Сөз басы

Құдай мен құлдың арасындағы байланыс Құран мен құлдың қарым-қатынасымен өлшенеді. Құдайды сүйетін адамның Құранды сүймеуі мүмкін емес. Дегенмен әрбір нәрсенің өзіне тән биігі, өзіне тән дәрежелері бар екені анық. «Құдайды сүйдім», «Құранды оқыдым» дегендердің сүйіспеншілігінде де, оқуында да айырмашылық болатыны анық. Құран үш түрлі тәсілмен оқылады яки Құранды оқитын адамдар үш түрлі болады. Құранның ең бірінші оқылу түрін «лафзи» оқу дейміз. Яғни, бұл оқу Құранның әріптерін дыбыстау арқылы ғана жүзеге асады. Араб әліпбиін үйреніп, тәжуид дәрістерін алған кісінің хатым жасау ниетімен оқыған Құраны осыған жатады. Ол жерде Құран аяттарының мағынасына емес, әріптердің дұрыс дыбысталуына мән беріледі. Сондықтан бұлай оқудың өзіндік сауабы бар, бірақ Құранның негізгі функциясы бұл емес.

Екінші оқылуын «мағнауи» оқу десек болады. Бұл оқу бірінші оқудан әлдеқайда баяу әрі ұзақ уақытты алады. Мұнда Құранның мағынасына ой жүгіртіп, аяттардың не айтып жатқанына мән бере оқылады. Құранның мағыналық аудармаларын осы оқудың нәтижесі деуге болады. Тіпті бұл – Құранның халықтың мойнындағы ақысы. Құранның не айтқанын түсініп, соған сай жүріс-тұрысын реттеген адам Құранды сүйді һәм Құдайдың сүйіктісіне айналды дей аламыз.

Құранның үшінші оқылу түрін «мақсади» оқу дейміз. Бұл жерде адам мағыналардың артында жатқан мақсаттарды көздейді. Бұл – өмір бойы оқылатын тәсіл. Әрбір аяттың мақсатының не екенін түсіну екінің біріне жүктелетін жауапкершілік те емес. Алайда Құранды мақсади оқу арқылы ойланып-толғанған ғалымдар, өздеріне ашылған аяттағы мақсаттарды қоғамына жеткізіп отырары хақ.

Демек, Құдайды сүйетін адамдар да осындай дәрежелер арасында тұрады. Біреулер Құдайды сөз арқылы (лафзи) сүйсе, енді бірі мән-мағынасына ой жүгіртіп Құдайды тануға тырысады, ал енді бірі мағрифатулла дәрежесіне құлаш ұрып, Құдайдың мақсатын түсінуге талпынады. Осындай талпыныстар арқылы ғұмыр кешкен адамдарды Құранға құрбан болғандар дей аламыз. Құрбан емес еш нәрсе жоқ. Адам өмірінде кез келген нәрсенің құрбаны екенін білуі тиіс. Алланың жолы, Құранның жолы құрбан болуға тұратын жол. «Құранға құрбан болуды, әлемге сұлтан болудан биік қоямын» деген пәлсапа осыны ұғындырады.

Құранның бір аты – Кәләм. Кәләм сөзінің ішінде алапат күш, аласапыран қуат бар екенін сөз сырын зерттейтін ғалымдар айтқан. Демек, Құранның бойындағы күш қандай күш? Ол – адамның өмірін түбегейлі төңкеріс жасайтын күш. Құранның мұғжизалығы осында. Ол мұғжизаны өз бойынан көргісі келгендер осы үш оқудың тым болмағанда біріншісі мен екіншісіне амал етеді.

Егер менен «Өмірдегі ең қиын нәрсе не?» деп сұраса «Аяттардың ішінен аят таңдау» деп жауап берер едім. Жақсылар мен жамандардың арасынан жақсыларды таңдап алу қиын емес. Алайда кіл жақсының ішінен ең жақсыны таңдау аса қиын нәрсе. Бұл кітаптың маған қиын соққан тұсы да осы.

Осыдан бірнеше жыл бұрын «Сүреден сүзілген маржан» деген сериямен Құран түсіндірмелерін кітап етіп шығаруды қолға алған едім. Серияның бұлай аталуына осы еңбек тікелей түрткі болды. Себебі бұл еңбекте бір сүре ғана емес түрлі сүрелерден таңдап алынған аяттар болғандықтан кітаптың атын «Сүреден сүзілген маржан» деп атадым. Жаһандану заманында өзге мәдениеттерге өзеуреп тұрған қазақ баласына өз құндылығының не екенін көрсетуді борыш деп біліп, осы қадамға бардым. Бұл серияның ең алғаш жарыққа шыққан кітабы «Фатиха» сүресінің түсіндірмесі MAZMUN болғанмен, ең алғаш қаламға алынған еңбек, тәпсір саласында қалам тартуға түрткі болған кітап осы еді. Белгілі себептерге байланысты қолжазба ретінде жатқанымен кешіккен сыйдай болып оқырманға жол тартып отыр. Осы еңбек арқылы бір адамның болса Құранмен қауышуына себеп бола алсақ, мақсатымыздың жүзеге асқаны дер едім.

