Все права защищены. Данная электронная книга предназначена исключительно для частного использования в личных (некоммерческих) целях. Электронная книга, ее части, фрагменты и элементы, включая текст, изображения и иное, не подлежат копированию и любому другому использованию без разрешения правообладателя. В частности, запрещено такое использование, в результате которого электронная книга, ее часть, фрагмент или элемент станут доступными ограниченному или неопределенному кругу лиц, в том числе посредством сети интернет, независимо от того, будет предоставляться доступ за плату или безвозмездно.

Копирование, воспроизведение и иное использование электронной книги, ее частей, фрагментов и элементов, выходящее за пределы частного использования в личных (некоммерческих) целях, без согласия правообладателя является незаконным и влечет уголовную, административную и гражданскую ответственность.

Даниэл Дж. Аменнің алғысөзі

Біздің бірде-бір іс-қимылымыз мидың қатысуынсыз жасалмайды. Бұл мүше ой-сезімімізді, әрбір іс-әрекетіміз бен басқа адамдармен табысып-қабысу қабілетімізді айқындайды. Тұлға мен мінез-құлық, зерде мен шешім қабылдау қабілеті — осының бәрінің артында ми тұр.

Әлемнің әр тарабынан келген ондаған мың науқаспен нейровизуализация (яғни мидың құрылымын, қызметін және биохимиялық сипаттамаларын суретке түсіріп, көзге көрнекті ету) саласындағы жиырма жылдық жұмыс барысында мен миы дұрыс істейтіндердің өмірінде бәрі де ойдағыдай екеніне анық көз жеткіздім, ал миының жұмысында ақауы болса, келеңсіздіктер орын алып, өміріндегі берекесіздіктің ықтималдығы да артады екен.

Ми неғұрлым сау болса, адам да соғұрлым бақытты, дана, бай әрі физикалық тұрғыдан денесі де мығым болады. Миы сау адамдар әлдеқайда тиімді, ұтымды шешімдер қабылдап, соның арқасында табысты әрі ғұмырлы бола түседі. Ал егер әлдебір себептен ми дұрыс жұмыс істей алмаса, адамның денсаулығы нашарлап, қаржылық келеңсіздіктер басталады, зердесі әлсірейді, өмірге қанағаттану деңгейі кемиді, табысы төмендейді.

Ми жарақаттарының келтірер залалы айтпаса да түсінікті. Алайда өткеннен басталып, бүгінге дейін жалғасып келе жатқан жағымсыз ойлар мен бүлдіргі бағдарламалар да дәл солайша миға зиян келтіруі мүмкін екенін зерттеулер айқын көрсетеді.

Мәселен, өзіммен тел өскен ағам маған ылғи тиісіп, маза бермейтін. Үнемі ширығып, қорқып жүретіндіктен, алаң, түйткілге толы ойлар кәдімгідей әдетке айналып, яғни содан басқаны ойлауға мұршам болмай, тым үркек, үрейленгіш болып кеттім: қай кезде қайсы тұстан қандай бәленің төнетінін білмей, үнемі сескеніп, тіксініп тұратын болдым. Бұл қорқыныш мидағы «қорқыныш орталықтарының» шамадан тыс қауырт жұмыс істеуіне, ұдайы ширығыста болуына әкеп соқтырды; бойымда ұзақ жылдар бойы сақталып келген осы кеселден мен, былайша айтқанда, «ескі жараның аузын ашып», яғни бәленің басы болған оқиғаның байыбына барып, оны қайта саралағаннан кейін ғана арылдым.

Өзінің «Сергек сана» атты жаңа кітабында әріптесім доктор Джо Диспенза біздің биологиялық компьютеріміздің «жабдығы» мен «бағдарламалық қамтамасыздығын» оңтайландырып, миды жаңа күйге келтірудің жолы мен жөн-жосығын баяндайды. Кітаптың ғылыми іргесі берік және осы автордың «Қоянның іні немесе Өзіміз бен Ғалам жайлы біз не білеміз?!»1 деп аталатын марапатқа ие болған фильмі мен «Миыңызды жетілдіріңіз» атты алғашқы кітабындай мейірім мен даналыққа суарылған.

Ми, шынында да, жарақ-жабдығы мен бағдарламалық қамтамасыздығы бар компьютерге ұқсайтын сияқты (бұл жерде жарақ-жабдық — мидың тәни қызметі де, бағдарламалық қамтамасыз ету қызметі — өмір бойы жүретін миды бағдарлау мен оның құрылымын өзгерту процестері). Осы аталғандар бір-бірінен ажырағысыз және бір-біріне зор ықпал етеді.

Кім-кімнің де өмірінде көкірегіне беріштей байланған жан жарасы бар. Біз соларды күн сайын сезініп, сол мұң-наламызбен бірге өмір сүріп келеміз. Ми құрылымының ажырамас бөлшегіне айналған, бітеу жарадай сыздаған осы күйініштерден арылуды сауығудың басы деуге болады. Әлбетте, ми дұрыс жұмыс істеуі үшін жөнімен диета ұстау, арнайы қоректендіргіш заттарды тұтыну, дене жаттығуларын жасау сынды пайдалы әдеттерге машықтанудың маңызы аса зор. Дегенмен бұдан бөлек миға мыңнан бір дауа — біздің сәт сайынғы ойларымыз; зиян тигізіп, залал келтіретін де — солар. Ми құрылымында берік орныққан тәжірибемізге қатысты да осыны айтуға болады. Біздің өткен тәжірибеміз пайдалы да, зиянды да болуы мүмкін.

Біз емханаларда «Нейровизуализация БЭКТ» деп аталатын зерттеулер жүргіземіз. «Миды көрнекілеу БЭКТ» (бірфотонды эмиссиялық компьютерлік томографиясы) дегеніміз — мидағы қан айналымы мен ми белсенділігінің сипатын радиологиялық зерттеу. Ми анатомиясын зерттеуге мүмкіндік беретін кәдімгі компьютерлік немесе магнитті-резонансты томографиядан ерекшелігі, БЭКТ оның (яғни мидың) қызметін зерттеуге қолданылады. БЭКТ әдісі бойынша жетпіс мыңнан астам сканер көшірмелерін жасап, біз ми қызметі туралы көптеген өмірлік маңызды тұжырымдарға келдік, атап айтқанда:

• ми жарақаты адамның өмірін бұзуы мүмкін;

• алкоголь миға зиян, сондықтан да БЭКТ сканер көшірмелерінде алкоголь келтірген айтарлықтай зақымдар көбіне-көп адырайып білініп тұрады;

• кеңінен қолданылатын бірқатар дәрі-дәрмек, мысалы, адамдар арасында көп таралған мазасыздықты, «үрейді басатын» дәрілердің миға әсері зиянды;

• кейбір аурулар, мысалы, альцгеймер ауруы алғашқы белгілері білінгенге дейін бірнеше ондаған жыл бұрын дами бастайды.

БЭКТ сканер көшірмелеріне қарап, адамдар мидың қадірін біліп, оған көбірек сүйіспеншілік танытқаны жөн деген ойға қалдық. Оған қоса балаларға жанаспалы (денеге дене жанасатын) спорт түрлерімен (хоккеймен, футболмен) шұғылдануға рұқсат беретініміз ессіздік екені анықталды.

Өз басым анық ұғынған сабақтардың ішіндегі ең қызықтысы — адам миға пайдалы әдеттерге ұдайы дағдылана отырып, өзінің миы мен өмірін кәдімгідей өзгерте алады, ондай пайдалы әдеттерге теріс, жағымсыз иланымдардың (адамның саналы түрде қабылдаған, миына сіңіріп алған көзқарастары, сенім-нанымы) дұрыс-бұрысын анықтап, түзетіп, жөнге келтіру мен доктор Диспенза тілге тиек ететін медитациялық техникаларды қолдану кіреді.

Біз жүзеге асырып, жариялаған зерттеулердің бірі мынаны көрсетті: доктор Диспенза ұсынатын осы тұрақты медитациялар алдыңғы ми қыртысына — адам миының ойлауға қабілетті бөлігіне қан жүгірте түседі. Сегіз апта бойы күнделікті медитация жасаған адамдарды зерттегенде, жайбарақат күйде алдыңғы ми қыртысының нығайғаны, сондай-ақ жадының, есте сақтау қабілетінің жақсарғаны байқалды. Миды сауықтырып, оның жұмысын оңтайландырудың қыруар тәсілі бар.

