«Шайтан» сөзінің мағынасы және шайтанның болмысы

«Шайтан» және «Ібіліс» сөздерінің мағынасы

Шайтан. «Шайтан» сөзі – арабша сөз. Тіл мамандары бұл сөздің мағынасын әртүрлі түсіндірген. Кейбірі сөздің соңындағы «ن» әрпін сөздің негізгі әрпі деп есептеп, ش-ط-ن түбірінен тарайтынын айтады. Мағынасы «ұзақ болды, алыстады» дегенді береді. Шайтан Жаратушының мейірімінен алыстағандықтан, осы мағынға келетінін айтқан.

Тағы бір көзқарас бойынша, бұл сөз ش-و-ط түбірінен тарайды және «жанды, құрдымға кетті» деген мағынаға саяды. Шайтан оттан жаратылғандығын ескерсек, бұл мағына да оған келіп тұр.

Әбу Убайда: «Шайтан жаман ниетті, айлакер, қу, қыңыр адамдар мен жануарлардың жалпы атауы іспетті сөз», – десе, Жассас жағымсыз, сұрықсыз нәрселерді адамдар шайтанға таңатынын айтады. Мәселен, адам жағымсыз бір нәрсе көрген кезде, «шайтан секілді екен», «шайтан сияқты шашын жалбыратып» деп жатады1.

«Шайтан» сөзі Құранда 70 рет қайталанады, оның 18-і «شَيَاطِين» болып, яғни, көпше түрде қолданылады.

Ібіліс. «Ібіліс» сөзі «шайтан» атауымен синоним ретінде қолданылғанымен, екеуінің арасында аз ғана айырмашылық бар. Кейбір тіл мамандары «Ібіліс» сөзін ب-ل-س түбірінен шыққанын, мағынасы «жақсылықтан күдерін үзді, үмітсіздікке түсті, өкінді» дегенді білдіретіндігін айтады. Ал кейбір ғалымдар бұл сөздің арабша сөз еместігін алға тартады2.

«Ібіліс» сөзі Құранда 11 жерде кездеседі. Аллаға қарсы шыққандығы сөз болған аяттардың бәрінде осы «Ібіліс» сөзі қолданылған.

Шайтанның ерекшелігі

Шайтанның оттан жаратылған жаратылыс екендігі аятта былай беріледі: «Мені оттан жараттың...»3

Шайтан өзі секілді оттан жаратылған «жындар» тобына жатады. «Періштелерге: «Адамға сәжде етіңдер!» – деп бұйырғанымызда, барлығы жаппай сәжде еткен еді. Алайда Ібіліс (Раббысының оған да «сәжде ет» деп бұйырғанына қарамастан) сәжде етпеді. Ол Раббысының әміріне бағынбай шектен шыққан жын еді. Солай бола тұра, сендер Мені былай қойып, өздеріңе қас дұшпан болған сол шайтан мен оның үрім-бұтағын дос әрі кепіл тұтасыңдар ма?! Бұл (яғни, бір Аллаға құл болудың орнына азғын шайтанға құлдық ұру) залымдар үшін қандай жаман таңдау еді!»4

Аяттың бастапқы тұсынан байқайтынымыз, періштелерге қарата айтылған иләһи бұйрық Ібіліске де қатысты.

Ибн Араби: «Ібіліс – Алланың «Мудил» (адастырушы) есімі ең кәміл түрде көрініс тапқан болмыс» деп анықтама берген5.

