болғаныңды, қысқаша айтқанда, нағыз ер жігіт болғаныңды қалайды.

Нағыз ер жігіт болу – тек тыйымдармен өмір сүру емес. Негізінде, барлық нәрсені дұрыс істей білу – азаматқа қажетті қабілет. Нағыз ер жігіт болу үшін ұстанатын өзіндік қағидалар бар. Бұл жолда аянбай еңбек еткенің үшін ата-анаң, тума-туыс пен айналаңдағылардың сені қолдары сөзсіз.

Ер жігіттің бойында болуы керек бірсыпыра ережелермен өзің де таныс шығарсың. Бұл кітапта бұдан басқа көптеген ереже жазылған. Ол ережелерді ұстанып жүру түк те қиын емес, ал егер де кейбір жағымсыз әдеттер сенің әдетіңе айналып кеткен болса, біраз еңбектенуге тура келеді. Дәл қазір іске көшер болсаң, жағымсыз әдеттердің бәрі артта қалады. Сонда айналаңдағылардың «ол өте жақсы бала» деген сөзін естисің. Өсе келе ол сөз «ол нағыз жігіт» деген сөзбен жалғасады!

Қазақтың нағыз ер жігіттері – қазақ халқының басына біткен бағы, қорғаны. Қазақи әрі заманауи, әдепті жігіт болуыңа бұл кітап өзіндік септігін тигізеріне сеніміміз мол. Себебі бұл кітаптан сөйлесу, киім кию, тамақтану т.б. әдептермен қатар негізгі адами құндылықтарды танып, өз-өзіңді жан-жақты дамытуға бағыт алып, ұлттық танымнан тәлім-тәрбие үйрене аласың. Ер жігітке бұндай құндылықтар міндетті түрде керек. Сол себепті өзіңді тәрбиелеуді кейінге қалдырма.

Бұл өмірге сен тек ұйықтап, тамақ ішіп, күліп-ойнау үшін ғана келген жоқсың. Атқаруың керек ұлы міндеттеріңнің бар екенін ұмытпа! Халқыңа пайдаңды тигізу мен артыңдағы азаматтарға үлгі болу міндетім деп қабылда да, әрекет ет! «Әрекет болмай, берекет болмас» деген ғой. Сен өзіңнің бүгінгі әдепті бала, ертеңгі нағыз ер жігіт, болашақтағы елін қорғар айбынды ер азамат екеніңді ұмытпа!

Бұл кітап саған өзіңді дамытуға көмектесетіні анық. Дәл осы кітаптың көмегімен көп жақсы дос тауып, күндерің жағымды сәттерге толы болады деп үміттенеміз.

«Сіз ер адамға қандай болуы керектігін үйрете алмайсыз, тек оған өзін-өзі табуға жәрдемдесе аласыз».

Г. Галилей

І БӨЛІМ

Әдептілік айнасы

Қарым-қатынас әдебі

Қол беріп амандасу

Әдептіліктің белгісі –

иіліп сәлем бергені,

Жақындықтың белгісі –

көп кешікпей келгені.

Мақал

Кішілердің үлкендерге қол беріп амандасуы ерекше әсер қалдырады. Қол беріп амандасуың ата-анаң үшін де оң баға. «Пәленшенің баласы қос қолдап амандасып жатыр. Қандай тәрбиелі, көргенді, әдепті бала еді!» деп көрген жұрт риза болады.

Дұрыстап қол беріп амандасқаныңды көрген ата-анаң сенің ержетіп қалғаныңды түсінеді. Енді жаңа адамдармен танысқанда сенің амандасуыңа алаңдамайтын болады.

 Үлкендерге бірінші болып қос қолыңды беріп амандас.

 Қолы ауыратын дәрежеде қатты қысып амандасу қате.

? Қолды қатты қысып амандасу – дөрекі, әдепсіз іс. Олай жасайтын болсаң, келесі жолы адамдар сенімен қол алысып амандасудан қашатын болады.

 Егер қолың кір болса, оны айтып қол алысып амандаспасаң да болады. Тек себебін түсіндіргенің жөн. Мысалы: «Велосипедті майлаған едім, содан қолым май болып тұрғаны» деген сияқты.

 Қол алысып болғаннан кейін барып, амандасушының қолын былғап қойғаныңды айту қате.

? Мүмкін ол адам жағасын жөндегелі жатқан шығар немесе қолын қалтасына салғалы жатқан болар.