Мен сияқты оқырмандарда да «ми қызғанышы» туып, олар да миының бұрынғыдан жақсы жұмыс істегенін қалайды деп үміттенемін. Біздің нейровизуализация саласындағы жұмысымыз менің өмірімді толайым өзгертті. 1991 жылы науқастарды БЭКТ-ға бағыттай бастағаннан кейін, көп ұзамай мен өзімнің де миыма көңіл бөлу қажеттігін ұйғардым. Ол кезде жасым отыз жетіде еді. Миымның кедір-бұдыр, жадау сиқына қарап, кінәрат барын бірден түсіндім. Мен өмірімде алкоголь ішіп, темекі жекпегенмін, сол сияқты ешқашан да есірткі дегенді қабылдаған емеспін. Ендеше, неліктен миымның кейпі нашар көрінді? Рас, ми саулығы мәселелерінің мән-жайына қаныққанға дейін, миыма зиян бірталай жаман әдеттерге бой алдырғаным бар еді.

Мәселен, тез тамақтану мейрамханаларынан зиянды тағамды талғамай жей беретінмін, диеталық газды суды қолымнан тастамай ішетінмін, 4–5 сағаттан артық ұйықтамайтын кезім жиі болды, көкірегімде қордаланған, жазылмаған жан жарасы тағы бар. Спортпен шұғылданбадым, талай уақыттан бері күйзелісте жүрдім, 15 келіден артық салмақ қостым. Талғамай татқанымның, мән-жайын білмегенімнің бәрі айтарлықтай зиян келтіретін.

Ал енді соңғы сканерлеуде (сканер көшірмесінде) миым 20 жыл бұрынғыға қарағанда, әлдеқайда сау әрі әжептәуір жас көрінеді — кәдімгідей жасарған. Егер қамқорлық жасауға бекінсеңіз, сіздің де миыңыз өзгере алады. Әлгі алғашқы сканды көргенде, мен миымның жақсарғанын қалаған едім. Қолыңыздағы кітап сіздің де миыңызды жақсартуға септеседі.

Осы еңбекті оқығанда сіз де дәл мендей ләззат аласыз деп үміттенемін.

Даниэл Дж. Амен, медицина докторы,

«Измени свой мозг — изменится и возраст!» кітабының

авторы

Автордың алғысөзі
Ең ғаламат айну — өзіңнен айну

Адамның аңсаған өмірін қалыптастыруына көмектеспек ниетті кітаптарды ақтара келе ұққаным, көпшілігіміз әлі де тиімділігі ғылыми дәлелденген, бізді жетелеп әкеп, қалайда нәтижеге жеткізетін әрекетті әдіс-тәсілдерді іздеп шарқ ұратын сияқтымыз. Алайда адамның миын, тәнін, есі мен санасын жаңаша зерделеген зерттеулер, оған қоса физика заңдылықтарын кванттық тұрғыдан түсіну бағытындағы қомақты жетістіктер — баршамыздың бойымызда бұғып жатқан, өзіміз дәйім сезетін іштегі әлеуетті іске асыруға мүмкіндігімізді анағұрлым арттыра түсті.

Бүгінде табысты да жемісті қызмет атқарып жатқан Біріктірілген медицина клиникасының жетекшісі, хиропрактик және ми жұмысы туралы бірқатар ғылымдардың, соның ішінде нейрохимия мен нейробиология оқытушысы ретінде өзім озық ғылыми зерттеулердің басында жүрдім. Аталған білім салаларын оқып-біліп қана қоймай, жаңа ғылымның — сіз бен біз сияқты — адамдарға іс жүзіндегі әсерін бақыладым.

Мен миын өзгерткен адамдардың денсаулығы мен өмір сапасы едәуір жақсарғанына куә болдым. Соңғы бірнеше жылда сырқаты ақырында «өлімге әкелетін», сауығуға еш мүмкіндігі жоқ деп саналған дерт-кеселді жеңген талай адаммен тілдестім. Өзекті медициналық тұжырымдама аясында мұндай сауығу жағдайлары «аяқастынан тәуір болып кету» деп атап көрсетіледі.

Алайда әлгі адамдардың ішкі өзгерісін жан-жақты зерттей келе, ол өзгеріс естің айтарлықтай ықпалымен, қазіргі тілмен айтқанда, «белсенді қатысуымен» жүргенін және тәни өзгерістер анау айтқандай аяқастынан болмағанын түсіндім. Бұл жаңалық менің айналысып жүрген ісімді «нейровизуализация» (яғни жүйке жүйесін: мидың құрылымын, қызметін және биохимиялық сипаттамаларын көзге көрнекті ету), «мидың икемділігі, бейімделгіштігін зерттеу», «эпигенетика» және «психонейроиммунология» саласына қарай бағыттады. Мен мұндай жағдайларда ми мен тәнде әлдебір құбылыс жүретінін және оның нендей құбылыс екенін анықтап, көзге көрсете отырып, сипаттап, қайта жаңғыртуға болатынын ұқтым. Бұл кітапта мен сол білген-түйгендерімді ортаға салып, ес пен материяның әрекеттесу қағидалары туралы айтып бергім келеді. Бұл білімді сіздер тән саулығына қатысты ғана емес, өміріңіздің кез келген саласында, әр кезең, әр белесінде қолдана аласыздар.

«Не екенін білемін»-нен «қалай екенін білемін»-ге ойысу

«Миыңызды жетілдіріңіз: ми өзгерісіне ғылыми көзқарас» атты бірінші кітабым оқырмандар көзайымына айналды, алайда олардың көпшілігі менен енді миды қалайша жетілдіру керектігін айтып беруімді өтінген еді.

Сөйтіп, мен шеберлік дәрістерінде ес пен тән деңгейінде (яғни ми мен тәннің көмегімен) өзің қалаған өзгерістерді жасап, сол жетістікті нықтай түсудің мән-жайын ашып айта бастадым. Нәтижесінде мен адамдардың бірінен соң бірі аурудан сауыққанының куәсі болдым, ой-зерделік және эмоциялық кеселдерден арылғанын, былайша аталатын, «еңсерілмейтін қиындықтарды» жеңіп, жаңа мүмкіндіктер тауып, әл-ауқатын арттырғанын көрдім (бұл тізімді жалғастыра беруге болады, олардың кейбірін осы кітаптан оқып, танысасыз).

Осы кітаптың материалын игеру үшін бұған дейін жарық көрген менің алғашқы кітабымды оқу тіпті де шарт емес. Алайда сіз ендігі менің еңбектеріммен таныс болсаңыз, осы «Сергек сана» кітабы «Миыңызды жетілдіріңіз» кітабына мағлұматтан машыққа көшу тұрғысындағы қосымша ретінде ойластырылғанын біле жүріңіз. Мен бұл кітапты мейлінше қарапайым, оқуға жеңіл етуге тырыстым. Дегенмен ара-тұра теориялық мағлұматтарды да беріп тұратын боламын, бұл әрі қарай сөз болатын идеяларды жете ұғынып қабылдауға септеседі. Менің мақсатым — сізге ішкі өзгерістердің қалай жүретінін түсінуге көмектесетін жеке тұлғаның өзгеруі, қайта қалыптануының нақты үлгісін жасау.

«Сергек сана» — аталмыш тақырыпты адам ақылы жетпейтін тылсым, жұмбақ, сиқыр деген ат-айдардан арылтып, бұдан былай өмірлік өзгерістерге қажеттінің бәрі адамдардың өз құзыры өз қолында екенін ұқтырмақ ұмтылысымның жемісі. Ендігі жерде құр ғана білу, яғни «НЕ екенін білу» аздық етеді, сондықтан «ҚАЛАЙ екенін де білу» қажет: өміріңді жаңа сапалы деңгейге көтеру үшін заманауи ғылыми тұжырымдамалар мен көне даналықты ҚАЛАЙ қолданып, өзіңе ҚАЛАЙ бейімдеу керек? Міне, «жаратылыс» табиғаты туралы ғылыми мәліметтерді зерделеп, содан қорытқан қағидаларды күнделікті тұрмыс-тіршілікте қолдануға «өз-өзіне рұқсат еткен» әрбір жан тылсым күш иесі де өзі, ғалым да өзі болады.

Сонымен, мен сізге кітаптан оқып-білгеніңіздің бәрін тәжірибе жүзінде жасап көріп, содан соң нәтижелерін әділ бағалауды ұсынамын. Мұндағы айтпағым — егер де сіз ішкі ой-сезім дүниеңізді өзгертуге күш салатын болсаңыз, онда миыңыздың «сыртқы» дүниеге ықпал еткенінің айғағы ретінде, айналаңыз да өзгеруі тиіс қой, міне, соған көз жеткізіңіз. Әйтпесе мұнымен айналысып керегі не?

