Алғысөз

Күллі мадақ пен мақтау күллі әлем атаулының ұлы жаратушысы – Алла Тағалаға тән. Адамзаттың асылы соңғы пайғамбар Мұхаммедке және оның пәк отбасына, ардақты сахабаларына сәлем жолдап, салауат айтамыз.

Діндер тарихына қарасақ, адам баласы жаратылғалы бері сенімнен еш ажыраған емес. Дінсіз жекелеген адамдар кездескенмен, дінсіз өткен тұтас қауымды көрсету мүмкін емес. Ислам сенімі бойынша, көнеден келе жатқан сенімдердің өзегін ханиф сенімі, ислам құрайды. Алла құзырынан түскен күйінде бұзылмай таза сақталып, бүгінге дейін жалғасып келген бірден бір діннің Ислам екенін нық сеніммен айтуға болады. Қазіргі уақытта қарқынды тез тарап бара жатқан жаһандық дін ретінде де ол өзге діндерден ерекшеленеді.

Қазақстанның тарихы мен мәдениеті де көп ғасырлар бойы ислам дінімен байланыса дамып келеді. Ол қазақ халқының руханияты мен мәдениетінің қалыптасуындағы негізгі қайнарлардың бірі болып табылады. Көне түркілер де ислам дінін қабылдай отырып, рухани өркендеуге өз үлестерін қосты. Зерттеушілер Орталық Азия мен Қазақстанға исламның енуін VII-VIII ғасырлармен байланыстырады. VIII ғ. басында Орталық Азияда дін таратушылардың белсенділігі байқалған. Исламның түбегейлі орнығуына VIII ғ. ортасында, 751 ж. Тараз қаласының маңындағы араб әскербасы Зияд ибн Салих пен қытай қолбасшысы Гао Сяньчжи арасында бірнеше күнге созылған Атлах шайқасында арабтардың жеңіске жетуі айтарлықтай ықпалын тигізген. Осы соғыста Араб әскерінің жеңуі Орта Азия жерінде ислам діні мен мәдениетінің орнығып қалуына негіз қалаған.

Елбасы Н.Әбішұлы мұсылман әлемінің бір бөлшегі екенімізді мақтаныш ететінімізді, бізге сунниттік, соның ішінде Ханафи мәзһабы тән екендігін әрдайым биік мінберлерден айтып келеді. Қазақ халқының діні – ислам, түбі – түрік. Сан ғасырлар бойы исламдық жолды ұстанған ата-бабаларымыз осы дінге лайықтап өз әдет-ғұрып, салт-дәстүрін, наным-сенімін қалыптастырған, әрі оны ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып отырған. Тәуелсіздіктен соң осы алтын арқау қайта жалғанып, руханиятымыз түгелдене бастады. Халқымыз ислам дінімен қайта қауышып, көпшілік имандылыққа бой ұруда.

Қазіргі күні Қазақстандағы ең кең таралған діндер ислам және христиандық болып табылады. 2009 жылғы өткізілген халық санағының нәтижесі бойынша Қазақстан халықының 97 %-ы өзін дінге сенетінге жатқызған.

Дінді қадірлеп, дінді ұстанушылар саны күннен-күнге өсуде, олардың арасында жастар көп. Осыдан келіп елде мешіт, медреселер саны артты. Меккеге қажылыққа баратын қазақстандақтардың да саны өсуде. Сауд Арабиясының қажылық және умра министрлігі 2023 жылы Қазақстанға 3 200 орын бөлді. 2018 жылы Қазақстанға үш мың, ал 2017 жылы 2 500 квота бөлген болатын.

Исламның бес парызы туралы қазақ ойшылдарының мұраларында аз кездеспейді. Айталық, Абай Құнанбайұлы бес парызды түгел ұстануға шақырса, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы «Шонтыбай қажы» дастанында бұл кісінің үлкен сапардан аман келіп, қажыға тән ізгі істерді атқарғандығын мадақтайды.

Ұмтылдың дін жолына іштен туа,

Періште ғамалыңа болған куә.

Мақам Ибрахимде намаз оқып,

Хақы үшін ел-жұртыңның қылдың дуа!

Дін үшін қайрат қылған сіз – бір батыр!

Талай бай боқ басында өліп жатыр.

Мүмінін мумнат дұғаңыздың,

Ішінде болдық па екен біздей пақыр?