Құран шайтанның басынан өткен жағдайларды былайша баяндайды: «Шүбәсіз, Біз сендерді жоқтан жараттық, содан кейін сендерге (ең лайықты, ең көркем) кескін-келбет бердік. Кейін періштелерге: (Ілімін, ерекше жаратылысын және Алланың жердегі өкілі болуға лайық екенін мойындап) «Адамға сәжде етіңдер!» – деп бұйырдық. Олар сол мезетте жаппай сәжде етті. Тек Ібіліс қана қасарысып, сәжде етушілерге қосылмады. Сонда Алла (Ібіліске): «Саған («Адамға сәжде ет» деп) бұйырғанымда, сәжде етпеуіңе не нәрсе себеп болды?» – деді. Ібіліс: «Мен одан әлдеқайда артықпын. Өйткені Сен мені оттан жараттың, ал оны балшықтан жараттың», – деп тәкаппарланды. Сол кезде Алла оған: «Ендеше, түс ол жерден (яғни, жұмақтан жерге түс). Сонау жерде тұрып көкірек керуге сенің хақың жоқ! Қане, шық! Сен енді жаратылыс біткеннің қорысың!» – деп айтты. Ібіліс: «Онда ең болмаса, (бүкіл адамзат өліп), қайта тірілетін күнге дейін маған мұрсат бер», – деді. Алла оған: «Мақұл, саған (һәм өзің сияқтыларға қиямет күніне дейін) мұрсат берілді», – деді. Ібіліс: «Ендеше, мені азғырып, адастырғаның (яғни, сынап сүріндіргенің) үшін (ант етемін), мен де оларды тынбай азғырып, адастыру үшін Сенің тура жолыңа кесе-көлденеңдеп отырып аламын». «Содан кейін олардың кейде алдынан, кейде артынан, кей кезде оң жағынан, кей кезде сол жағынан келіп азғырамын. Нәтижеде, олардың басым көпшілігін шүкіршілік айтатын құлдарың ретінде көре алмайсың», – деді»6.

Жоғарыдағы аяттарды төмендегідей түсіндіруге болады.

Бұл оқиға орын алғанға дейін Алла тағала шайтанға ешқандай бұйрық беріп, қандай да бір міндет жүктеп сынамаған. Немесе бұйрық берген болса да бұл шайтанның эгосына жайсыз әсер ете қоймаған. Ол әрдайым періштелердің арасында болған, өз қалауынша жүріп-тұрған. Кейіннен Адам жаратылып, оған сәжде ету бұйрығы түскен кезде, шайтан сынаққа түсе бастады. Дәлірек айтқанда, бұл бұйрық оның шынайы бет-бейнесін көрсете бастады.

Иләһи бұйрық келген кезде, оның алғашқы қадамы сәжде жасаудан жалтару болды, артынша бұл қарсылық тәкаппарлық пен күпірлікке ұласты. Менмендігіне салып, өзін ақтауға тырысты, сөйтіп, Адам пайғамбарды (а.с.) меңзеп былай деді: «Мен одан артықпын».

Негізінде, шайтан бұл бұйрыққа мойынсұнуы керек еді. Алайда ол бұлай етпеді, қате салыстыру жасап, оңбай сүрінді. Ол айтты: «Мен оттан жаралдым, ал Адам балшықтан жаралды». Ол мәселені материямен өлшеді, Алла тағаланың балшықтан мүлде басқа нәрсе жарата алатынын, оған өзінен рух үрлейтінін ескермеді. Сөйтіп, ол өзінің тек Адамға ғана емес Ұлы Жаратушыға қарсы келіп қалғанын байқамай да қалды. Оның «(Бүкіл адамзат өліп), қайта тірілетін күнге дейін маған мұрсат бер»7 деген сөзінен біз мынаны түсінеміз: демек, Ібіліс Алланы да, өлімнен кейінгі қайта тірілуді де жоққа шығармайды. Ол Адам атаның ұрпағы тарап, белгілі бір уақыт өмір сүріп, содан кейін қайта тірілетінін біліп тұр.

Негізінде, Адам (а.с.) пайғамбарларға тән ағаттық жіберіп қойды. Алайда дереу артынша тәубе етіп, Алладан кешірім тіледі. Жұбайы екеуі: «Уа, Раббымыз! Біз өз-өзімізге қиянат жасадық. Егер бізді кешпесең әрі есіркеп рақымыңа бөлемесең, зиянға ұшырағандардың қатарында боламыз»8, – деді. Ал шайтан олай етпеді. Өз қателігінен сабақ алмады. Мейлінше өз пікірін жақтап, қасарысып бақты. Нәтижесінде, оған «Ендеше, түс ол жерден (яғни, жұмақтан жерге түс). Сонау жерде тұрып көкірек керуге сенің хақың жоқ! Қане, шық! Сен енді жаратылыс біткеннің қорысың!»9 делінді де, қор болды.