Егер алған мағлұматты философия деп қабылдап, одан соң оны өмірге бойлатуға белсене кірісіп, дағдыларды қолдануға машықтанып, шебер меңгергенше жалғастыра берсеңіз, онда сіз философтан бірте-бірте машықтанушы, одан соң шеберге де айналасыз. Бастысы, жолдан таймаңыз, өйткені бұл өзгерістердің мүмкіндігі ғылыми дәлелденген.

Мен осы бастан сізден алдын ала тон пішкен теріс-қағыс, тысқары пікір атаулыдан бас тартып, кітапта сөз болатын идеяларды іштей әзірлікпен қабылдауды өтінемін. Бүкіл мағлұматты кәдімгідей іс жүзінде қолдану қажет, әйтпесе оның пайдасы қысыр сөз, құрғақ әңгіме құрлы болмайды. Ал есіңізді әу бастағы ақиқат, құдайы жөн-жосыққа аударып, кең дүниеге тар терезе көзінен сығалатып тұрған жаңсақ ұйғарым, жаңылыс ұстанымнан арыла алсаңыз, жұмсалған күш-қажырыңыздың жемісін жейтініңіз шүбәсіз, лайым, соған жазсын!

Осы кіріспенің мақсаты — сізді шабыттандырып, өз-өзіңізге мынаны айтқызу: МЕНІҢ БОЙЫМДА ЖАРАТУШЫНЫҢ ҚУАТЫ БАР

Үйреншікті нәрсенің шеңберінен шығу үшін ғылымның рұқсатын күтіп керегі жоқ, әйтпесе біз ғылымды кезекті дінге айналдырамыз. Біз батыл түрде өз өмірімізді өзіміз мұқият саралап, таптаурын, қасаң қалыптардың шекарасын бұзуға және бір емес, бірнеше рет бұзуға тиіспіз. Солай әрекет ете отырып, біз тұлғалық күшіміздің деңгейін арттырамыз.

Сондай мықты күшке ие болуға бізге не көмектеседі? Өзіміз имандай ұйыған иланымдарды терең талдау көмектеседі. Сөйтіп, талдай келе мынаны аңғаруға болады: санамызға сіңіп қалған, басқаға мойын бұрғызбайтын ондай сенімдер дін мен мәдениеттің, қоғамдық һәм отбасылық салт-сананың, білім саласының, БАҚ-тың (бұқаралық ақпарат құралдарының) бізге тықпалап, таңатын шарттарынан, міндеттемелерінен тамыр тартады; тіпті өмір сүре келе жол-жөнекей сіңіретініміз бар, бәлен буын бабалардан жұғатыны бар — сан алуан сезімдік-мағлұматтық әсерлер қатталып-жатталып қалатын тұқым-тегіміз де бізді өз дегенімен жүргізіп-тұрғызады. Осылай басын ашып алғаннан кейін, ескі нанымдарды жаңаларымен салғастыру қажет, бәлкім, жаңаларының тигізер пайдасы әлдеқайда артық болар.

Заман өзгереді. Жаралыс ауқымы мен мәні біз ойлағаннан әлдеқайда кеңдігіне көзіміз ашылған біздер — адамдар, орасан зор түбегейлі өзгерістердің бір ғана бөлігіміз. Үйреншікті үлгілер қирап жатыр, олардың орнына жаңалары келуі тиіс. Өзгерістер өмірдің барлық саласын шарпыды: саясаттың, экономиканың, діннің, ғылымның, білім берудің, медицинаның және қоршаған ортамен арақатынастың заманауи үлгілері осыдан небәрі 10 жыл бұрын өзекті болғандарынан ада-гүде (үзілді-кесілді) өзгешеленеді.

Әсілі, ескірген ұғым-түсініктерді жаңаларына алмастырудың еш қиындығы жоқ сияқты. Алайда «Миыңызды жетілдіріңіз» кітабында атап өткенімдей, өмір барысында алынған көптеген мәліметтер мен әсерлер биологиялық деңгейде қатталып қалып қояды да, біз олардан айырылмай, үстіміздегі киімдей, үнемі жапсырып алып жүреміз. Бірақ біз бүгінгі ақиқат ертең дәл сондай ақиқат болудан қалатынын білеміз. Атомдарды материяның қатты бөлшектері деп қабылдайтынымыздың дұрыстығына ендігі шек келтіретін болдық. Тап осылайша, «жаралыс» пен біздің онымен арақатынасымыз туралы идеяларымыз бен ұғымдарымыз да өзгеру үстінде.

Біз сондай-ақ адамға бала кезінен үйреншікті өмірінен бас тартып, жаңа өмірге қарай қадам басу — балықтың ағынға қарсы жүзгенімен бірдей екенін де білеміз: ал ол (ағынға қарсы жүзу) оңай емес, кәдімгідей күш-жігерді қажет етеді және, ашығын айтқанда, ыңғайсыз да. Оның үстіне, бұл жолда бізді өздерінің білімсымақтарынан тастай қатып айырылмайтындар тарапынан әжуа-тәлкек, мойындамай, теріске шығару сияқты қарсы әрекеттер мен мінеп-түйрейтін кекесіннің күтетіні тағы бар.

Бәрін тастап, тыңнан түрен тартуға, көкейге қонғанмен, көңілден шықпайтын әлдеқандай идеяға бола, қиынға құлаш сермеуге кім дайын? Тегінде, тарихта көптің көзіне «дінбұзар», «делқұлы» көрінген даралардың ақырында данышпан, әулие немесе қас шебер болып шыққаны қаншама?

Ал сіз жүрегіңіз дауалап, таптаурын сүрлеуді тастап шыға аласыз ба?

Өзгеру — ыңғайға жығылу емес, таңдау

Адам баласы қызық, сірә, сол болмысымыздың ерекшелігі болса керек, айналадағының бәрі жайсыз тиіп, халіміз мүшкіл тартатыны соншалық, бұрынғыдай өмір сүрудің өзі мұңға айналмайынша, ештеңені де өзгертуге бел буа қоймаймыз. Бұл — бәріміздің, әрбіріміздің басымызда бар жағдай. Тек дағдарысқа ұшырап, тәніміз мен жанымыз жараланып, әлденеден не болмаса әлдекімнен айырылып, ауру-сырқау, қайғылы жағдайға душар болсақ қана, біз кідіріп, өзіміздің кім екенімізге, не істеп-не қойып жүргенімізге, қалай тіршілік етіп, не сезіп, не біліп, неге сенетінімізге бір сәт көз тоқтатып, сөйтіп, ақиқат өзгерістер жолына түсуге мәжбүр болады екенбіз. Деніміздің саулығы, қарым-қатынас, кәсіби өрлеу, отбасы, өрен-жаранымыз бен болашағымыздың баяндылығына бағытталған игі өзгерістерге пісіп-жетілуіміз үшін, көп ретте, әлдебір анық жаманшылық болуы тиіс екені рас. Ал менің сізге айтып жеткізгім келетіні: күтудің керегі не?

Қиналыс пен азап арқылы үйреніп, өзгеруге болады; одан бөлек, шабыт пен шаттыққа бөлене жүріп те үйреніп, өзгеруге болады. Көпшілік бірінші жолды таңдайды. Ал енді екіншісімен жүру үшін кез келген өзгерістің жеңіл-желпі жайсыздығы болатынына, әдетке айналған болжаулы тұрмыс-тіршілік тәртібінің бұзылатынына және бірер уақыт икемделе алмай жүретініңе бейілді әрі әзір болу қажет.

Икемсіздіктен (әлі икемделмегендіктен) болатын уақытша қолайсыздық әркімге таныс. Мысалы, оқу дағдысы әдетке айналғанша, тіліміз күрмеліп, кідіріп-мүдіріп оқып бастағанымызды есіңізге түсіріңіз. Ал алғаш скрипка тартып не болмаса барабан даңғырлатып бастағанымыз, ызы-шудан мезі болған әке-шешеміздің бізді дыбыс өтпейтін бөлмеге қамауға шақ қалған кездері ше? Немесе қажет білімі бар, бірақ тәжірибемен ғана келетін ептіліктен әлі жұрдай жас студент қызға қан тапсырып отырған бейбаққа қайтіп жаның ашымасын?!