Қажеке, қабыл болсын бұ қылығың,

Бұйырған бұл өзіңе халал малың!

Күнәні ішкі-тысқы кетіруге,

Суына зәмзәм Шариф шомылғаның!

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы «Бес парыз» өлеңінде де қажылықтан жағдайы жеткен жанның қалмауы қажеттігін насихаттайды.

Біреуі бес парыздың – қажыға бару.

Бұл жолға мал мен жанды керек салу.

Шақырған бір Алланың ол жеріне,

Байларға қиын екен бармай қалу!

Жалпы алғанда, қажылыққа бару шынайы ниетті қажет етеді. Қажылыққа барған адам қасиетті Мекке, Мәдина жерінде құлшылық атқарып, мол сауапты иеленеді. Осы орайда қажылық пен умраға барушыларға арнап шығарған бұл кітаптың арқалап отырған жүгі айтарлықтай. Кітапта қасиетті орындар аталып, жеке-жеке таныстырылады. Бүгінгі күні бұл мекендер мұсылман үмбеті үшін аса қымбат естеліктерге тола тарихи орындар. Ол жерлерде кезінде ардақты Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) ұлы дінді таратты, сахабалар қанша ат дүбірлетті. Сондықтан қызықты етіп баяндалған бұл кітаптың оқырманға берері мол деген ойдамыз.

Авторлардың бұл еңбегі қоғам игілігіне жарай беруіне тілектеспіз!

Баспа

Қажылық

Қажылық ғибадаты ықыласпен орындалса, күнәлар кешіріліп, жүрек күнә дақтарынан тазарады. Бір хадисте: «Кімде-кім әйелімен жақындаспай (жақындасуға себеп болатын барлық нәрседен аулақ болып) және күнә істемей қажылық жасайтын болса, анасынан жаңа туғандай күнәларынан арылып қайтады»1 – делінген. Басқа бір хадисте: «Бір ұмра келесі ұмраға дейінгі аралықта жасалатын күнәларды өшіреді. Қабыл болған қажылықтың қарымы тек жаннат қана»2, – дейді.

Ең абзал амалдың не екенін білмекке құмартқан кісіге Расулалла (с.а.с.): «Алла мен елшісіне иман ету», – деп жауап береді. Содан кейінгісі сұралғанда, «Алла жолында күрес», – дейді. Содан кейінгісі тағы сұралғанда, «Қабыл болған қажылық», – деп жауап береді.3

Алланың құзырына барғанда қажылық жасаған мұсылмандардың дәрежелері биік тұрмақ. Өйткені Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Қажылық жасаушылар мен ұмраға барғандар – Алланың сыйлы қонақтары. Егер бұлар тілек тілесе, Алла тілектерін қабыл алады, күнәларына кешірім сұраса, күнәларын кешіреді»4, – деп сүйіншілеген.

Басқа бір хадисте: «Қажылық пен ұмраны қатар жасаңдар. Өйткені темір, алтын және күмістің дағын көріктің5 кетіргені секілді қажылық пен ұмра кедейлік пен күнәларды жоқ қылады»6 – делінген.

Қажылық кезінде төрткүл дүниенің төрт бұрышынан әр нәсілден, әр тілде сөйлейтін, мемлекет басшысынан бастап қарапайым халыққа дейін бай демей, кедей демей әр ұлт өкілінің бір жерде бас түйістіріп, қасиетті Қағбаның алдында ерекше толқып, аппақ ихрамға оранып, бір зікірді қайталап қажылықты орындауы мұсылман жұртшылығының өзара ынтымағы мен бірлігін күшейтіп, иманын нықтай түседі. Өйткені шартараптан келген мұсылмандар мынаны ұғады. Бәріміздің де Жаратушымыз бір, Ризық беруші Иеміз бір, Құлшылық етеріміз де бір. Дініміз де бір. Пайғамбарымыз да бір. Құбыламыз да бір. Осылай кете беретін жүздеген бірлер... Баршамызға ортақ осынау дүниелер өзара бірлік пен келісімге, сүйіспеншілік пен бауырмалдыққа шақырады.

Қажылық – мұсылман ұлттар арасындағы теңдіктің іс жүзіндегі көрінісі. Қажылық кезінде мұсылмандар бай-кедей, білімді-надан, ұстаз-шәкірт болып бөлінбейді, атақ-лауазымдарына көңіл бөлмейді. Бәрінің киетін бірдей ақ ихрамдары да бұған жол бермейді.