Шайтанның лағынетке ұшырап кетуі екі деңгейден тұрады. Біріншісі, шектен тыс менмендігі себепті иләһи бұйрыққа қарсы келіп, Адамға сәжде жасамады. Ал екіншісі, күнәһар болғанына қарамастан кешірім сұрап кішіреюге менмендігін жеңе алмады. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Алғаш рет қияс жасаған (салыстырған) – Ібіліс»10 деген. Ол топырақ пен отты салыстырған, сөйтіп оттың топырақтан жақсы екендігін меңзеп: «Сонда мен сенің балшықтан жаратқаныңа сәжде етем бе? Менен де ардақты етіп жаратқаның осы ма?»11 деу арқылы Құдайдың өзіне сын айтқандай болады.

Шайтанның жәрдемшілерінің ерекшелігі

Шайтан адамдар мен жындардың ішінен жамандыққа бейім, нәпсісін жөнге келтіруге талпынбайтын және ар-ожданын кірлеткендерді өзіне көмекші етіп алады. Оларды өзінің әдемі сөздерімен арбап, өзіне бейімдеп алады. Сөйтіп, өзінің қисық мақсаттарына қолданады. Бұлар қатардағы адам былай тұрсын, пайғамбарларды да азғыруға ұмтылыс жасайды. Құранда: «Міне, осылайша әр пайғамбарға адам мен жынның шайтандарын дұшпан етіп қарсы қойдық. Бұлар алдап, азғыру үшін бір-біріне (құлаққа майдай жағатын) бояма сөздерді сыбырлайды. Егер Раббың (олардың ондай істерге баруына жол бермеуді) қаласа, олар олай істей алмас еді. Ендеше, оларды өз ойларынан шығарған жала-өтіріктерімен қоса қоя бер, білгендерін істей тұрсын»12 делінеді.

Ата, Мұжаһид және Қатада секілді тәпсіршілер Ибн Аббастың (р.а.) былай дегенін жеткізеді: «Жынның да, адамдардың да шайтандары бар. Жынның шайтаны мүмінді алдай алмаса, адамның шайтанының көмегіне жүгінеді, сөйтіп ол адамды азғырады». Пайғамбарларға ермей, шайтанға ерген адам шайтанның досы болып есептеледі. Себебі Құранда: «Уа, әкетай! Маған расында да саған қонбаған ілім қонды. Ендеше, менің жолыма түс, сені тура жолға бастайын». «Уа, әкетай! Шайтанға табынба. Шынында, шайтан Рахманға асылық қылды». «Уа, әкетай! Егер осылай жалғаса берсе, Рахманның жазасына ұшырауыңнан, сөйтіп шайтанның (тозақтағы) ажырамас досы болып кетуіңнен қорқамын», – деді»13 делінеді.

Шайтанның аттары

Шайтанның «Уәсуас», «Ханнас», «Ражим», «Ғарур», «Тағұт», «Аду», «Мудил», «Марид», «Кафир», «Сәғир», «Таиф», «Фәтин», «Малғун», «Мәзғум», «Мәдхул», «Мәкзу», «Хазул» секілді бірқатар атаулары мен сипаттары бар14. Енді осылардың кейбіріне түсініктеме бере кетейік.

Уәсуас – шайтанның бір атауы15, араб тіліндегі «уәсуәса» етістігінен туындаған есім сөз. Бұл сөз күшейтпелі шырайда тұр. Шайтан өзінің барлық күш-жігерін адамды азғыруға жұмсайтындықтан, осы атау берілген16.

Ханнас. Бұл сөз «Нас» сүресінің 4-аятындағы «уәсуас» сөзінің сипаты ретінде қолданылған. «Кері шегініп не жасырынып тұрып, оңтайлы сәт келгенде шабуыл жасайтын» деген мағынаны береді17.