Тұрмыс-тіршілігіңіздің ажырамас бөлшегіне айналған икемдердің, машықтардың көпшілігін (білім) сіз, шамалап айтқанда, былай игердіңіз — әуелі, мағлұматты меңгердіңіз (не екенін білемін), сосын алған білімді бірнеше мәрте қолданып, дағдыны әбден бекіту, бойға сіңіру арқылы толық машықтандыңыз (қалай екенін білемін). Өмірді өзгерту дағдылары да осыған үқсас қалыптасады: алдымен мағлұматты меңгеру керек, содан соң оны қолдану керек. Міне, сол себепті бұл кітап маңыздылығы бірдей үш бөлімге бөлінген.

Бірінші және екінші бөлімдерде жалпы түсінік айтылып, содан кейін оны нақты өз өміріңізге орайластырып қолдануға мүмкіндік беретін бірқатар идеяларды ретімен баяндаймын. Егер де сізге кейбір ойлар қайталанатындай болып көрінсе, демек, олар айрықша маңызды болғаны, сіздің назарыңызды соған тағы бір аударғым келгені. Қайталау, пысықтау нейронды желілерді (ми желілерін) нығайтып, нейронды байланыстар мөлшерін арттырады, олай болса, сіз тіпті көңіліңіз жұқарған сәттерде де өзіңіздің ұлылығыңызға шек келтірмейтін боласыз. Ал бұлжымас берік біліммен қаруланып алып, үшінші бөлімге өткенде, өз тәжірибеңіздің негізінде бар оқып-білгеніңіздің «ақиқаттығына» көз жеткізесіз.

I бөлімде: Адам — ғылым тұрғысынан

Алдымен біз философиялық және ғылыми жүйелерге шолу жасаймыз, олардың аясында жүргізіліп жатқан жаратылыс табиғаты мен адамның түпкі негізін айқындау, сондай-ақ «Неліктен адамның өзгеруі соншалық қиын?» және «Адамның ақиқат мүмкіндіктері қандай?» деген сұрақтарға жауап беру талабынан туындаған аса жаңа зерттеулерді қарастырамыз. Соған қарамастан, бірінші бөлімнің оқуға жеңіл болатынына уәде беремін.

• «Кванттық адам» атты 1-тарауда кванттық физикаға аз-кем аял жасаймыз, бірақ өтінемін, үрке көрмеңіз. Тап осыдан бастайтын себебім, сіз өзіңіздің (субъективті) миыңыз (объективті) дүниеге ықпал ететіндігі туралы идеяға бірте-бірте иліге беруіңіз қажет. Кванттық физикада «бақылаушы әсері» деген ұғым бар. Оның мәні — біздің зейін-назарымыздың бағыты энергиямыздың бағытына сай келеді (яғни назарымызды қайда бағыттасақ, энергиямыз да соған жұмсалады). Сол себепті материалдық (материялық) дүниеге (айтпақшы, негізінен, энергиядан тұратын дүниеге) біз өзіміз әсер етеміз. Осыған азырақ ой жүгіртсеңіз, бәлкім, ендігәрі зейініңізді өзіңіз қаламайтынға емес, қалайтыныңызға бағыттауды артық көретін боларсыз. Сіз тіпті былай ойлауыңыз да кәдік: «Егер атом 99,99999% энергиядан, тек 0,00001% ғана материядан тұратын болса2, онда материя (дене) ретіндегі мен, шынтуайтында, «әлдене» дегеннен гөрі, неше есе «ештеңе» болғаным ғой?! Ендеше, несіне мен бұл тұтастың мардымсыз тәни, материялық бөлшегіне ден қойып, өзімді «ештеңе»-ге телимін, шын мәнінде, мен құр тәннен анағұрлым ауқымдырақ «әлдене» емеспін бе? Және өзімнің «жаратылысымды» тек сезіммен (тәнмен) өлшейтінім, яғни мен не сезінсем, «жаратылысым» да сондай деп қабылдайтыным аса зор шектелгендік (өзімді-өзім шектегенім) болып табылмай ма?».

2–4-тарауларда біз «өзгеру» дегеннің — сыртқы ортаның, өз тәніңнің және тіпті уақыттың шегінен шығу екенін анықтаймыз.

• Бәлкім, сізге біздің ойымыз өмірімізді қалыптастырады деген идея таныс болар. Солайы солай, бірақ «Сыртқы ортаны тойтару» деп аталатын 2-тарауда мен мынаны әңгімелеймін: егер біз сыртқы дүниеге ой-сезімдерімізді қадағалатып (басқартып) қойсақ, онда ортаның ықпалымен миымызда ойлау қабілетін «жақсы таныс»-пен шектейтін (яғни бір емес, бірнеше болғанның маңайынан шырмалып шықпайтын) ойлау үлгілері қалыптасады. Нәтижесінде біз ой арқылы қайта-қайта сол баяғы бір нәрселерді жарата береміз; біз миды басымыздағы қиыншылықтарды, ішкі күйлерімізді және өмірлік жағдайларымызды сол қалпы қайта бейнелеуге бағдарлаймыз. Сондықтан өзгеру үшін бізге өз өміріміздегі күллі материалдықтың — сыртқы ортаның шеңберінен шығу керек болады.

• «Тәнді тойтару» делінетін 3-тарауда біз ілгерідегі сөзімізді жалғастырамыз. Сүйексіңді, жаттанды мінез-құлық үлгілері, таптаурын ой нұсқалары, эмоциялар ыңғайымен әрекет ету әдеті біздің өмірімізді басқарады, олар тіпті компьютерлік бағдарлама тәрізді бұлжымай, бізді де бұлтартпай жұмыс істейді және өзіміз оған мән беріп, санамызбен түйсіне де бермейміз. Міне, сондықтан да құр «жағымды ойлау», «жағымды нәрсе ойлау» жеткіліксіз, өйткені жағымсыз, бұрыс, теріс атаулы көкіректе сақталып, тәнде орнығып қалады (сүйексіңді, жаттанды дейтініміз содан). Кітап соңына қарай сіздер бітеліп қалған көкірек көзін ашу үшін компьютер сияқты оның «операциялық жүйесіне» жетіп, өз бағдарламаларыңызға енді қайтып бұлжымастай оң өзгерістер енгізудің жолы мен жөнін білетін боласыздар.

• «Уақытты тойтару» атты 4-тарауда біздің не келешек оқиғаларды күтумен өмір сүретініміз не болмаса үнемі өткенге орала беретініміз, кейде тіпті бұл екеуінің қабаттасып кететіні айтылады. Сөйтіп, ақыр аяғында, біздің тәніміз нақ осы сәттен өзгеше басқа бір сәтте тіршілік ететіндей әсер жетегіне ере бастайды. Жаңа заманауи зерттеулер растаған идея бойынша, біз ой күшімен миымыз бен тәнімізді өзгерте алатын табиғи қабілетке иеміз, сол себепті ойымыз болашақты кезіп, тәніміз соған сай сезім кешсе, биологиялық деңгейде келешек оқиғалар ендігі болып та қойғандай нәтижеге жете аламыз. Ой бәрінен анық жаралып, бәрінен де аян бола алатындықтан, осы идеяны дұрыс ұғынған жағдайда адам өзінің түпкі негізін барлық деңгейде — ми жасушаларынан бастап гендеріне (тегіне) дейін — өзгертуге шамасы жетеді. Зейін, назарыңызды басқарып, нақ осы шаққа енуді үйренген кезде, сіз шексіз мол мүмкіндіктер шоғырланған кванттық өріске де жол ашасыз.

• «Күнелтіс әлде жасампаздық» деп аталатын 5-тарауда күнкөріске бола өмір сүру мен жасампаздық үшін өмір сүру арасындағы айырмашылық жайлы айтылады. Күнелтуге бола өмір сүру — ұдайы ширығыс, күйзеліс үстінде жүру және ішкі дүниеден гөрі, сыртқы дүние (жаралып қойғандықтан да) әлдеқайда аян, нақты екендігіне иланған материалист болу деген сөз. «Ұр не қаш» қағидасымен жұмыс істейтін жүйке жүйесі мен одан бөлініп шығатын масайтқыш (миды айналдырғыш) заттардың айтқанына көніп, айдағанына жүрген кезде бар білетініміз, бар ұмтылысымыз — өзіміздің тәніміз, айнала қоршаған бұйымдар мен адамдар, сондай-ақ сау адамның қылығы деуге келмейтін уақытты басқаруға тыраштану болады. Ми мен тән теңгерімі бұзылады. Өмір болжаулы, не болып, не қоятыны алдын ала белгілі. Ал ақиқат пен әсем жасампаздық күйінде біз ендігі тән емеспіз, зат емеспіз, уақыт емеспіз — ол күйде біз өзімізді ұмытамыз. Өзін «әлдекім» деп білетін және сол «әлдекім» болып табылатынын ұмытпау үшін де сыртқы дүниеге мұқтаж тұлға бұғауынан азат таза санаға айналамыз.