Алла тағала «Хужурат» сүресінің 13-аятында: «Әй, адам баласы, шүбәсіз, сендерді бір ер, бір әйелден (Адам ата, Хауа анадан) жараттық. Сондай-ақ бір-бірлеріңді тану үшін сендерді ұлттар мен ұлыстарға бөлдік. Шындығында, Алланың қасында ең ардақтыларың тақуаларың. Күмәнсіз, Алла толық білуші, әр нәрседен хабар алушы», – дейді. Ұлт пен ұлысқа бөлінуіміздің астарында бір-бірімізді тану, қоғамдық ерекшеліктерімізбен танысу жатыр. Сол себепті қашанда бауырмалдықты басты негізде ұстауымыз керек.

Қажылық – ханиф дінінің көне тарихын да еске түсіреді. Мәселен, қасиетті Мекке жеріне аяқ басқан уақытта жалғыз өзі бір үмбетті құраған әзірет Ибраһим мен ұлы Исмайылдың оқиғалары, соңғы пайғамбар Мұхаммедтің (с.а.с.) пұтқа табынушылардан тартқан жапасы, иманын қызғыштай қорғап өмір мен өлімнің арасында ажалмен арпалысқан даңқты сахабалардың ерліктері – бәрі де осы қажылық кезінде көз алдымыздан өтіп жатады.

Егер мұқият көңіл бөлінсе, адам өмірін жан-жақты қарастырған Ислам діні бес уақыт намаздың өзін жамағатпен оқуды бұйырады. Одан қала берді аптасына бір рет мешітке бас сұғып жұма намазын оқуды парыз еткен. Жыл сайын екі рет айт намазында да мұсылмандардың басын қосады. Ал қажылықта болса, бұл дәстүр өз шарықтау шегіне жетеді.

Қажылық

«Қажылық» сөздікте қасиетті орындарды зиярат ету деген мағынаны береді. Ал діни терминологияда «Арафат тауында ғибадат ниетімен бір уақыт тұру, одан соң шарттарына сай тауап ету арқылы Қағбаға зиярат жасау, тағы да басқа амалдарын орындау» дегенді білдіреді. Және бір түсіндірмеде қажылық деп «қасиетті Қағбаны белгілі күндерде, белгілі шарттармен зиярат ету»7 делінген.

Қажылық – Исламның бес парызының бірі. Ол һижреттің тоғызыншы жылы парыз болған.

Бірде Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Уа жамағат! Алла тағала сендерге қажылық жасауды парыз етті, қажылық жасаңдар» дейді, сонда сахабалардың бірі: «Бізге жыл сайын қажылық жасау парыз ба?» – деп сұрайды. Алла елшісі (с.а.с.) ләм-мим демейді. Сахаба бұл сұрағын үш мәрте қайталайды. Сонда Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Егер «Иә» дегенімде, сендерге жыл сайын қажылық жасау парыз болар еді. Бірақ оған шамаларың жетпес еді»8, – деп қажылықты жыл сайын емес, өмірде бір мәрте жасау жеткілікті екенін ұқтырады. Алайда біреуден көп жасағысы келгендерге шектеу жоқ. Бұған дәлел мына хадис: «Кімде-кім бірден көп қажылық жасаса, артығы нәпіл болып саналады»9.

Сонымен қажылыққа бара алатындай байлығы мен денсаулығы бар әрбір мұсылманға өмірінде бір рет қажылыққа бару парыз.

Қажылықты өтеген кісі «қажы» атанады.

Шамасы жеткен әрбір мұсылман үшін өмірінде бір рет қажылық ғибадатын жасауы – парыз, ал ұмра ғибадатын жасауы – сүннет.

Қажылық Сауд Арабиясының Мекке қаласындағы Қағба-муаззамада жасалады. Әлемнің басқа ешбір жерінде қажылық ғибадаты жасалмайды. Қағба-муаззама – Алла тағаланың әмірімен Ибраһим (а.с.) пайғамбардың Мекке қаласында алғаш тұрғызған (кейбір деректерде жөндеген) төрт бұрышты биік ғимарат тұрған қасиетті орын. Бұл жер – бүкіл мұсылман баласының құбыласы. Муаззама – Бәйтулла, Харам шариф және Мәсжидүл-Харам аталатын мешіттің ортасында орналасқан. Мешіттің айналасына айшықты мұнаралар салынған. Жеті мұнарасы, көптеген қақпалары, ішінде мінбері, Зәмзәм құдығы және Ибраһим пайғамбардың орны бар.