Ражим. Бұл сөздің бірнеше мағынасы бар: «қуылған, аласталған» деген мағыналарға қоса, «күпірлік ету» деген ұғымды білдіреді және «ешбір дәлелге сүйенбестен бір нәрсені айту» деген мағынаны да білдіреді. Бұл сипаттың шайтанға берілу себебі: шайтан құдайдың мейірімінен аласталды және ол өзі жақсы білмейтін мәселеде білгішсініп үкім кесіп сөйледі, сондықтан шайтан ражим болған18.

Шайтанның «ражим» болуын екі түрлі түсінуге болады: біріншісі, Адам (а.с.) пайғамбарға сәжде ету бұйрығына қарсы келгендіктен Алланың мейірімінен қуылуы; екіншісі, көктен хабар ұрлауға ұмтылған шайтандарды періштелердің отты жұлдыздармен атқылап, қууы. Осы себепті, әрбір азғын, жаман ниетті болмыстарға ражим сипаты таңыла бастаған19. Бұл мәселе мына аятта айтылған: «Біз жерге ең жақын аспанды жымыңдаған жұлдыздармен безендірдік. Һәм оны әрбір қиқар, асы (күнәһар) шайтаннан қорғадық. (Ол шайтандар көктегі) ұлық періштелердің жоғарғы мәжілісіне ұрланып келіп, тың тыңдай алмайды, (тың тыңдауға ұмсынғанда-ақ) жан-жақтан аяусыз атқыланады. Сөйтіп, олар аяусыз қуылады, сондай-ақ бітпейтін азапқа душар болады. Дегенмен араларынан біреуі бір амалын тауып, ұрланып келіп тың тыңдап, құлағы шалып қалған бір сөзді ала қашса, оның да соңына бірден жарқыраған ақпа жұлдыз түседі де (адым жерге жібермей көзін жояды)» 20.

Ғарур (غرور) «жаңылдыру, алдау» деген мағыналарды береді21. Құранда бұл сөзді әртүрлі мағынада қолданған. Ол кейде шайтан, кейде адам, зат, нәпсі болуы мүмкін22. Бір аятта: «Уа, адамдар! Алланың уағдасы, әлбетте, хақ. Олай болса, дүниенің қу тіршілігі сендерді қызықтырып, алдамасын. Сондай-ақ әзәзіл сұм шайтан да сендерді Алланың кеңшілігіне, шексіз мейіріміне құр үміт арттырып, алдап соқпасын. Шүбәсіз, шайтан сендердің қас дұшпандарың. Ендеше, сендер де оны өздеріңе бітіспес дұшпан тұтыңдар. Ол өз жақтастарын тозақтық болсын деп, өзінің жолына шақырады»23 делінеді. Осы аяттағы «ғарур» сөзін Сабуни шайтан және соған ұқсас нәрселер деп тәпсірлеген24.

Тағұт (طاغوت) сөзі – طغى түбірінен туындаған сөз. Бұл сөз Әбу Исхақтың айтуынша, Алладан басқа табынылатын барлық жалған құдайларға айтылады. Бұл сөздің мәнін түсіну үшін оның түпкі мәніне үңілу керек. Оның «шектен шығу, асылық қылу және азғындау» деген мағыналары бар25.

Омар ибн Хаттаб, Мұжаһид, Шағби және Қатаданың көзқарасы бойынша, «Тағут» сөзі шайтанды білдіреді. Замахшари «Бақара» сүресінің 257-аятының тәпсірінде Тағуттың шайтандар екенін айтқан26. Адамды азғыратын, жолдан тайдыратын барлық нәрсе осы тағут ұғымының аясына кіреді.