II бөлімде: Ми және медитация

• «Үш ми: ойлаудан — әрекет арқылы — болмысқа қарай» атты 6-тарауда — сіз мидың үш қабатты теориясымен танысасыз, ол теория ойлаудан әрекетке, одан әрі болмысқа өтуге үйретеді. Ол — ол ма, зейініміздің аясынан сыртқы дүниені, тәнді және уақытты шығарып тастап, біз ойлаудан бірден болмысқа оп-оңай өте аламыз, біз тіпті ештеңеге әрекет етіп те әуре болмаймыз. Жасампаз күйде миымыз сыртқы дүние оқиғаларының біздің ойымызда болып жатқан оқиғалардан айырмасы бар деп білмейді. Осылайша, егер біз ойдың көмегімен өзіміз қалаған оқиғаға алдын ала жаттығып, ой-пайым деңгейде дайындық жасасақ (сол оқиғаға алдын ала дайын болсақ), онда ол оқиға іс жүзінде болғанға дейін-ақ, соған сәйкес эмоцияларды алдын ала кешеміз. Міне, осы жерде біз жаңа болмыс күйіне көшеміз, өйткені ақыл-ес пен тән біртұтас механизмдей жұмыс істей бастайды. Біз әлдебір келешек оқиғалар туралы ойласақ, сол ойлаған сәтте олар ендігі басымыздан өтіп жатқандай әсер туындайды — міне, дәл осы мезетте біз көкірегімізде жазулы бұрынғы әдеттерді, наным-сенімдерді тағы басқа жарамсыз «бағдарламаларды» өзгертіп, қайта жазып жатырмыз деген сөз.

• «Алшақтықты жоямыз» деп аталатын 7-тарау тұлғамыздың бір бөлшегіне айналған жаттанды эмоциялардан азат болып, ақиқат, ішкі МЕН мен оның сыртқы, әлеуметтік дүниедегі көрінісі арасындағы алшақтықты жоюдың жолын түсіндіреді. Күндердің күнінде біздің бәріміз жаңаны қабылдаудан қаламыз әрі ешқандай да сыртқы күштер бізді өткеннен қалмай келе жатқан сезімдерден арылтпайтынын түсінеміз. Егер біз әлдебір оқиғаның қандай сезімдер тудыратынын алдын ала білсек, онда біздің өмірімізде жаңа атаулыға орын жоқ, өйткені біз өмірді келешектің емес (яғни жаңа оқиғалар, жақсылықтар болуы мүмкін деп емес), өткеннің (баяғы оқиғалардың қайталануы) тұрғысынан қарастырамыз. Осыны көкеймен түйсінген, түсінген сындарлы сәтте жан не азат болады, не сол күйі меңіреу қалады. Мен сіздерді эмоциялық энергияны босатып, сол арқылы өзіңіздің сырттай кім болып танылатыныңыз бен шын мәнінде іштей кім болып табылатыныңыздың арасындағы алшақтықты қысқартуға үйретемін. Біртіндеп сіз бұл алшақтықты жоясыз. Дүниеге сіздің шынайы түпкі негізіңіз, ішкі мәніңіз ашылғанда, сіз анық азаттыққа жетесіз.

• Сөйтіп, II бөлім «Мистикасыз медитация: болашақтың толқындары» атты 8-тараумен аяқталады. Бұл тараудың мақсаты — медитацияны тылсымдық (мистика) табынан арылту. Мен мидан таралатын толқындарды тіркеу технологиясы туралы аз-кем әңгімелеймін және ширығыс, күйзелістерден болатын өрекпулі күйде емес, оған мүлде кереғар сабырлы күйде болғанымызда, мидың электрлі-магнитті сипаты қалай өзгеретінін көрсетемін. Сіз медитацияның шынайы мұраты — салыстырғыш, баға бергіш, өзгерістерді жақтырмайтын «талдағыш ақылдың» шеңберінен шығып, ішкі сарайымызға еніп, көкірегімізге (көкірек тереңіне) үңіліп, сол «ақылдың» қорқытып-үркітуі кесірінен бітелген көкірек көзін ашуға, енді қайтып бұлжымас нақты өзгерістер жасау екенін білесіз. Егер сіз медитацияға отырған кездегі қалпыңыздан айнымаған күйі қайта тұрсаңыз, онда ішіңізде ешқандай деңгейде ештеңе өзгермегені. Ал егер медитация барысында көңіліңізді орнына түсіріп, көкірегіңізге жылу құятын өзіңізден ауқымдырақ, әлеуеттірек әлдебір алапат ағымға жалғанған кезіңізде, сіз, әуелі, ойларыңыз бен сезімдеріңіз толық ымыраласқан күйді жаратып, одан соң сол күйді жадыңызға сақтай аласыз, сонда сыртқы дүниенің бірде-бір құбылысы: не зат, не адам, не қандай да бір жағдайлар немесе кеңістік пен уақыт шектері (шектеулері) сізді өзіңіз жеткен биік энергетикалық деңгейден тайдыра алмайды. Сіз сыртқы ортаны, өз тәніңізді, тіпті уақытты тойтарасыз.

III бөлімде: Жаңа тағдырға қарай қадам

Егер I және II бөлімдер сізді мағлұматпен қаруландырса, ал III бөлім машықтану тұрғысындағы нұсқаулар береді, сол себепті үйренгендеріңізді жеке тәжірибеде байқап көруіңізге мүмкіндігіңіз болады. III бөлім күнделікті өміріңіздің бір бөлшегіне айналуы тиіс «түйсіну (өз-өзіңді байыптау) тренингі» болып табылады. Бұл — алған теориялық білімдеріңізді жөнімен һәм сәтімен қолдануға мүмкіндік беретін көпсатылы медитациялар бағдарламасы.

Айтпақшы, сізді «көпсатылы» сөзі шошытқан жоқ па? Қам жемеңіз, бұл сіз ойлағандай ұзын-шұбақ бірдеңе емес. Иә, мен сізге қимыл-қозғалыстардың жүйелі ретін көрсетемін, бірақ көп ұзамай-ақ олардың барлығын сіз бір-екі қарапайым қадам аясына сыйдыратын боласыз. Мысалы, автомобиль руліне отырған сайын, сізге бірталай қимылдарды жасауыңызға тура келеді ғой (орындықты жөндеп, белдік тағып, айналарға қарап, қозғалтқышты оталдырып, шамдарды жағып, жан-жағыңызға қаранып, бұрылыс көрсеткішін қосып, газды басып, алға не артқа қарай жүресіз, тағысын тағыларды жасайсыз). Бірақ осының бәрін сіз көлік айдап үйренгелі бері дағдылы түрде, яғни ойланып жатпастан, үздіксіз біртұтас қимылдай жылдам атқара қоясыз. Сол сияқты барлық қадамдарды жеке-жеке меңгергеннен кейін олардың басын біріктіріп, медитацияға да машығып аласыз, сөзіме сеніңіз.

Бәлкім, сіз: «Бірінші және екінші бөлімдерді оқып керегі не маған? Үшіншісінен-ақ бастайыншы!» деп ойлаған боларсыз. Өзім де солай ойлар едім. Әйтсе де мен бастапқы екі бөлімді мағлұмат беруге арнауды ұйғардым, сонда сіз үшінші бөлімге жеткенде, миыңызда құр долбар, жаңсақ пікір мен қасаң қағидаларға орын қалмайды. Қайта, медитациялық үдерісті меңгеруге кіріскенде, сіз нені және не үшін жасайтыныңызды анық біліп отыратын боласыз. Не және қалай екенін неғұрлым дұрыс түсінсеңіз, соғұрлым жақсы әрі толық білетін және барлық жөнімен жасайтын боласыз. Демек, миыңызды өзгертуге жұмсаған күш-жігеріңіз барынша мақсатқа сай әрі сәтті болады деген сөз.

III бөлімдегі медитация техникалары сізге, былайша аталатын, «шарасыз (ешқандай амалы, шешімі жоқ) өмірлік жағдайларды» өзгертуге мүмкіндік беретін туабітті қабілетіңізді тануыңызға көмектеседі. Бәлкім, сіз тіпті одан әрі асып, бұрын қаперіңізге де келмеген әлеуетті басқа жаратылыстар туралы ойланарсыз. Бәлкім, сіз, шынтуайтында, ғажайып дүниелер жасай бастарсыз! Осы кітапты оқып бітірген сәтке қарай өзі де солай болады деп сенемін.