Автор

«Ниса» сүресі, 174-175-аяттар

Сендерге дәлел келді

يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُّبِينًا ﴿١٧٤﴾ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّـهِ وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا ﴿١٧٥﴾

«Уа, адамдар! Сендерге Раббыларыңнан айқын да нақты дәлел келді һәм сендерге бәрін анық көрсетіп, жолдарыңды жарық ететін нұр түсірдік. Аллаға иман келтіріп, Одан бір сәтке де ажырамағандарды Алла Өзінің шексіз мейірімі мен шарапатына бөлейді және Өзіне төтесінен жеткізетін тура жолға салады».

Құранның қойнауында құндақталған бұл қасиетті аят күллі адамзатты сергітуге, қалғып-мүлгіп бара жатқан қасиеттерін оятып, қайта қалпына келуге шақырады. Адамзат әлеміне айдан анық дәлел, адастырмай тура жолға жетелейтін жолбасшы, қараңғылықты қақ айырып, жалған атаулыны жойып жіберетін қуаты күшті құдайылық нұрдың жеткенінен хабардар етеді. Мағынасы терең, мәні мол бұл аяттың аясында мынадай сұрақтарға жауап іздеп көреміз: адамзаттың ардақтысы болған асылзада Пайғамбарымыздың Жаратушының жарқын дәлелі етілуінің мәні неде? Құран не себепті Нұр деп аталған? Пайғамбарымыздың заманында өмір сүрген адамдар сана-сезіміне қарай қандай топтарға бөлінді? Аллаға арқа сүйеу қалай жүзеге асады? Иман келтірген ілгергі мұсылмандар қандай жетістіктерге қол жеткізді?

Аяттың түсіндірмелі аудармасы

يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ «Уа, адамдар! Сендерге Раббыларыңның ұлы дәргейінен айқын әрі нақты дәлел келді. Хақиқатты көзге шұқып көрсетіп, жалған атаулының барлығын жойып жоқ ету үшін ең қуатты дәлелдер мен мұғжизалар арқылы ардақталған әзірет Мұхаммед (с.а.с.) жіберілді.

وَ أَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُبِينًا Сондай-ақ сендерге Айдан анық, Күннен қанық нұр түсірдік. Надан нөпірді зұлымат зұлымдықтарымен қоса күл-талқан етіп, тұп-тура жолға, дұп-дұрыс даңғылға бастайтын, әрі ешбір шәк-шүбә, күдік-күмәні жоқ Құранды сыйға тарттық.

فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ Енді міне күллі атаулардың асылы болған Аллаға иман келтіріп, қас-қағым сәтке Құран хақиқаттарынан қалыс қалмағандарға келсек,

فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ Алла оларды мейірімі мен сый-сияпатына қарық қылып, сансыз сауап пен қисапсыз мейіріміне мейман етеді.

وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا Оған қоса оларды Өзі разы болатын тіршілікке тікелей тартатын тура жолдың жолаушылары етіп, әрі сол сапарда табандарын мығым етеді.

Пайғамбарымыздың иләһи дәлел болуының мәнісі не?

قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ «Сендерге айдай анық дәлел келді» деген аяттағы «бурһан» деп келтірілген «бұлтартпас дәлел» сөзі тәпсір ғалымдарының көпшілігінің көзқарасы бойынша, ардақты Пайғамбарымызды меңзеп тұр.1 Шынымен-ақ, байыппен бақылаған адамға сүйікті Сәруәрдің (с.а.с.) жүріс-тұрысы мен өмір сүрісі Алланың құдіретін, ғаламдағы ғажайып құбылыстардың хикметін түсіндіру тұрғысынан бұлтартпас дәлел екені жасырын емес.

Әзірет Мұхаммед (с.а.с.) – бұ дүние мен ақыреттің, жындар мен адамзаттың ардақтысы болғаны сынды, арабтардан бөлек, асылы араб болмаған өзге ұлттардың да аяулысы, құшағы құт-берекеге толы қамқоршысы. Ол күллі адамзатты ақиқатқа, хақ дінге шақырды, әрі осы жолда өзі үлгі бола отырып өнеге көрсетті. Пайғамбар басып өткен ізден жазбай, Құран атты құдіреттен айырылмағандар үзілу, тарқатыла шашақ болып шашылу дегенді білмейтін мықты арқанды мызғымастай етіп ұстады деген сөз.

Ол кісінің бұлтартпас дәлел болғандығы соншалықты – хақиқат атаулы оның келуімен байыз тауып, әрбір мақлұқат біткенге мән кірді. Ол кісі келген соң жүрегінде адамдығы аңқып тұрған әрбір пенде баласына ғайыптан мынадай үндеу келіп тұрғандай болды: «Уа, әрбір істеріне салғырт-салақ қараған ғапыл пенделер! Міне, өздеріңе құдайылық құдіретті паш ететін, айдай анық дәлел болатын парасат падишасы келді. Ақиқат дінді адамзатқа жеткізу ісіне тағайындалып, өмірге келудегі мақсаттарың мен міндеттеріңді білдірді. Қане, жетер, ояныңдар! Сананы сергітіп, ұйқыдан оянатын сәт туды. Қат-қабат қараңғылықтың қойнауынан айдай әлемге алып шығып, аттарыңды ардақтап адам еткен Аллаға рахметтеріңді жаудырыңдар.