Қажылықтың үкімі

Исламда кез келген құлшылықтың парыз болуы үшін оның Құран кәрімде және Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сүннетінде анық дәлелдермен бекітілуі шарт. Қажылықтың парыздығы Құран, сүннет және ижмағ бойынша бір ауыздан бекітілген. Құран кәрімде: «Ол жерге баруға шамасы жеткен барлық адамға Алла үшін қажылық жасау парыз» (Әли Имран, 97-аят) делінген. Аяттағы бұйрық «адамдарға» деп көпше түрде берілуінің өзі бұл құлшылықтың жеке дара емес, жамағатпен жүріп орындалатынына дәлел болады.

Құран кәрімде Алла тағаланың Ибраһим (а.с.) пайғамбарға (с.а.с.): «адамдарды қажылық жасауға шақыр» деп бұйырғаны да келтірілген. Жоғарыдағы аятты ғалымдар «Уа Мұхаммед! Алла тағала адамдарға қажылық ғибадатын жасауды парыз еткендігін ескерт» деген мағынада түсіндірген.

Ал сүнеттегі негізіне келсек, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) кейбір хадисін айтуға болады: «Ислам діні бес негізден тұрады: Алладан басқа тәңір жоқ екендігіне және Мұхаммедтің (с.а.с.) Алла тарапынан жіберілген шынайы елші екендігіне куәлік келтіру, намаз оқу, зекет беру, Рамазан оразасын ұстау, (шамасы келсе) қажылыққа бару»10, – дейді.

Басқа бір хадисте: «Алла тағала сендерге қажылықты парыз қылды, қажылықты орындаңыздар».11 Сондай-ақ төмендегі мына бір хадисті де келтіруге болады: «Раббыларыңның үйіне қажылық етіңдер»12.

Ижмағта бүкіл мұсылман үмбеті қажылықтың парыз екеніне бір ауыздан келіскен.

Парыз болған қажылықты кешіктірмеу

Имам Әбу Ханифа мен имам Әбу Юсуфтың көзқарасы бойынша, қажылық жасауға мүмкіндік туған мезетте оны кейінге қалдырмай сол жылы орындау керек. Өйткені бұл құлшылық жылдың кез келген уақытында емес, белгілі бір кезеңде орындалуымен ерекшеленеді. Оның үстіне адамның қайтыс болып кетуі де ықтимал. Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Қажылықты (парыз) өтеуге асығыңдар. Өйткені ешбірің ажалдың қашан келетінін білмейсіңдер»13, – деген. Тағы бір хадисте: «Ауру, зәрулік, қиыншылық пен залым патшадан бөгет жоқ кезде қажылыққа бармаған адамның яһуди немесе христиан болып өлгеннен еш айырмашылығы жоқ»14 – делінген. сондықтан мүмкіндігі бола тұра қыжылықты кешіктіру күнә деген. Бірақ қажылығын кешіктіріп өтесе де, адамның мойнынан қажылық парызы түседі. Ал имам Мұхаммед кешіктіруге болатынын айтады. Өйткені бұл өмірде бір мәрте жасалуы тиіс міндет. Алла тағала оны һижреттің тоғызыншы жылы парыз еткен. Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) қажылықты оныншы жылы өтеген болатын. Егер оны бірден орындау парыз болғанда, Пайғамбарымыз (с.а.с.) келесі жылға кешіктірмес еді. Әбу Юсуф бұған: «Пайғамбарымыз (с.а.с.) қажылық міндетін орындағанға дейін өмір сүретінін уахи жолымен білді және өлімнен аман екеніне сенімді болды», – деп жауап берген. Алайда бұл мәселеде имам Мұхаммедтің көзқарасы қара халық үшін жасалған кеңшілік болса керек.

Қажылық ғибадатының парыз болу шарттары

1) Мұсылман болу. Аллаға иман етпегені үшін кәпір адам ғибадат өтейтіндердің қатарына кірмейді. Қажылықты өтеп барып Ислам дінін қабылдаған жағдайда шамасы жетсе, қайтадан қажылыққа баруы шарт. Ал егер мұсылман адам қажылық жасап, одан кейін кәпір болып, қайта мұсылмандықты қабылдаса, шамасы жетсе қажылықты қайта өтеуі парыз болады. Өйткені алғашқы қажылығы Исламнан шығуымен жарамсыз болып қалады. Құранда: «Кімде-кім иманнан тайса, оның істеген істері зая кетеді. Сөйтіп, ол ақиретте зиянға ұшырайды»(«Мәида» сүресі, 5-аят) – делінген.