Сонымен, егер сіз бірден III бөлімнен бастауға елігіп кетпей, тоқтам жасай алсаңыз, оған (сол ІІІ бөлімге) жеткенде, алған білімдеріңіздің өзі-ақ сізге күш беретініне уәде етемін. Мұндай тәсіл (яғни әуелі мағлұмат алу, сосын машықтану, одан әрі тәжірибеге көшу тәсілі), шынында да, тиімді, оның айғағы — бүкіл әлемде өзім өткізіп жүрген үшсатылы семинарлар.

III бөлімде сіз медитация техникаларымен танысып, солардың көмегімен миыңыз бен тәніңізді өзгертесіз, ал бұл міндетті түрде сыртқы дүниеге де кескін-сәулесін түсіреді. Ішкі жұмыстың көзге көрнекі сыртқы нәтижеге жеткізгенін көрген соң, сіз оны қайталағыңыз келеді. Жаңа тәжірибе бойыңызда эмоциялық лепіріс, энергетикалық тасқын тудырады (яғни көңіліңізді серпілтіп, көкірегіңізге күш құяды); бұл күй ішкі тебіреніске, өз құдіретіңді сезінуге немесе шексіз ризалыққа ұласуы мүмкін. Ал бұл энергия сізді жаңа өзгерістерге итермелейтін болады. Міне, енді сіз шынайы даму жолындасыз!

Медитацияның әрбір сатысы ілгеріде танысқан белгілі бір теориялық білімдер қабатына сайма-сай келеді. Әрбір нақты қимыл-қозғалыста қандай мән-мағына тұнғаны өзіңізге түсінікті болатындықтан, сізді шатастырардай екіұдайылық, түсініксіздік туындамауы тиіс.

Кез келген дағды ұзақ пысықтауды талап етеді, сонда ғана әрбір қимыл-қозғалыс ой-пайым мен сезім (діл мен дене) деңгейінде жатталып қалады, мұны бұрын-соңды тай (Тайланд) тағамын пісіруді, гольф ойнауды, сальса билеуді немесе көліктің жылдамдық ауыстыру қорабын басқаруды үйренген әрбір адам растайды.

Оқыту материалы шағындап беріледі. Бұл ми мен тән ымыраласып әрекет етуі үшін жасалады. Істің мәнін ұғынған бойда-ақ, өзіңіз көп мәрте қайталаған бытыраңқы қадамдар үздіксіз, біртұтас үдеріске ұласады. Сол сәттен бастап білім тұлғаңыздың бір бөлшегіне айналады. Үдеріс көп еңбекті қажет етуі мүмкін, алайда қайтпас қажырмен белсене алға ұмтылар болсаңыз, уақыт өте келе тамаша нәтижелерге қол жеткізесіз.

Егер сіз әлденені қалай істеу керегін білетініңізді білсеңіз, шеберлікке жол тарттым дей беріңіз. Әлемде көптеген адамдар кітапта баяндалған білімдерді пайдаланып, көзге көрнекі, елеулі өмірлік өзгерістерге жету үстінде екенін сіздерге қуана жеткіземін. Және сіздің де өзіңізден айнып, қасаң қалыбыңыздан шығып, жаңаша — өзіңіз қалағандай өмір сүре бастауыңызды жан-тәніммен тілеймін.

Ендеше, келіңіз, бастайық!

I бөлім
Адам — ғылым тұрғысынан

1-тара
Кванттық адам

Бұрынғы физикалық тұжырымдамаларда әлем — материя мен ойға, кейінірек материя мен энергияға жіктелді. Және бұл екеуі бір-бірінен мүлде тәуелсіз, дербес элементтер саналды, бірақ, шын мәнінде, олай емес еді! Әйтсе де адамның әлем жайлы бұрынғы ұғымдары дәл осы айтқан «ес/материя» кереғарлығы аясында қалыптасты: «жазмыштан озмыш жоқ», сондықтан біздің ойымыз түгілі, іс-әрекетіміздің өзгертері шамалы… делініп келді.

Ал енді салыстырыңыз: қазіргі заманауи дүниетаным бойынша біздің бәріміз көзге көрінбес, шетсіз-шексіз энергетикалық (таза энергиядан тұратын) өрістің элементтеріміз, ол өрісте жаралыстың барлық ықтимал нұсқалары тұнған және ол өріс біздің ой-сезімдерімізге ыңғайланады (ой-сезімдерімізді елеп, ескереді). Ғалымдар осы ақыл-ес пен материяның өзара әрекеттестігін зерттеу үстінде, біз де өміріміздегі осы сабақтастықты саралап көргіміз келеді. Осыдан келіп, өзімізге былай деп сұрақ қоямыз:

Адам естің көмегімен өзі қалаған дүниесін жарата ала ма?

Жарата алса, онда соған орай кез келгеніміз меңгере алатын, кім болғымыз келсе, сол болуға, қандай өмір сүруді қаласақ, сондай өмірді жасауға көмектесетін дағды да бар болғаны ғой, ендеше, ол нендей дағды?

Ашығын айтқанда: кемел туған ешқайсымыз жоқ. Сондықтан да өміріміздің тәни, эмоциялық немесе рухани болсын, қай саласын өзгерткіміз келсе де бәрібір, әйтеуір бәріміздің тілеріміз бір нәрсе: өзіміздің кемел нұсқамызға сай жетіліп (толық адам, толыққанды тұлғаға айналып), көңіл түкпірінде өзіміз қандай болар (бола алар) едік деп білсек, сондай болу.

Айна алдында тұрып, мықынымызға іркілген майға қараған біздің көзімізге жай ғана толықтау денеміздің кескіні емес, одан ауқымдырақ әлдене көрінеді. Көңіл ауанына қарай біз өзімізге не мүсінденіп тартыла түскендей немесе, керісінше, бұрынғыдан бетер толып кеткендей көрінеміз. Сонда осы бейнелердің қайсысы анық?

Ал төсекте жатып, күніміздің қалай өткенін, сол күні барынша сабырлы болуға, шамданып-шамырқанбауға, қабақ шытып, кейімеуге тырысып баққанымызды саралаған сәтте, болмашы өтінішімізді елп етіп, бірден орындай қоймаған балаға бажылдаған әке/шеше бейнесі ғана елестеп қоймайды көз алдымызға. Жоқ, біз жүйкесі әбден жұқарған періштені немесе, керісінше, баланың сүйегін жасытып, жігерін құм еткен құбыжықты көреміз. Ал енді осы бейнелердің қайсысы анық?

Жауап: бұлардың бәрі де — және осы келтірілген шетін (әсіре күшейтілген) бейнелер ғана емес, оның сыртындағы шексіз жалғасып кете беретін жағымды-жағымсыз басқа бейнелер қатары да — анық. Сонда қалай болғаны? Осы тұлға бейнелерінің неліктен бірінен бірі артық не кем емес, бәрі де тең дәрежеде жаратылысқа тән бола алатынын түсіну үшін ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан кей соқыр сенім, жаңсақ пікірлерді жоққа шығаруыма тура келеді.

Айға шапқан арыстандай көрінем бе? Ол рас. Алайда мәселенің басқа жағы да бар: тегі, менің кітабыма қызығушылық танытқаныңызға қарағанда, бұрынғы өміріңізді тәни, эмоциялық немесе рухани деңгейде өзгертпек болған талпынысыңыз сізді көңіліңіздегі кемел бейнеңізге жеткізбеген. Ал ол сәтсіздіктердің себебі ойдан шығарылған «ерік-жігердің, уақыттың, батылдықтың не ұшқыр қиялдың жетіспеушілігі» емес, қайта дәл осындай өмір сүріп жатқаныңызға қатысты сіздің санаңыздағы сеніміңіз (яғни дәл осылай өмір сүруге негіз бар екеніне, басқаша болуы мүмкін еместігіне иланғандығыңыз) дер едім.

Бірдеңені өзгерту үшін біз әуелі өзімізді және әлемді жаңаша түсінуге бет бұруымыз керек. Сонда ғана біз жаңа мағлұматты қабылдап, жаңа өмірлік тәжірибені сәтімен игере аламыз.

Кітабымның сізге көмегі тиер тұсы да — осы.