Сен кім едің? Дене-бітімің мен кәміл болмысқа қалай қол жеткіздің? Бұл ғаламда нендей міндетің бар? Өздеріңе саф болмыс берген, ақылмен ардақтап, алуан сезімдер сыйлаған, бас-аяғын болжап болмайтын нығметтерге бөлеген, әсіресе, даңғыл жолды таппай далақтап тұрған кездеріңде дұрыс пен бұрысқа дөп түсіретін айқын дәлел – соңғы елшісін жіберген Жомарт та Мейірімді Құдайыңа құлай сене алмай, әлі күнге дейін ойпы-тойпы күн кешіп жүрмісің?

Болмысың мен бітіміңе сай, шама-шарқыңа қарай талап етілген Құдайға деген құлдық уазипаңды әлі күнге орындауға орай таппай жүрмісің? Мына салғырттығыңның сыры, ғапылдығыңның құпиясы неде? Дүниеге ынтықтығың мен көз құртына айналған тән құмарлығыңның әлдеқандай құпиясы бар ма?!»

Құран неліктен нұр деп аталған?

Адамзаттың ардақтысы болған Пайғамбарымыз (с.а.с.) қалайша Алладан келген ақиқаттың айнымас дәлел-дәйегі болса, оған түсірілген Құран да дәл солай ешбір теңдесі жоқ, тура жолға бастап баратын құдайылық нұр. Құранның нұр екендігі соншалықты – ол нұр жер жүзіне сәулесін шашар-шашпас адамзатқа жаңа бір өмір өлшемдерін сыйлады. Ғасырлар бойы ғапылдық қамытынан қағажау көрген адамзат әлемін рухани қараңғылықтан жап-жарық нұр арқылы жаңа әлемге, жарық дүниеге қарай бастап кетті. Жалған мен ақиқат, ақ пен қара, білім мен надандық сынды айқастардың арасында Құранды қолынан тастамай оқып жүрген адамды көрсем: «Сен Раббыңның разылығына жеткізетін жолды көрдің, Алланың адамзатқа берген ақиқат атты арқанын таптың. Енді шама-шарқың жеткенше ол арқаннан айырылма да, көз жазып та қалма! Ақыры бақытты іздеп бас қатырып жүрген пенде болғандықтан, осы тапқан бақытыңның аясында бақыт атты белестердің бірінен соң бірін талмай-тынбай бағындыра бер!» – дейтін едім.

Құранның нұр екендігі, Алладан жеткен теңдессіз кәләм екендігі соншалық – оның жанында небір шешендік орамдарға толы сөздер мен мақал-мәтелмен мәйпезделген мәтіндер түкке тұрғысыз болып қалды. Ардақты Пайғамбарымыз ақиқатқа алая қарайтын аталас ағайындарына: «Уа, қара сөздің қалқып қаймағын жеген Аднан мен Қахтанның шешендері! Сендердің шешендік өнердің шыңына шыққан, сөз мәдениетінің сөлін ішкен білгір екендіктерің даусыз. Қара сөздің қадірін білетін адам бола тұра Құранның мәңгі мұғжиза екендігіне шәк-шүбәларың болса, ең қысқа сүресі сықылды бір сөз келтіріңдер!» – деп жар салды.2 Құранмен тайталасу қайда?! Жеті аталарынан бері сөзді сүбе-сүбе етіп сөйлейтін небір шешендер мен ақындар ақиқаттың ашық айқасында тізелері дірілдеп, Құранның теңдесі жоқ кәләм екендігін бірауыздан мойындауға мәжбүр болды.

Пайғамбар дәуіріндегі адамдар тобы

Ардақты Пайғамбар (с.а.с.) халықты дінге шақыра бастаған кезде адамдар өзінен-өзі үш топқа жіктеле бастады.

Біріншісі, мәні жоқ, мазмұны аз өмірге тұтқын болған, бос қиял мен бөстекі әңгімелерді серік еткендер еді. Бұлар үшін адамдық деген тек материалдық нәрсемен ғана өлшем табатын. Құтырған құмарлықтарына құл болып, ойсыз ойынның ойыншығына айналғандар еді. Ақылдарынан ақырет атты сенім ада қалып, саналарында ізгілік атаулының ізі де болмады. Олар үшін әдептілік пен діндарлығың көк тиын. Әйтеуір, бір мүмкіндік бола қалса тапқанын көмейлеріне кептеп тыға беруді білетін.