Аду (العَدُوُّ) «зұлымдық қылу, бүлік туғызу, кедергі болу, шектен шығу» деген мағыналарды береді. Бір сөзбен айтқанда, «дос» деген сөздің антонимі, яғни, дұшпан мағынасына келеді27. Бұл сөз Құран кәрімде көп қолданылған. Көбіне адамға шайтанды таныту, оны сипаттау барысында осы сөз қолданылған. «(Кәпір көсемдер мен оларға ергендерді тынбай азғырушы) әзәзіл шайтанның басқан ізімен жүрмеңдер. Шүбәсіз, ол – сендерге анық дұшпан»28. Алла тағала шайтанның адамға анық дұшпан екендігін айтып отыр. Бұл өте маңызды нәрсе, себебі адам өзінің дұшпанының кім екенін білгенде ғана одан сақтана алады.

Мудил. (مُضِلٌّ) «қателесу, жолдан таю, адасу» секілді түбірден шығатын «адастырушы» деген мағынадағы сөз. «Тура жол, парасат, дұрыс түсінік» деген ұғымдардың антонимі29. Бұл сөздің шайтанның сипаты екендігін біз «Қасас» сүресіндегі мына аяттан аңғарамыз: «Бір күні Мұса шаһар халқы үйді үйінде болған шақта қалаға кірді. Бір қараса, бірі өз қауымынан, енді бірі жау жағынан екі адам бірін-бірі жағадан алып, төбелесіп жатыр екен. Өз қауымының адамы одан жау жағынан болған қарсыласына қарсы жәрдем сұрап еді, Мұса әлгі адамды бір-ақ ұрып, өлтіріп қойды. Соңынан ол: «Бұл (төбелес) – әзәзіл шайтанның ісі. Шүбәсіз, ол – адамды тура жолдан адастырушы, нағыз дұшпан», – деп істеген ісіне қатты өкінді»30.

Марид. (مَرِيدٌ) «қыңыр, қырсық, қасарыспа» деген мағынаға саяды. Бұл сөз Құранда шайтанмен қатар қолданылады: «Олар (яғни, Мекке мүшріктері) Алланы былай қалдырып, әйел атауларымен аталатын бірқатар меңіреу пұттарға жалбарынып, сиынады. Сөйтіп, олар (күпірлікте қасарысқан) қасарыспа шайтанға жалбарынып, сиынған болады»31. Ал басқа бір аятта مَارِدٌ түрінде келеді: «Оны (аспанды) әрбір қиқар, асы (күнәһар) шайтаннан қорғадық»32.

Шайтанның серіктестері

Адамның шайтаны және жынның шайтаны

Құран кәрімде шайтандардың адамдардан және жындардан болатындығы жайлы аяттар бар. Енді сол аяттарға кезек берейік:

«Міне, осылайша әр пайғамбарға адам мен жынның шайтандарын дұшпан етіп қарсы қойдық. Бұлар алдап, азғыру үшін бір-біріне (құлаққа майдай жағатын) бояма сөздерді сыбырлайды. Егер Раббың (олардың ондай істерге баруына жол бермеуді) қаласа, олар олай істей алмас еді. Ендеше, оларды өз ойларынан шығарған жала-өтіріктерімен қоса қоя бер, білгендерін істей тұрсын»33.

«(Оларға) айт: Сақтай көр деп сиынамын адамдардың Раббысына, адамдардың Иесіне, адамдардың Тәңіріне, әзәзіл шайтанның кесірінен, адамдардың көкірегіне уәсуәса салатын (әзәзіл шайтанның кесірінен сақтай көр деп сиынамын деп айт), (Ондай әзәзіл шайтан) жыннан да, адамдардан да (шығады)»34.

«Олар иман келтіргендермен жолықса, (көзбояу-шылық жасап): «Біз де иман келтірдік», − дейді. Алайда шайтандарымен (күпірліктегі көсемдерімен) оңаша қалғанда: «Әсілі, біз сендермен біргеміз. Біз бар болғаны (иман келтіргенсіп) оларды мазақ етіп жүрміз», − дейді»35.