* * *

Нағыз ер жігіт қол алысу барысында әдепті болуға тырысады.

Нағыз ер жігіт ауа райының суықтығына байланысты қолғап киген болса, қолғабын шешіп амандасады.

Нағыз ер жігіт адамның қолын ауыртпайтындай етіп қысып амандасады.

Сөз анасы – сәлем

(Б.Момышұлының өнегесі)

...Алайда «кетіп қалды» деген атам қайырыла қайтып келді. Жанары ұшқындап тұр. Келді де:

– Сәлемдесе білесің бе? – деп мен күтпеген қызық сұрақты көлденеңдете салды. Түлен түрткендей қара басып күліп жібердім.

– Ақыл аялдайтын жерің жоқ! – деп, сұқ саусағын қадап, шекесін бір нұқыды да, шұғыл бұрылып шығып кетті.

Біраз уақыт өткен соң, «Балам, қолың босады ма?» деген үнін естідім.

– Иә, ата! – деп елпең еттім.

– Онда бері кел, – деді ата. Атаның бөлмесіндегі орындыққа барып қаздиып отырдым да қалдым.

Атаның ашуы басылған екен, тағы біршама уақыт өткенде «енді бабыма келдім» дегендей, қоңыр дауыспен сөз тиегін ағытты:

– «Әдепті адам – арлы адам, әдепсіз адам – сорлы адам» дейтін сөз бар қазақта. Тәлім-тәрбиенің алтын діңгегі, қайнар бастауы әдептілікте екенін ата-бабаларымыз осылай түйіндеген. «Әдептілік белгісі – иіліп сәлем бергені», әдептілік әліппесі сәлемнен басталатынын және айтыпты. Сәлем беру – ізеттіліктің, кісіліктің баспалдағы. Сәлем беру – сөз бастаудың беташары. Сәлем беру – танысып-білісудің, достасудың дәнекері. Осыған келісесің бе?

Атаның жайбарақат басталған дауысы соңына қарай екпіндеп, көтеріліп кетті.

– Әрине, келісемін.

– «Сөз анасы – сәлем» деп Бұхар жырау бабамыз сәлем сөздің қасиетін әрі қысқа, әрі нұсқа керемет тұжырымдапты. Сөзді сәлемнен бастамайтын халық жоқ. Әрине, әр халықтың өзіне тән сәлемдесу салты, жөн-жобасы әрқалай. Сол алуан түрлі, басқаға ұқсамайтын ерекшеліктерінен ұлттық мінез-құлық, әдет-ғұрып, қалыптасқан қағидалар көрініп тұрады. Ол – заңды құбылыс. «Мынаның амандасуы менікіне неге ұқсамайды» деп айтуға ешкімнің қақысы жоқ. Әр ұлттың өзінің тарихи қалыптасуы бар.

Ал біздің қазақтың амандық-есендік сұрауға, сәлемдесуге деген ынта-пейілі мен оған зор мән беруі тіпті ерекше.

Бүкіл қазақ баласы бәрі сырлас,

Амандаспай, таныспай қарап тұрмас.

Көрсетер сый-құрмет, мейір-ықылас,

Қайтар деп қарымтасын талап қылмас.

Осы бір шумақ төрттағанды қара өлеңге зер салып қарашы... Бүкіл адамзаттың тәлім-тәрбие үлгілерінің жиынтығын шалқып жатқан телегей теңіз делік. Ал сол теңіздердің бас жағында құрайтын тұнба бастаулары, мөлдір бұлақтары бар. Ол – отбасының, ата-ананың тәрбиесі. «Жасында көргені жоқтың өскенде айтары жоқ» дейді қазақ атаң. Сол үшін баласының тілі шығар-шықпастан әдептіліктің жол басы – сәлемдесуге үйретеді. Кішкентай бүлдіршіндерге «атаға сәлем бер», «әжеңе амандас», «ағаңа қол бер» деген секілді сөздерді үнемі құлағына құйып, ізеттілікке ерте бастан баулиды. Сәлем алған кісі «Міне, азамат, нағыз жігіт болыпты ғой!», «Өмірлі бол, бақытты бол!» дегендей тілектерін бағыштайды.

Өтініш айтып үйрену

Сыпайылық жоқ жерде

сыйласу да жоқ.

Мақал

«Өтінемін» деп айту – сенің бұл өмірде істейтін барлық әрекеттеріңнің ішіндегі ең жеңілі. Әрі сені жетістікке жетелейді. Бұл қалай десеңіз? Мінеки, былай.