Сол себепті нәпсілік рақатқа бұғау салып, бос ой мен шикі тіршіліктеріне шідер тағар деп ізгілік діні болған мұсылманшылықтан өлердей қорқатын. Қайтсек те осы тірлігімізден, өлсек те бұл бейғамдығымыздан жазбаймыз деген бейшаралар Исламға қолдарынан келгенше дұшпандық жасап, ит дүниенің ішінде итеңдеп кете берді. Бұлардың өздеріне ұран етіп алған ұстанымдары жайлы Құран былай дейді: «Біздің тіршілігіміз осы дүниедегі тіршілікпен ғана шектеледі. Біріміз өлеміз, біріміз өмір сүреміз, енді біріміз дүниеге келеміз. Бізді тек замана ағымы ғана біржолата құртып, жоқ қылады», – деп көкиді...»3

Бұл аят табиғатқа «Тәңірім» деп табынған адамдардың жай-күйін баяндайды. Демек, олардың айтуынша, өмір тек қана осы дүниедегі тірішілік қана. Өліп жатады, туып жатады. «Біздерді өлтіретін, еске алмайтындай етіп жоққа айналдыратын нәрсе тек дәуір, ғасыр ғана» дейді. Осындай олқы ойды білім деп, ғапылдық құзынан құлдилай құлағандар бос ойлары мен құр қиялдарына құл болғандар еді. Адамгершілікке қатысты олардың ешбір білімі жоқ болатын.

Екінші бір топ болса, жалған діндердің соңынан сүмеңдей жортып, күллі ғаламды жоқтан бар еткен шынайы Жаратушыны мүлде ұмытқандар. Өздері қолдан қашап алған тас мүсіндер мен ағаш ескерткіштерге еңірей жалбарынып, Құдайымыз осы деп қол қусыра құлшылық қылатын. Азғындағандары соншалық – өздеріндей адам баласын Құдайдай көріп құлай табынатын.

Сол себепті ардақты Пайғамбардың әкелген дінін қабылдай алмай қиналып, аталарынан мирас болып қалған жабайы дәстүрді қызғыштай қорумен болды. Өздерінің «өркениеттерін» өгейсітпейміз деп өзеурегендер адамзаттың Ардақтысына «ақылы ауысқан ақын», «мәнерлеп сөйлейтін мәжнүн» деген сынды жалалар жабумен жанұшырды. Алайда ардақты Пайғамбарымыздың тұла бойында тұнып тұрған парасат пен зердеге, ізгілік пен көркем мінезге кез келгенде ар-ождандары нәпсілеріне қарсы атойлап, жасап жатқан қылықтарының Құдай сүйетіні жоқ екенін іштей түсінетін.

Адамдықты артқа тастап, айуандығы алдыңғы сапта салтанат құрып тұрған бұл қоғамның ішінде бас айналдырар таңғажайып ғаламға ойлы көзбен қарайтын тағы да бір топ бар еді. Олар ар-ождандарындағы тазалықты жалған сеніммен жараламай, саф болмыстарын сақтап тұра алғандықтан, ақырғы пайғамбардың айтқандарына ақыл жүгіртіп, істегендеріне ілесе отырып, ұлы Құранның хақиқаты мен хикметтерін қаузай ұғуға құтты қадам жасады. Бір сәт болса да, іштерінде қылдай болса да қылаң берген жалған сенімдердің сырына, жиіркенішті әдеттердің себептеріне ой жүгіртті. Сәл де болса, Пайғамбардың айтып жатқанына ой салып, ол кісі алып келген кемел діннің негіздерін, саф өмірдің принциптерін, көз алдыларына көрініп тұрған көркем мінезінің көріністеріне бей-жай қарай алмады.

Оның қара түнекті қақ жарып келуін Құдайдың назары деп білді де, Ислам атты ғаламат мұхитқа құлаш ұрып қойып кетті. Алланың бар әрі бір екеніне, ұлылығы мен құдіретіне құлай сенді. Ар-ождандарында аласұрып тұрған тұңғиық сұрақтарының жауабына қанық болған олар, Ислам дініне жата-жабыса байланып, бара-бара Пайғамбардың серт байласқан серіктеріне, жолда қалдырмас жан жолдастарына айналды. Міне, саңлақ сахабалардың көпшілігі осы үшінші топтың өкілдері болатын. Оларға Раббымыздың разылығы молынан болсын!

Алламен байланысты үзбеу қалай жүзеге асады?

Алланың жолынан жаңылмау Ислам дінінің шарттарына сай өмір өрбітумен, ардақты Елшінің ізбасары болып күн кешумен жүзеге асады. Құран бұл мәселені өте ғажап аятымен былай баяндаған: «Пайғамбар сендерге не берсе, соны алып, соған риза болыңдар, (һәм діни үкім ретінде) пайғамбар өздеріңе не жеткізсе, соны шын көңілден қабыл алыңдар және не нәрседен тыйса, содан тыйылыңдар. Аллаға шын көңілден тағзым етіңдер, әрі Оған қарсы келуден сақтаныңдар...»4 Пайғамбардың жолымен жүргенде ғана Алламен байланыстың дұрыс әрі тұрақты болуына мүмкіндік туады.

Діннің дұрыс дегенін «ләббай» деп қабыл алмау, тыйған тыйымдарын «құп болады» деп құптамау неткен масқаралық десеңізші?! Ойланған жанға он тұтам ғана болып көрінетін өмірді құтырған нәпсінің құмарлығына құрбан етіп, болмашы ләззаттардың қойнында қойыртпаққа айналдырып жібергеннен өткен масқаралық бар ма?! Ойпырмай, біз мына дүниеге не үшін келдік? Адамзат керуені ғасырлар өткен сайын қай жаққа қарай тартып барады? Соңғы тұрағы, ең соңғы аялдамасы қай жер? Осындай жұмбақ ойлардың жауабын іздеу керек емес пе?!