Соңғы аяттағы «шайтандарымен» сөзінде кімдер меңзелуде деген сұраққа келер болсақ. Абдулла ибн Аббас пен Абдулла ибн Масғұдтың айтуынша, бұлар – мұнафықтар. Ал Қатада мен Рабиғ ибн Әнастың көзқарасы бойынша, мүшріктер. Ал Мұжаһидтің айтуынша, бұлар – мұнафықтардың кәпірлерден, мүшріктерден және өзге де мұнафықтардан болған серіктестері. Тәпсірші ғалымдардың бір тобы аяттағы аталмыш сөзді көріпкелдер және олардың серіктестері деп тәпсірлеген36. Қорыта айтқанда, бұл аятта адамның шайтаны жайлы сөз болып отыр. Демек, адамдардың да арасында шайтандары болатындығына осы аят дәлел болады.

Шайтандар тайпасы

Бұл сөз тіркесі Құранда бір аятта ғана кездеседі: «Уа, Адамның үрім-бұтағы! Шайтан ата-аналарыңа бірінің әбиірін біріне көрсету үшін үстеріндегі (тақуалық) киімін шешіп жұмақтан қалай шығарып тынған болса, сендерді де дәл солай азғыру арқылы дүниедегі сынақтан сүріндіріп бастарыңды бәлеге қалдырмасын! Ол да, тайпасы да сендер оларды көре алмайтын жерлерден бәріңді көріп тұрады»37. Мұндағы «шайтанның тайпасы» деген сөзді Мұжаһид жындар мен шайтандар деп тәпсірлеген. Ал Ибн Зәйдтің айтуынша, мұнда шайтаннан тарайтын нәсіл меңзелуде38. Нәсәфидің айтуынша, шайтанның тайпасы деген оның ұрпағы, әулеті дегенді білдіреді. Сонымен қатар шайтанның әскері39.

Шайтанның жақтастары

Бұл сөз тіркес Құранның екі жерінде кездеседі:

«Шүбәсіз, шайтан – сендердің қас дұшпандарың. Ендеше, сендер де оны өздеріңе бітіспес дұшпан тұтыңдар. Ол өз жақтастарын (حِزْبَهُ) тозақтық болсын деп, өзінің жолына шақырады»40.

«Оларды әзәзіл шайтан билеп әкетті де, Алланы еске алуды ұмыттырды. Олар – шайтанның жақтастары (حِزْبُ الشَّيْطَان). Біліп қойыңдар, шайтанның жақтастары (حِزْبَ الشَّيْطَان) үнемі жеңіліс табады»41.

Имам Табаридің тәпсірінде бұл аяттар «шайтанның әскері», «оған мойынсұнатындар» деп түсіндіріледі42. Ал Ибн Кәсир мұны былайша тәпсірлейді: Алланы еске алуды ұмыттырып, шайтанның ісіне итермелейтіндердің бәрі осы аятта меңзеледі, яғни, олар – шайтанның жақтастары43.

Шайтанның қадамдары

«Қадам» деп жүру барысындағы екі аяқтың ара қашықтығын айтамыз. Құранда «Шайтанның қадамдары» тіркесі де қолданылады. Ибн Аббастың айтуынша, «шайтанның қадамдары» деген сөздің мағынасы шайтанның амалы, ал Икрима мұның шайттанның уәсуәсасы, яғни азғыруы екендігін айтады. Ал Қатада «әрбір күнә шайтанның қадамдарынан туындайды» деп түсіндірген44.

Шайтанның достары

Құранның көптеген аяттарында шайтан өзіне әлдекімдерді дос етіп алатыны айтылған.

«Сендерге не көрінген?! Жазықсыз жапа шегіп: «Уа, Раббымыз! Бізді халқы залым болған мына ауылдан алып шығып, құтқара көр! Өз тарапыңнан бізге бір қамқоршы жібере көр, сондай-ақ Өз тарапыңнан бізге қол ұшын берер медеткер жолдай көр», – деп жалбарынған қауқарсыз, шарасыз бір қауым ер, әйел һәм бала-шаға үшін Алла жолында неге соғыспайсыңдар?! Иман келтіргендер Алла жолында (ақиқат һәм