2) Мүкәллаф болу. Ақыл-есі дұрыс, әрі балиғат жасына толуы тиіс. Ақыл-есі дұрыс емес немесе балиғат жасына жетпеген балаға қажылыққа бару парыз емес. Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Қалам (күнә) үш адам үшін жазылмайды: оянғанға дейін ұйқыдағы адамға, есін жиғанға дейін ақылынан алжасқан адамға, балиғат жасына толғанға дейін сәбиге»15, – дейді. Ал балиғатқа толмаған немесе ақыл-есі кем адам қажылыққа барса, мүкәллаф болғаннан кейін шамалары жетсе, қажылықты қайта өтеулері шарт. Бұрынғы қажылықтары нәпіл болып саналады. Бұған дәлел мына хадис: «Қайсыбір сәби қажылық жасаса, сосын балиғатқа толса, қажылықты тағы жасауы парыз, қайсыбір құл қажылық жасаса, сосын азат болса, қажылық жасау тағы парыз»16.

3) Азат болу. Түрмеде, құлдықта болған адамдарға қажылық парыз емес. Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Бұрын он рет қажылыққа барса да, бас бостандығын алған құл қажылығын қайта өтеуге міндетті»17, – деп бас бостандығы болмаған адамға азаттық алып, шамасы жеткенде парыз қажылықты қайта өтеуді әмір еткен.

4) Қажылық ғибадатын орындауға шамасы жету. Құранда: «Ол жерге баруға шамасы жеткен барлық адамға Алла үшін қажылық жасау парыз»(«Әли Имран» сүресі, 97-аят) – делінген. Осы аятқа негізделіп ханафилер шамасы жету жағдайын үшке бөліп қарастырған. Олар:

а) Денсаулығының болуы. Ауру, сал, мүгедек немесе кәрілік меңдеген адамдарға қажылық парыз емес.

ә) Қажылықтың жол шығындарын көтере алуы. Барып-келгенше артындағы отбасының негізгі қажеттеріне жетерлік қаражаты болуы.

б) Қажылыққа баратын жолда соғыс немесе басқа да кедергілердің кездеспеуі.

Қажылыққа баруға шамасы жете тұра кейінге қалдырып, бірақ кейін кедейленіп қалса немесе қандай да бір себеппен қолындағы қаржысын жұмсап қойса, қажылық міндеті бәрібір мойнынан түспейді. Ақшаны қарызға алса да, қажылыққа барып міндетінен құтылуы керек. Егер алған қарызын өтей алмайтын болса, қарыз алмай, жағдайының болғанын күтеді18.

Әйелдерге байланысты шарттар

Әйелдерге жоғарыда аталған шарттармен қоса қосымша мына шарттар да қатысты:

Қажылыққа баратын әйелдің қасында күйеуі немесе махрам (некелесуі харам) туыстарының бірі болуы шарт. Қажылыққа баратын әйелдің тұрғылықты мекенімен Байтуллаһтың арасы үш күндік (89 км) қашықтықтан аз болса, махраммен бару оған шарт емес. Ал үш күндік уақыт немесе 89 шақырым болса немесе одан көп болса махраммен бару шарт. Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Әйел адам өзімен бірге махрам туысқаны жүрмесе, үш күн ұзақтығындай жолға шыға алмайды»19, – деп әйел адамның жалғыз сапарға шығуына рұқсат етпеген. Ал Шафиғи мәзһабында әйел адамның қасында бірнеше тақуа әйелдер болса, бірге қажылық жасай алады деген. Бірақ оның тек парыз қажылықта екенін баса ескерткен.

Қажылыққа ниеттенген әйел күйеуі талақ қылған (ажырасқан) немесе күйеуі қайтыс болып ғиддетті күткен уақыты болмау шарт. Алла тағала: «(Талақ қылған әйелдеріңді) үйден шығармаңдар»(«Талақ» сүресі, 1-аят), – дейді. Яғни әйел адамның шариғатта көрсетілген ғиддет мезгілінде қажылық ғибадатын өтеуі дұрыс емес.