Бос сөз бен бөстекі істердің соңында өмірлерін өксітіп алғандар, құнды нәрседен қол үзгендерін сезініп көздеріне жас ала ма екен?! Нәпсіні қытықтайтын қызылды-жасылды дүниелер бұрқылдап қайнап жатқан мөп-мөлдір бұлақтай, сырғыған самалы тербеп сыңғырлай түскен құрақтай көзді арбап «кел-кел» дейді. Бірақ бойын жиып, қайратын қамшылап қараған адам мұның тек қана сананы сәулелеп тұрған сағым екенін аңғарады. Үлкен олжа, керемет пайда деген нәрселердің бос қиял екенін байқайды. Сол себепті пенде баласы ғапылдықтың қамытын киген күндерін көңіліне алып, салғырттықпен өткізген салақ күндерінің есебін ескеріп еңірей тәубе етуі ләзім. Мұқағалидай марғасқа ақынымыз әрбір сәтінен сұралатындығын, босқа өткізген күндерінің кірбіңін кетірудің үлкен жауапкершілік екенін айтып, былай толғанады:

«Бәріне жауаптымын.

Қашан менен қалғалы тағат, тыным,

Пісіп тұрған егінді бұршақ ұрса,

Айтыңдар жауапты кім?

Әрине, мен!

Мен оған жауаптымын.

Бүгінгі сәт, кешегі ағаттығым,

Салғырттықпен өткізген салақ күнім

Сыртылдаған босқа өтсе сағат тілі,

Оған да жауаптымын, жауаптымын!..»5

Қысқасы, ақиқаттан қалыс қалмай, шама-шарқы келгенше кемел дінге жабыса өмір сүргеннен басқа шара жоқ. Бұл дүниедегі берекеміз де, ақыреттегі мерекеміз де тек қана «шын діни шыншылдап, жанымыз ашып» тұрған кезде ғана мүмкін болмақ.

Алла жолынан жазбағандар қандай сыйға ие болды?

Хақ Тағалаға иман келтіріп, Оның разылығына бастап баратын жолдан жаңылмағандар Жаратушының жәрдеміне, Рахман Раббымыздың мейіріміне бөлене отырып, тура жолдардың ішінен тура жолға қол жеткізетіндіктерін «...Аллаға иман келтіріп, Одан бір сәтке де ажырамағандарды Алла Өзінің шексіз мейірімі мен шарапатына бөлейді және Өзіне төтесінен жеткізетін тура жолға салады»6 деген аят сүйіншілеп тұрған жоқ па?!

Ардақты Пайғамбар өмір сүрген Алтын ғасыр ойға оралғанда мұсылман үмбетінің аз уақыттың ішінде толағай табыстарға қол жеткізгендіктеріне қарап, Жаратушының жәрдемі екенін мойындамасқа шара жоқ. Ол кездегі әрбір мұсылман өзін өте бақытты жан ретінде сезінетін. Жүрген-тұрған жерлерінің бәріне имани гүлден жұпар аңқытып, шөп шықпайтын шөл даланы жасыл желекке, жануар сипатты жабайы дәстүрді алып өркениетке айналдырды.

Бұл ақиқаттан бұлтарып кетуге болмайтынын анық түсінген бір Британдық ғалым: «Құмның арасында құйқа шайнап, тарам-тарам болып тоқайласа алмай жүрген жалаңаяқ арабтарды бас-аяғы бүтін, ынтымақ-бірлігі мығым бір қоғамға айналдырған әзірет Мұхаммед (с.а.с.) болатын. Олардың іс-қимылдары мен мінез-құлықтарын қалыпқа салып, қайталанбас тұлға етіп тәрбиеледі де, төрткүл дүниенің төрт тарапына ұсынды.

Әзірет Мұхаммед (с.а.с.) іргесін тұрғызған біртұтас бірлік отыз жылдың інішде Византия сынды алып императорлықты жермен-жексен етті, Иранның зәулім-зәулім қорғандарын «уф» дегенде ұшып кететін шөп-шаламға айналдырды, Сирия, Ирак, Мысыр сынды мемлекеттердің мәдениетке мәңгі жабық қалуды қалаған қақпаларын қақ айырып Ислам өркениетін кіргізді. Ислам нұрын Атлант мұхитынан Мәуәраннахрға дейін жеткізді».7 Міне, бұл – мұсылмандардың Алла жолынан жазбай, Құдайдың құрметіне жолықтыратын істері арқылы жеткен дүнияуи жетістіктері. Ал ақыретте ие болатын игіліктері мен қол жеткізетін қошеметтері қанша қиялдасақ та, қиялымыздың қарымы жетпесі анық.

---

«Бақара» сүресі, 183-аят

Тақуалыққа жетерсіңдер

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿١٨٣﴾

«Уа, иман еткендер! Өздеріңнен бұрынғыларға парыз етілгендей сендерге де ораза ұстау парыз етілді. Бәлкім, сол арқылы (асау нәпсіні тізгіндеп) күнә атаулыдан сақтанып, тақуалыққа жетерсіңдер».