«Өтінемін» деп айтуды осы бастан үйрену керек. Бұл сөзді айту арқылы сен өміріңді біршама жеңілдетесің.

Қандай пайдасы бар? Өзіңнің үш не төрт жасқа келген кезіңді есіңе түсір. Сен бір нәрсе сұрай бастаған кезіңде, анаң: «Не деп сұрау керек?» дегенде сен, әрине,«Өтінемін» деп жауап беретінсің. Есесіне керегіңді алатынсың. Сол кезде сенің айтқан өтінішің міндетті түрде жүзеге асатын. Ал қазір сен есейдің. Енді өтініш айтудың да «формасы» өзгерді.

Егер сен өтініш айтуды әлі де үйренбеген болсаң, бұл жөнінде ойланғаның жөн. Дәл қазір өтініш айтып жаттыға бер.

Дастарқан басында «Маған тағы да кішкене көже құйып бересіз бе?» деп емес, оның орнына «Өтінемін, маған тағы кішкене көже құйып бересіз бе?» деп айтқан жөн.

Егер адам толы лифтте келе жатсаң, «Тоғызыншы қабатты басып жіберетін адам бар ма?» деп айтпа, «Өтініш, тоғызыншы қабатты басып жіберіңіздерші» деген дұрысырақ.

Егер де қолың затқа толы болғандықтан, есікті аша алмай тұрсаң, «Біреуің есікті ашып жіберіңдерші, ей» деп емес, «Өтініш, есікті ашып жіберіңіздерші» деп айтқаның дұрыс.

«Өтінемін» сөзі аса бағалы зат секілді жағымды әсер қалдырады.

Бұл сөзді өзіңнің сөйлеу әдебіңе қоссаң, саған айналаңдағы адамдардың сыйластығы артады.

Өзіңе көрсетілетін әрбір қызметке «өтінемін» деп айтқан жөн. Мәселен, мейрамханада отырғанда даяшыға:

 «Өтінемін, тағы да бір шыны шай әкеле аласыз ба?» дегенің абзал.

 Адамдардың істеп жүрген жұмысын бағалауға міндетті емеспін деп түсіну.

? Қонақ үй қызметшісіне де, қонақ үйдің басшысына да бірдей сыпайылық көрсету керек екенін күндердің бір күні түсінесің. Егер сен бұны қазірден бастап үйренсең, кез келген жағдайда оңай шешім табасың.

* * *

Нағыз ер жігіт «өтінемін» және «рақмет» деген екі сөздің етпен қымыз ішкендей үйлесетінін жақсы біледі.

Нағыз ер жігіт өзіне қызмет көрсеткен барлық адамға, мейлі ол қандай қызмет болмасын, «өтінемін» деп айтады.

«Сыпайы болудан сен еш нәрседен ұтылмайсың. «Жоқ» деп айтуға мәжбүр болатын жағдай болады, бірақ оны мәдениетті түрде, шынайы себептерін түсіндіре отырып жеткізіп көрші... Не себепті «Жоқ» екенін маған түсіндіріңізші. «Жоқтың» орнына «Иә» деп айтпай-ақ та қойыңыз... Егер «Жоқ» деп айтуға шынайы себептер болса, жауабыңыз «Жоқ» болып қала берсін, бірақ оны сыпайы жеткізіңіз».

«Рақмет» айт!

Ақылды адам алғыс айтуды ауырсынбайды.

Э.Бульвер-Литтон

«Рақмет» деп айту «өтінемін» деп айту секілді қарапайым да жеңіл. Саған көмектескен және жақсылық жасаған адамдардың барлығына «Рақмет!» деп айт.

1. Бір адам лифт жүріп кетпес үшін лифт ұстап тұрса, «Рақмет!» деп айт.

2. Егер біреу саған «Мен көрген жастардың ішіндегі түсінігі молы сен екенсің» десе, «Рақмет!» деп айт.

3. Егер саған жаңа зат сыйласа, «Рақмет!» деп айт.

4. Егер дастархан басында біреу саған тұз беріп жіберсе, «Рақмет!» деп айт.

 Саған жағымды сөз айтқан адамға «рақмет» айт, тіпті оның мақтау сөз екеніне сенімді болмасаң да.

 «Бұл мақтау ма?» деп сұрау қате.