Қажылық өтеуге кедергі жағдайлар

1) Жоғарыда айтылған шарттарға сай парыз қажылықты өтеуге ниет еткен әйел күйеуі рұқсат етпесе де қажылыққа бара алады. Өйткені Алланың парызын орындау күйеуіне бағынудан үстем тұрады. Бірақ күйеуінің рұқсатынсыз нәпіл қажылықты жасай алмайды. Ата-ана да баласының парыз қажылық өтеуіне кедергі бола алмайды. Бірақ ата-ана баласының нәпіл қажылық жасауына тыйым сала алады. Себебі Ислам дінінде ата-анаға қызмет ету сахих хадистерде әмір етілгендей жиһад үкіміне жатады.

2) Қарыз берген адам қарыз алушының қажылығына кедергі жасай алады. Ал егер қарыздар адам қарыз берушімен белгілі уақытқа келісіп, ол уақыт әлі жетпеген болса, қажылығын жасай алады. Ал қарызын уақытында береді.

3) Ихсар – Қажылыққа ниеттеніп ихрамға кіріп қойған адамның дұшпан, ауру, жолдан адасып қалу немесе ақшасын жоғалтып алу сияқты себептермен қажылық немесе ұмра ғибадатын аяқтамай тұрып ихрамнан шығуға айтылады. Мұндай жағдайдағы адам «мұхсар» деп аталады. Құранда: «Қажылық пен ұмраны Алла үшін толық орындаңдар. Егер бір қиындық кезіксе, онда ең лайықты нәрсемен құрбандық беріңдер. Құрбандыққа арнаған малдарың белгілеген орынға жеткенше шаштарыңды алдырмаңдар»(«Бақара» сүресі, 196-аят) – деген.

Аталмыш бөгеттерден шығу мүмкін болмаған жағдайда кісі ихрамнан шығып, жаза ретінде құрбан шалады. Құрбандық бір қой немесе бір ешкі. Ал түйе немесе сиырды жеті адам бірігіп шалуына болады.

Қажылық және ұмраның уақыты

Парыз қажылықтың уақыты: шәууал, зулқағда және зулхижжа айының алғашқы он күні. Бұл жайлы Құранда: «Қажылық белгілі бір айларда (шәууал, зулқағда, зулхижжаның онына дейін)»(«Бақара» сүресі, 197-аят), – деу арқылы қажылықтың белгілі айларда өтелуі шарт екенін ескерткен. Бұл айлардан басқа уақыттарда қажылық парыздарын орындауға болмайды. Қажылық іс шараларды (тауап, сағи, арапа уақфы, шайтанға тас лақтыру т.б.) осы аталған айлардың ішінде белгілі мекен мен уақыттарында орындау керек. Алайда қажылық ниетімен бұл уақыттардан бұрын ихрамға кірген болса, осы ихраммен қажылығын ары қарай жалғастыра алады.

Ұмраның уақыты: ұмраны жылдың қалаған уақытында жасауға болады. Бірақ Арафа мен құрбан айт күндері және құрбан айттан кейінгі үш күн ішінде ұмра жасау мәкрүһ. Өйткені бұл күндер қажылық жасауға арналған күндер. Айша (р.а.): «Ұмраны жылдың төрт күнінен басқа барлық күндерде жасауға болады. Олар: Арафа күні, құрбан күні және одан кейінгі екі күн», – деген20.

Ұмраны өтеу үшін ең абзал уақыт ораза айы. Ибн Аббастың (р.а.) жеткізген хадисінде Пайғамбарымыз (с.а.с.) қажылықтан оралғаннан кейін ансарлық Үммі Синаннан не себепті қажылық жасамағанын сұрайды. Үммі Синан күйеуім кінәлі дегендей сыңай танытып, «айналдырған екі түйесі бар. Біреуін өзі қажылыққа мініп барды, екіншісімен жер суғарып жүр», – дейді. Сонда Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Ұмраны рамазан айында өте. Бұл менімен бірге қажылық жасағанмен тең»21 деген екен. Демек, ораза айында жасалған ұмраның сауабы қажылықтың сауабына тең. Алайда мұнымен қажылық өтелді деуге болмайды.

Қажылықтың әдептері

Қажылыққа жұмсалатын қаржы адал еңбекпен табылу керек. Қажылық тек қаржымен орындалатын құлшылық емес. Ол шынайылықты, тазалықты, адалдықты қажет етеді. Сондықтан оған жұмсалатын қаржы харам болса, қажылық ресми түрде дұрыс болғанымен, сауабы болмайды.