Бұл қасиетті аят Ислам дінінің ең ұлы ғибадаттарының бірі оразаның парыз екендігін білдірген. Сондай-ақ оразаның шариғат тұрғысынан қандай хикметі бар екенін, бұл парызды атқарған адамның Алланың алдындағы дәрежесінің қаншалықты жоғарылайтынын да анықтап айтып өтеді. Сол себепті бұл аяттың аясында мынадай тақырыптарды сөз етеміз: Рамазан айы несімен ерекше? Ардақты Пайғамбарымыздың дүниеге келуі мен мүбәрак айда пайғамбарлық құрметке иеленуі қалай жүзеге асырылды? Ораза қашан және кімдерге парыз етілді? Оразаның тәнге беретін пайдасы мен жанға беретін жетістіктері қандай?

Аяттың түсіндірмелі аудармасы

يَا أَيُّهَا الَّذِين آمَنُوا Уа, мүміндер! Менің жалғыз екенімді, Пайғамбарымның соңғы елші екендігін мойындап, сенім білдірген құлдарым!

كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ Сендерге ораза парыз етілді. Мүбәрак рамазан айында құлқын сәріден, күн батқанға дейін құлшылық жасайыншы деген ниетпен ішіп-жеуден, әрі өздеріңе адал етілген ақ төсектеріңнен тыйылуға бұйырылдыңдар.

كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ Өздеріңнен бұрынғы үмбеттерге де бұл ораза парыз етілген еді. Оларға да осынау керемет құлшылықты міндет еткенбіз. Ендеше, мойындарыңа жүктелген, әрі Құдайдың құрметіне қауыштыратын бұл құлшылықты атқарудан кенде қалып жүрмеңдер.

لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ Тақуалыққа қол жеткізерсіңдер. Бұл ұлы міндетті кемел түрде атқара отырып тақуалық атты қазынаға ие болыңдар. Нәпсілеріңе тұқыртып тұзақ салып, періштелерге жақын бір саптан орын алыңдар.

Рамазан айының ерекшелігі

Қасиетті рамазан айы – ұлы Құран түсіріле бастаған ай. Бұл ақиқат «Рамазан айы – адамзатты тура жолға бастаушы, айқын дәлелдерді һәм ақиқат пен жалғанның ара-жігін ажырататын өлшемдерді қамтыған қасиетті Құран түсе бастаған ерекше ай...»8 деген аятта анық айтылған. Демек, бұл айда ардақты Пайғамбарымызға Алланың аяттары түсіріле бастады. Запыран құсқан зұлматтан құтқаратын Құранның құт болып құйыла бастаған уақыты – рамазан айы. Сондықтан рамазан айының қадірі де, құрметі де басқа айлардан артық, өзге уақыттардан оқшау. Рамазан айы – Құран уахиының туған айы. Құран түсе бастаған рамазан айының ішіндегі Қадір түні – уахидың туған күні. Егер рамазан айындағы түндердің ішінде мұндай мүбәрак түн – Қадір түні болмағанда, рамазан айы осыншалықты қадір-құрметке ие болмас еді. Бүкіл адам ғұмырын ішіне құндақтаған бұл түн рамазан айын айлардың сұлтаны етті. Рамазан айы сөздердің Сұлтанын әкелмегенде, айлардың сұлтаны болмас еді. Өзі түскен түнді бір өмірге пара-пар еткен уахи бізге түсер болса, бір күнімізді бір өмірге тең қылатыны сөзсіз. Ал ішіне уахи араласқан өмірдің сыйы – Жаннат. Осыншалықты қадір-құрметтің құшағында ұлы ғибадат болған ораза парыз етілді. Бұл ай нәпсілік қалауларды қыл бұрауға салып буындырып, руханиятты самғатып серпілетін сәт. Адамдықты арттырып, тақуалыққа тәрбиелейтін мұндай уақыттың бір сәтін сәтті пайдалана білгендер ғана «рамазанда рақат таптым, оразада оңала түстім» деуге ақысы бар. Сондықтан бұл айдың қадіріне жетіп, құрметіне лайық түрде рухани азық алуға ұмтылыс жасауымыз ләзім.

Рамазанда Мұхаммедке (с.а.с.) елшілік міндет жүктелді

Бәрімізге белгілі, әзірет Мұхаммедке (с.а.с.) елшілік міндет жүктелместен бұрын фәтрат9 кезеңі деп аталған уақыт өтіп жатқан еді. Төрткүл дүниенің төрт бұрышын қою қараңғылық қаптаған. Жер жүзі ғасырлар бойы пайғамбарлар әкелген шариғат шаттығынан мақұрым қалған-ды. Бұл қоғамның қойнауында соңғы Пайғамбардың келетінін бұрынғы кітаптардан естіп-біліп, қараңғылықты қақ жаратын жарық нұрдың келуін тағатсыздана күтумен жүрген жандар да болды. 571 жылы құтты мекен болған Меккеде таң алагеуім шақта қос дүниенің сәруәрі ардақты Мұхаммед (с.а.с.) дүние есігін айқара ашты. Оның дүниеге келуі бүкіл адамзат баласы үшін Алланың құдіретімен руханият көктемі басталып келе жатқандай әсер қалдырды.