? Егер адамдар саған «атаңа ұқсайсың» десе, олар оны жақсы оймен айтады. Бірақ сен оны мақтау деп қабылдамауың мүмкін. Жай ғана «рақмет» деп айт. Сонда атаң да риза болады.

 Алған сыйлығың өзіңе ұнамаса да, рақмет айт.

 Сыйлықтың ұнамағанын білдіру үшін мысқылдап күлу, түріңді бұзу және түрлі әрекеттер жасау қате.

? Сыйланған сыйлықтардың барлығы саған бірдей ұнауы мүмкін емес.

Нағыз ер жігітке кішкентай баланың ойыншығын сыйлайтын әпкесі болуы мүмкін. Бірақ сонда да «рақмет» айту – міндетің. Ол сыйлық саған қатты ұнағандай түр жасаудың қажеті жоқ, әрине. Жай ғана «Мені ұмытпағаныңыз үшін рақмет» деуің жеткілікті. Бұл әрекет арқылы сен ол адамдарды және олардың әрекетін бағалайтыныңды көрсетесің.

 Жолыңа ақша беретін анаңа және үй тапсырмасын орындауға көмектесетін әпке-ағаңа «рақмет» айт.

 Күнде жолыңа ақша берсе де, үй тапсырмасын орындауға көмектессе де рақмет айту міндет емес деп ойлау қате.

? Саған жақсылық жасаған адамдардың барлығына сыпайы қарым-қатынас жасағаның абзал. Мәселен, саған кешкі ас дайындағаны үшін, күлімсірегені үшін және осындай қарапайым іс-әрекеттер үшін алғысыңды айтып жүр. Саған жақсылық жасаған адамдарға сен нағыз ер жігіт сияқты жауап берсең, олар да босқа әуре болмағандарын түсінеді.

* * *

Нағыз ер жігіт өзінің рақмет айтуын міндетсінбейді. Ол тіпті болмашы нәрселерге де алғысын айтады.

Нағыз ер жігіт қарапайым «рақмет» деген сөз жеткілікті екенін біледі. Түрлі алғыс, мақтау сөздерді құрастырудың қажеттілігі жоқ.

Рақмет айт...

Анаға – өмір сыйлағаны үшін, рақмет!

Әкеге – қорған болғаны үшін, рақмет!

Атаға – бата-тілегі үшін, рақмет!

Әжеге – ыстық алақаны үшін, рақмет!

Досқа – құшағы мен адалдығы үшін, рақмет!

Қарындасқа – жаныңа жұбаныш болғаны үшін, рақмет!

Ағайынға – бар болғаны үшін, рақмет!

Жаратушыға рақмет, осының бәрін бергені үшін!

«Кешіріңіз» деп айта біл!

Кішіпейілдің абыройы асады,

Тәкаппардың құты қашады.

Ахмет Йүгінеки

Дүкенде абайсызда бір адаммен соқтығысып қалсаң, қоғамдық орында түшкіріп жіберсең, мұрыныңды тазалап алу қажеттілігі туғанда «кешіріңіз» деп айту үлкен мәдениеттілік болмақ.

Жассың ба, кәрісің бе, маңызды емес. Саған кекіру, ықылықтау, жел шығару қажеттілігі туындайды. Ұшақта, кинотеатрда біреудің алдынан өту керек кездер туындауы мүмкін. Сұрақ қою немесе көмек сұрау үшін саған біреудің сөзін бөлуге тура келеді. Мұндай жағдайлар біздің басымыздан күнделікті әрі жиі болуы мүмкін. Бұндай сәтте ең дұрысы «кешіріңіз» деп айту.

«Мені кешіріңіз, бұлай істегеніме өкінемін» деп айтудың еш қажеттілігі жоқ, себебі сен бұларды әдейі істеген жоқсың. Егер де сен кинотеатрда отырған орныңнан ұзақ уақыт бойы тұрып, арттағы адамдарға кино көрсетпейтіндей тәртіпсіздік жасаған жағдайда ғана, өз ісіңе өкінетіндігіңді білдіріп, кешірім сұрауға болады. Ал негізінде, көп жағдайда «кешіріңіз» деген бір ауыз сөз жеткілікті.

 Жел шығармас бұрын далаға шығып кетуге тырыс. Тым құрығанда адам жоқ бөлмеге бар.

 «Кешіріңіз» деп айтып, кез келген жерде жел шығара беруге болады деп түсіну қате.

? Мұндай ыңғайсыз жағдай кез келген адамның басында бо