• Біреулерге қарыздар болса, оларды өтеп, иелерімен кешірісуі;

• Өткен күнәлары үшін шын жүрекпен тәубе етіп, Алладан кешірім тілеуі;

• Қаза еткен құлшылықтары болса, қолынан келгенше өтеу;

• Қажылық жайында білетіндерден сұрау, үйрену;

Жолға шығардан бұрын достарымен, туыстарымен қоштасу;

• Мақтану, тәкаппарлану сияқты сезімдер мен жаман пікірлерден сақтанып, әрқашан кішіпейіл болу;

• Қажылыққа жақсы, тақуа адамдармен бірге бару;

• Жолға шығарда және үйге қайтар кезде екі рәкат намаз оқу;

• Пайдасыз істермен шұғылданбай, уақыттарын зікір, дұға, тәсбих, салауат немесе Құран оқып өткізу.

Қажылық ғибадатында өкілдік

Қажылыққа бірге баратын күйеуі немесе махрам туысы жоқ әйел, науқасынан айығу мүмкіндігі аз ауру адам, денсаулығы әлсіз қарт, мүгедек, ертіп баратын көмекшісі жоқ соқыр және мемлекет тарапынан шетелге шығуға тыйым салынған адамдар қажылыққа баруға қаражаты болса, өзінің орнына көзі тірісінде басқа біреуді өкіл ретінде жіберуіне болады.

Өлер шағында өсиет ету арқылы немесе қайтыс болған адамның балалары әкесінің атынан басқа біреуді жіберу арқылы қажылығын өкілдікпен өтетуге болады.

Өкіл ретінде қажылық өтеу турасында Ибн Аббас жеткізген хадисте Жүһәйна тайпасынан келген бір әйел Пайғамбарымызға (с.а.с.): «Анам ниет ете тұра қажылық жасай алмай дүниеден өтті. Орнына менің баруыма бола ма?» – дейді. Сонда Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Егер анаңның біреуге қарызы болғанда өтер ме едің?» – деп сұрайды. «Иә, өтеймін», – дейді әйел. Алла елшісі (с.а.с.): «Олай болса, Алла тағаланың алдындағы қарызын да өтеңдер. Өйткені қарызы өтелуге ең лайық Алла тағала»22, – деп жауап берген екен.

Өкіл қажылық өтеу шарттары

Өкіл адам ихрамға кірерде өз атынан емес, кімнің орнына қажылық етер болса, сол адамның атынан ниет етуі шарт.

Өкіл тағайындаушы қажылықтың қай түрін орындауын айтса, өкіл сол айтқан қажылығын өтеуі керек.

Өкіл тағайындаушының байлығы болғанымен, қажылық өтеуге қауқарсыз болуы шарт.

Өкіл тағайындаушы дүниеден өткенше қажылыққа бара алмайтындай болуы керек. Егер орнына біреуді жібергеннен кейін қайта жағдайы келіп жатса, өзі қайтадан қажылыққа баруы тиіс.

Өкіл де, өкіл тағайындаушы да мүкәлләф (шариғат талаптарына жауапты адам) болуы керек.

Қажылыққа жұмсалатын қаражаттың бәрін немесе көбін өкіл тағайындаушы немесе қайтыс болған адамның балалары беруі керек.

Қажылыққа баратын өкіл, өкіл тағайындаушының немесе мирасқорларының бұйрығымен баруы керек.

Өкіл ретінде тағайындалған адам қажылықты өзі орындауы керек. Басқа біреуге орындатуына болмайды.

Қажылықты не өкіл, не өкіл тағайындаушы жасайды. Екеуіне бірдей баруға болмайды.

Егер өкіл адам қажылықты әмір еткендей орындамаса, жазаға сол өкілдің өзі жауапты, өкіл тағайындаушы жауапты емес. Тек ихсар23 ғана мойнына жүктелмейді.

Үкімі бойынша қажылықтың түрлері

1. Парыз қажылық – мұсылман кісі өмірінде бір рет жасауға міндетті қажылық. Егер жағдайы жетпесе міндетті емес.

2. Уәжіп қажылық – ниет етілген (нәзір) немесе бастап қойғаннан кейін белгілі бір себептермен бұзылып қалған қажылықтың өтемі ретінде орындалуы керек болған қаза қажылық.