Сияр және хадис кітаптарында арнайы тақырып ретінде қарастырылғандай ардақты Пайғамбарымыз 38, 39 жасқа аяқ басқан шағында мөлт еткен мөлдір жанарымен кейде періштелерді байқап қалып жүрсе, бара-бара әдеттегі хал-күйінен бөлек, айрықша жағдайларға тап бола бастады. Мұның барлығы ол кісінің пайғамбарлығын сүйіншілеуші дәнекерлер болатын.10

Дүниенің қыспағын қалдыра тұрып, руханиятқа аса мән берген Меккедегі тақуалы жандар харам айлардың бірі ережеп айында Мекке мен Арафаттың арасын алып жатқан Хира тауында иғтикаф жасап, жұрттан жырақ, елден оқшау жерде Жаратушыға жалбарына құлшылық-ғибадаттарын атқарғанды жақсы көрді.11 Имам Бағауи баяндағандай, Ислам негіздерін зерттеген ғалымдардың барлығы да мына мәселеде ортақ көзқарас ұстанған: Адамзаттың арасынан алтын асықтай болып таңдалған пайғамбарлардың барлығы да өздеріне уахи келместен бұрын Алланың бар екеніне, жалғыз екеніне иман келтірген. Демек, ардақты Пайғамбарымыз өзіне елшілік міндет жүктелместен бұрын текті бабасы Ибраһим пайғамбардан қалған «таухид»12 діні бойынша Құдайына құлшылық жасап, ғибадаттарын орындайтын. Хақ Тағала сүйікті елшілерін әртүрлі әдепсіздіктер мен күнә-күпірліктен қорғаған.13

Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.) қырық жасқа қадам басқан шағында елшілік міндетті атқаратын уақыты жеткен еді. Ол кісіге берілетін елшілік міндет ең алғашында шынайы түстер көрумен белгі бере бастады. Түсінде көргені өңінде айна-қатесіз қайталанып, таң-тамаша болды. Ол кісінің бұл жай-күйі ұлы пәрменді қиналмай қабылдауға деген дайындық сатыларының алғашқысы болатын. Мұндай сәттерде мейлінше жалғыз қалып, Жаратушыға жалбарынып отырудан ләззат алатын. Осындай жай-күйді басынан өткеріп жүрді.14

Ол кісі әдеттегідей азын-аулақ азығын арқалап алып, әлемдердің Раббысына риясыз құлшылық атқармақ болып Нұр тауына тартып кетті. Бұл басқа уақыттардан бөлек, өзге сәттерден ерекше болатын. Иләһи уахидың туатын сәті, қараңғылыққа қамалып қасиеті қалмай бара жатқан жұрттың жүрегіне жарық сәуле тарайтын мезгілі таяп қалған-ды. Айналасына ойлы көзбен шолу жасап, Раббысына деген мінәжат-дұғасын арнап отырған Мұхаммедтің (с.а.с.) алдынан кенеттен Алланың әмірін бұлжытпайтын Жәбірейіл періште келді. Ол Мекке жұртының сенімді Мұхаммедін қапсыра құшақтап қысып-қысып алып үш мәрте «Уа, Мұхаммед оқы!» деп бұйырды. Әр бұйырған сайын әзірет Мұхаммед (с.а.с.) «Мен оқи алмаймын ғой!» деді.15 Немесе кей деректерде келгендей «Нені оқимын?!» деп аңтарыла сұрақ қойды.

Кім білсін, Жәбірейіл періштенің ардақты Пайғамбарымыздың денесін үш мәрте қысуы, пенделік пиғылдардан сытылып шығып, періште сипаттарды бойына бейімдеп алуына бір ишара болса керек. Дүниенің көң-қоқырынан етек-жеңін жиып, өзіне уахи жолымен жететін Жаратушының жарлығына ынты-шынтысымен ден қоюына дайындық жасату, сірә.

Ақыры Жәбірейіл періште «Жаратқан Раббыңның атымен оқы!..» деген «Алақ» сүресінің алғашқы аятын оқығаны мұң еді, Пайғамбарымыз дегенін дереу жаттап ала қойды. Парасат падишасына ең алғаш оқудың әмір етілуі, Исламда ғылым-білімнің қаншалықты маңызды екенін, таным-түсініктің қандай мәнге ие екенін білдіреді. Міне, осы оқиғадан соң әзірет Мұхаммед пайғамбарлық міндетті мойнына алды. Пайғамбарлық жауапкершіліктің ауырлығын арқалап, Иләһи айбындылық пен ұлылықты жан-дүниесімен сезіне отырып, көңілі алабұртқан күйі үйіне қайтты...

Арада біраз уақыт өтті. Алайда уахидың қайта келетін түрі байқалмайды. Осы уақыт аралығында алғашқы уахи келгенде денесі дірілдеп, жан-дүниесі астан-кестен болған пайғамбар, енді уахидың келуін сарыла-сағына күтті. Ақыры көптен күткен уахи бірте-бірте түсіріле бастады. Осылайша әрбір оқиғаға байланысты, небір хикметтерді қамтыған Құран аяттары жиырма үш жыл бойы үздіксіз келіп отырды.

Ораза қашан және кімдерге парыз болды?