Өткен сәтсіздіктер орасан зор бір қателіктен тамыр тартады: сіз «біздің ойымыз жойқын күшке ие, күштілігі сонша, кәдімгідей діттеген дүниемізді жарата алады» дегенге саятын ақиқатты білмедіңіз, білсеңіз де санаңызбен толық түйсініп, өмір сүруге бұрын дайын болған жоқсыз.

Шынтуайтында, біздің барлығымызға да зор қасиет дарып өмірге келгенбіз, барлығымыз да өзіміздің жасампаз күш-жігеріміздің жемісін көре аламыз. Бізге іс жүзіндегі жаратылысқа көнудің қажеті жоқ, өйткені кез келген сәтте жаңасын жасай аламыз. Мұндай қабілет әрқайсымызда бар, себебі жақсылыққа болсын, жамандыққа болсын, әйтеуір біздің ойларымыз, шынында да, өмірімізге ықпал етеді.

Мұны бұрын да естігеніңізге сенімдімін, бірақ естігенмен жұрт осыған шындап сене ме екен? Егер біз, шындығында, бүкіл ойымыз материалдық деңгейде тұрпат алады деп санасақ, өзіміз басымыздан өткергіміз келмейтін нәрсе туралы ешқашан ойламауға ұмтылмас па едік? Келеңсіздіктерге күрмеле бергенше, өзіміздің тілек-қалауымызға ден қоймас па едік?

Ойлап қараңызшы: осы қағиданың қапысыз жұмыс істейтінін анық білген болсаңыз, шынымен де, армандаған, аңсаған өміріңізді саналы түрде қалыптастыруды бір күнге болса да доғарар ма едіңіз?

Өмірді өзгерту үшін жаралыс табиғаты туралы ұғымды өзгерту керек

Осы кітап дүниенің қалай «жұмыс істейтіні» туралы ұғымыңызды өзгертіп, мүмкіндігіңіздің сіз ойлағаннан артық екеніне сендіреді деп үміттенемін. Сондай-ақ ойларыңыз бен сенімдеріңіз өзіңіздің дүниеңізге тереңнен әсер ететініне көз жеткізгіңіз келеді деп сенемін.

Жаралысты басқаша қабылдап дағдыланбайынша, кез келген өмірлік өзгерістер кездейсоқ әрі өткінші болады. Тұрақты нәтижеге жету үшін қандай да бір оқиғаларды болдыратын себептерге қатысты көзқарастарды түбегейлі қайта қарау шарт. Ал ол үшін ақиқат пен жаралысты жаңаша түсінуге ықыласты болу керек.

Сізді жаңаша ойлауға, жаңа сипатты ойлар жүйесіне алып келу үшін мен ғарышнама (ғарыш ілімі) тақырыбына — Ғаламның құрылымы мен дамуы туралы ғылымға соқпай өте алмаймын. Алаң болмаңыз: біз тек жаралыс табиғатына заманауи көзқарастармен жеңіл-желпі танысып, олардың өрістеу жолына көз жүгіртеміз — сонда сіз біздің ойларымыздың қалайша тағдырды қалыптастыра алатынын түсінесіз.

Бұл тарау ұзақ жылдар бойы көкейіңізге сіңіп, көкірегіңізде жазылып, сізді жүргізіп-тұрғызып келген идеялармен қош айтысуға әзірлігіңізге сын болуы мүмкін. Жаралыс құрылымы мен онда әрекет ететін күштер туралы жаңа тұжырымдама бірізді бұлжымас бір рет-тәртіптен тырп етпейтін бұрынғы тұжырымдамаға қайшы келеді. Сондықтан дүниені мүлде өзгеше қабылдауға әзір болыңыз.

Өзіңіз де түсінген боларсыз, мен сіздің жігеріңізді жанып, батыл әрекетке бастап отырмын. Бірақ сеніңіз, сіздің алай-дүлей сезіміңіз маған да ортақ, өйткені бір кезде менің де өзіме ақиқат болып көрінгеннен бас тартып, анықтан таныққа — белгіліден мүлде белгісізге күмп беруіме тура келді ғой. Жаралыс табиғатына жаңа көзқарастарға өз орайымен ойысу үшін ес пен материяның екі бөлектігі туралы әу бастағы ұғымдардың біздің дүниетанымымызға қалай ықпал еткенін көрейік.

Ес — ештеңе, материя барлығы ма? Материя — ештеңе, ес барлығы ма?

Материалдық әрі көзге көрінетін сыртқы дүние мен ішкі, ойлар дүниесі арасындағы байланысты анықтау барлық замандағы ғұламалар мен пәлсапашылар бас қатырған міндет болған. Тіпті бүгінгі таңда да естің материалдық дүниеге азды-көпті елеулі әсер ететіні көпшілігімізге аян деп айта алмаймыз. Материалдық дүниенің оқиғалары біздің ойларымызға ықпал етеді дегенмен, әйтеуір келісуге болады; ал енді ес қалайша тәни өзгерістер тудыруы мүмкін? Соған қарағанда, ес пен материя, шынында да, бір-бірінен ажыраған екі бөлек нәрсе сыңайлы… әлде, физикалық, материалдық нысандардың (объектілердің) тіршілік ету тәсілі туралы біздің ұғымдарымыз теріс айналып, өзгеріп кетті ме екен…

Солай сияқты және де ол өзгерістің бастауын баяғы өткеннен емес, бертіннен іздеген жөн. Тарихшылар «Жаңа заман» деп атайтын кезеңнің бүкіл дерлік өн бойында адамзат: Ғалам өз табиғатында белгілі бір реттік тәртіпке бағынған, демек, сыры белгілі, яғни әрекеті болжаулы әрі түсіндіруге оңай деп санап келді. XVII ғасырда өмір сүрген математик әрі философ Рене Декартты еске түсіріңіз. Ол ұсынған тұжырымдамалардың дені математика және басқа да ғылымдар үшін өз маңызын жойған жоқ (оның әйгілі «Мен ойлаймын, демек, мен тіршілік етемін» деген сөзі есіңізде ме?). Алайда біз оның теорияларының бірі, түптің-түбінде, пайдадан гөрі, зиян тигізгенін мойындауға мәжбүрміз. Декарт механистік дүние үлгісінің жақтаушысы болған, ол үлгі бойынша, Ғалам белгілі бір заңдарға бағынады. Ал адам ойын талдай келе, Декарт қиын мәселеге кезікті: тұрақты шамамен өлшенетін (сол үшін де сыры белгілі) Ғалам сияқты емес, ес жұмысында мәні өзгеріп тұратын айнымалылар тым көп болып шықты, яки естің жұмысын әлгіндей бірыңғай, біртұтас заңдарға сайдыруға (сыйдыруға) болмайтын еді.

Декарт өзінің физикалық дүниеге қатысты түсінігін адам есі дүниесімен ұштастыра алмай, сөйте тұра екі дүниенің де барын мойындамай қала алмағандықтан, бұл қиындықтан ұшқыр қиялының арқасында құтылып кетті (сөзді құбылтып ойнату деген осы болады). Ол былай деп жариялады: ес объективті, материалдық дүниенің заңдарына бағынбайды, демек, ғылыми зерттеу нысаны болып санала алмайды. Материяны зерттеп-зерделеу ғылым өрісіне кіреді (ес – ештеңе, материя барлығы), ал ес Құдайдың қалауын іске асыратын қару болғандықтан, оны зерттейтін де дін болуы тиіс (материя — ештеңе, ес — бүкілі).

Түптеп келгенде, ес пен материяны қарама-қайшы қоюға дәл осы Декарт «айыпты». Жаралыс табиғаты туралы осы ұғым ғасырлар бойы жалпыға ортақ болып келді.

Картезиандық көзқарас-пікірлердің беки түсуіне Исаак Ньютонның септігі аз болған жоқ. Ол механистік Ғалам үлгісін нығайтып қана қоймай, сонымен бірге «адам материалдық дүниеге әсер ететін жүйелі, ретті күштерді дәл анықтап, есептеп беріп, болжай алады» дегенге саятын бірқатар заңдарды қорытып шығарды. Ньютонның «классикалық» физикалық үлгісіне сәйкес, күллі объектілер қатты дене болып саналды. Мысалы, энергия объектілерді орнынан жылжытатын немесе материяның физикалық күйін өзгертетін күш ретінде танылды. Бірақ өзіңіз көп ұзамай-ақ көз жеткізесіз, энергия — материалдық объектілерге қатысты қолданылған сыртқы күш емес, одан өлшеусіз ауқымды шама. Энергия материяның өзегі әрі ол естің ықпалына бейім.