Рамазан оразасының парыз екендігін білдіретін «Сендерге ораза парыз етілді»16 деген аят һижреттің екінші жылы түсірілді. Бұған дейін ардақты Пайғамбарымыз ашура17 оразасын ұстайтын. Рамазан айында парыз оразаны ұстау әмір етілген соң, ашура оразасы сүннет ораза ретінде ұсталатын болды. Рамазан айындағы ораза ұстау ақыл-ойы жетіліп, балиғат жасына толған әрбір мұсылман баласына парыз. Алайда ораза ұстауға шамасы жетпейтіндей қарт, денсаулығы сыр беріп қалуы мүмкін ауру кісілер ораза ұстамай, підия берсе жеткілікті. Белгілі бір уақыт аралығында сырқаттанып қалған немесе алыс сапарға шыққан жолаушыларға да ораза ұстамауға шариғи тұрғыдан рұқсат етілген. Бұл кісілер жіберіп алған оразаларының қазасын басқа күндері өтейді. Бұл жайлы Құранда былай делінген: «Парыз ораза санаулы әрі белгілі күндерде ғана өтеледі. Араларыңнан әлдекім ауырып қалып немесе сапарда жүріп ораза ұстамаса, (қаза болған күндерін) басқа уақытта ұстасын. Ораза ұстауға шамасы әзер жететіндер (яғни, қарттар және созылмалы дертке шалдыққан науқастар қаза болған әр күнге) підия ретінде бір жарлының (бір күндік екі мезгіл) тамағын (немесе соның құнын ақшалай) беруі керек. Ал енді кімде-кім қайырымдылық жасап (аталмыш мөлшерден) асырып берсе, онысы өзі үшін қайырлы болмақ. Біле білсеңдер, ораза ұстағандарың өздеріңе жақсы»18.

Демек, ораза белгілі бір күндерде ғана парыз етілген. Бұл санаулы күндердің ішінде кімде-кім сырқат немесе жолаушы болса ораза ұстай алмаған күндерінің қазасын өтейді. Ал ораза ұстауға мүлде шама-шарқы жетпейтіндерге, підия, яғни, 30 күн бойы бір міскіннің қарынын тойғызу парыз.19 Кімде-кім өз еркімен, Алла разылығын көздей отырып артықша жақсылық жасаса, яғни, підиясын артығырақ берсе, немесе ораза да ұстап, підия да беріп жоқ-жіткке қарайласса, өзіне әлдеқайда жақсырақ болады. Қандай да бір жолаушының яки ораза ұстағаннан денсаулығына ешқандай зиян келе қоймайтын сырқат кісінің ораза ұстағаны тіпті жақсы. Себебі кейінірек уақытылы ұсталмаған оразаларының қазасын өтеуге мүмкіндігі болмауы ықтимал. Ал міскін адамға берілуі керек підияның мөлшері пітір садақасының мөлшеріндей болмақ. Әрбір ораза ұстай алмаған күндері үшін бір підия беріледі яки әр күн сайын таңда және кешке бір кедейдің қарны тоятындай мөлшерде ас-су беру керек.20 Ислам дініндегі шариғи талаптардың астарында белгілі бір хикмет пен мейірімділік жататындықтан, ғибадат-құлшылықтардың баршасында мұсылмандарға жеңілдік қарастырылған. «...Алла сендерге жеңілдікті қалайды, ауыртпалық артқысы келмейді…»21 деген аяттың мәні осы.

Ораза ұстаудың пайдалары

Ораза – Алланың құзырында ең сүйікті, ең қадірлі ғибадаттардың бірі. Басқа құлшылықтар оразаға қарағанда рияға ашық, яғни ел-жұрттың көз алдында атқарылады. Алайда ораза олай емес. Қандай да бір мұсылманның ораза ұстағанын яки ұстамай жүргендігін тек Алла ғана біледі. Сол себепті ораза тек ықыласты жандардың ғана құлшылығы. Ораза – құл мен Құдайдың арасындағы құпия. Сол себепті бір құдси хадисте: «Ораза Мен үшін, оның сый-сияпатын тек қана Өзім берем»22 деген Алла Тағала. Не деген ұлы сүйінші!

Ал оразаның пайдалары мен хикметтерінің өзі өз алдына үлкен ғылым. Оразаның денсаулыққа, мінез-құлыққа, қоғам мен діни ұстаным тұрғысынан көптеген пайдалары бар. Ораза ұстаған адамдар Алланың ұлы бұйрығы болған тақуалық мәртебесіне жетуге талпынады. Тек талпынып қоймай, сол жолда еңбек етіп, тақуалығы тастай, мінез-құлқы мінсіз адамға айналады. Себебі ораза – нәпсілік қалауларды қиратып, рухани кемелдікке шығаратын құлшылық. Жүректі нұрландырады, мейірімділік, жанашырлық сынды қасиеттерді қайта қалпына келтіріп, ақыл-ойды мағрифат нұрымен жарқырата түседі.

Сол себепті болса керек, құлшылығымен Құдайға жақын болуды мақсат тұтқандар «Асқазаныңды аз уақыт астан аулақ қыл, оның орнын мағрифат нұры қаптағанын көресің»