Декарт пен Ньютонның еңбектері негізінде мынадай ұстаным қалыптасты: жаралыс механика принциптеріне бағынады, демек, адам оған әсер ете алмайды. Бәрі кесіліп-пішіліп қойған немесе «Жазмыштан озмыш жоқ».

Дүниені осылай кейіптегеннен кейін, адамдардың ойлары түгілі, іс-әрекеттерінің титтей де болса маңызы болуы мүмкін-ау, ал жаратылыстың ұлан-ғайыр құрылымында еркін таңдауға орын бар-ау деген қаперлеріне де кіріп-шықпағанына таңғалатын емес. Бүгіннің өзінде көпшілігіміз (көкейімізге сіңіріп, көкірегімізге құйып тастағандай) кейде өзімізді қолдан келер қайраны жоқ құрбандай сезінбейміз бе?

Декарт пен Ньютонды тұғырдан «тайдыруға» талай уақыт кетті.

Эйнштейн: ғылымдағы төңкеріс — Ғаламдағы төңкеріс

Ньютоннан кейін, шамамен, 200 жыл өткенде Альберт Эйнштейн энергия мен материяның өзара байланыстылығы сонша, екеуінің түпнегізі бір екенін дәлелдейтін әйгілі E=mc² теңдеуін құрды. Эйнштейн материя мен энергия бірін-бірі алмастыра алатынын дәлелдеді. Бұл тұжырым Ньютон мен Декартқа қайшы келіп, Ғаламның жұмыс істеу принциптері туралы жаңаша түсінік қалыптастыра бастағанын нышандады.

Жаралыс табиғаты туралы бұрынғы ұғымдардың жойылуына еңбек сіңірген жалғыз Эйнштейн емес. Дегенмен дәл осы адам олардың негізін шайқалтып, бұл ақыр соңында бірқатар тайыз әрі қасаң тұжырымдамалардың күйреуіне алып келді. Эйнштейн теориялары жарықтың жұмбақ әрекетін зерттеудің бастамасына айналды. Жұмбақ делінетіні, ғалымдардың байқауынша, жарық кейде толқын тәрізді (мысалы, сәулелер бұрышты айналғанда), ал кейде бөлшек тәрізді әрекет етеді. Сонда қалайша жарық бір мезгілде әрі толқын, әрі бөлшек болуы мүмкін? Декарт пен Ньютонның үлгісіне сәйкес, мұндай болуы мүмкін емес: әрбір құбылыс қандай да бір нақты санатқа кіруі тиіс еді (толқын немесе бөлшек).

Көп өтпей-ақ картезиандық-ньютондық қисынның ең түпкі, ең іргелі — субатомдық бөлшектер3 деңгейінде дәрменсіз екендігі белгілі болды

Шартты түрде материалдық деп аталатын дүниенің ең ұсақ сыңарлары толқын да (энергия), бөлшек те (материя) бола алады, бәрі бақылаушының есіне байланысты.

Бұған біз әлі ораламыз.

Біздің дүниеміздің қалай құрылғанын анықтау үшін оның мөлтек бөлшектерін зерттеп-зерделеуге тура келген еді. Дәл осы эксперименттерден ғылымның жаңа саласы — «кванттық физика» туды.

Табан тіреген тиянақ… тұрлаусыз болып шықты

Бұл ғылыми жаңалық дүние туралы әдепкі, үйреншікті түсініктің астын үстіне шығарып, тұрлаулы болып көрінген тиянақты табан астынан кәдімгідей бір-ақ тайқытты. Бұл қалай болды? Мектептегі тіс шұқығыштар мен пенопласт домалақтардан жасалатын атом үлгісі есіңізде ме? Кванттық физика пайда болғанға дейін «атом әжептәуір салмақты ядродан тұрады, ал оның (ядроның) іші мен сыртында салмағы одан азырақ әлдеқайда ұсақ бөлшектер бар» деп саналып келген. «Қолымызда анағұрлым күшті құралдар болса, субатомдық бөлшектерді өлшеп, есептей алар едік» деген идеяның өзі атомның құрамдас бөлшектері, құдды, күйіс қайырған сиырлардай қозғалуы қиын, самарқау, мимырт денелер деген ойға жетелейтін. Сөйтіп, атомдар қатты материядан тұратындай көрінетін, рас қой?

Кванттық үлгі көрсеткеніндей, ештеңе де ақиқаттан алшақ кете алмайды. Атомның денін бос кеңістік құрайды; атом — энергияның нақ өзі. Осыған ой жіберіңіз: сізді қоршаған физикалық объектілердің барлығы қатты материя емес. Шын мәнінде, соның бәрі — энергетикалық өрістер немесе мағлұматтық жиіліктер. Кез келген материя «әлдене» (бөлшектер) дегеннен гөрі, басым түрде — «ештеңе» (энергия).

Кезекті жұмбақ: субатомдық бөлшектер мен ірі объектілер әртүрлі ережелермен әрекет етеді

Алайда бұл ғылыми жаңалық өздігінен жаралыстың табиғатын түсіндірмейтін еді. Физиктердің алдынан жаңа жұмбақ көлденеңдеді: бақылауларға қарағанда, материя әр кез біркелкі әрекет ете бермеген. Субатомдық деңгейдегі зерттеулер мен өлшеулер атомның ең ұсақ бөлшектері ірі денелер дүниесінде (макродүниеде) әрекет ететін классикалық физика заңдарына бағынбайтынын көрсетті.

Ірі денелер дүниесі объектілерімен не болып, не қоятынын болжап білуге, оларды қайта жаңғыртуға болады және олардың өз заңдылығы бар. Мысалы, әлгі аңызға айналған алма сабағынан үзіліп, ағаштан құлап, Ньютонның басына кеп соғылғанша, үдемелі жылдамдықпен айнымастан жердің ортасына қарай құлдады. Алайда электрондар бүйтіп сырына бойлатпайды! Атом ядросымен әрекеттесіп, оның (атомның) ортасына қарай жылжығанда олар біресе энергиясы кеміп, біресе қайта ұлғайып; біресе пайда болып, біресе жоғалып кетіп, уақыт пен кеңістік шегін елеместен, үнемі ең бір күтпеген жерлерден оқыс шығып отырған.

Сонда бұл мөлтек және ірі бөлшектер дүниелерінде (микро және макродүниеде) әртүрлі заңдар әрекет етеді деген сөз бе? Олай дейін десең, субатомдық бөлшектер, соның ішінде электрондар, — табиғатта бардың бәрінің құрылыс материалы ғой. Олардың өздері бір ереженің, ал олардан түзілген объектілер басқа бір ережелер ауқымында әрекет ететіні қалай?

Материядан энергияға: бөлшектер ғайып болу сиқырын көрсетеді

Электронның энергияға тәуелді көрсеткіштері: толқынның ұзындығы, әлеуеті және т.с.с. өлшеуге көнеді. Алайда бұл бөлшектердің салмағының (массасының) мардымсыздығы мен жылт етіп көрініп, жоқ болып кететіні сонша, өлшемек түгілі, олар мына тіршілікте мүлде жоқ сияқты.

Субатом әлемінің еректігі де осында. Ол бір мезгілде материяның да, энергияның да қасиеттеріне ие. Субатомдық деңгейде материяның тіршілігі үздіксіз емес. Оның елеусіздігі сонша, ұдайы пайда болып, жоғалып кетіп отырады; бізге үйреншікті үш өлшемде (ұзындық, ендік, биіктік (тереңдік)) туындап, қайтадан «ештеңе»-ге — не уақыт, не кеңістік жоқ кванттық өріске көшеді. Бұған қоса, үнемі бөлшектер (материя) толқындарға (энергияға) және, керісінше, толқындар (энергия) бөлшектерге (материяға) айналып отырады. Ал енді бөлшектер әуеге сіңіп кеткендей болғанда, қайда кетеді?

Жаралысты жасау: энергия өзіне бағытталған назарға ыңғайланады

Тағы да баяғы тіс шұқығыштар мен пенопласт домалақтарынан жасалған атом үлгісін еске алайық. Бұрын бізді планеталардың Күнді айналғанындай, электрондар ядроны айналады, олай болса біз олардың тұрған орнын әбден анықтай аламыз… деп санауға мәжбүрлеген еді. Және кей тұрғыдан алғанда, бұл, шынымен де, мүмкін, алайда біздің санамызға сіңген үйреншікті себептен емес, мүлде басқа себепті. Физиктер мынадай жаңалық ашты: өте ұсақ атом бөлшектерін бақылаушы (немесе оларды өлшеумен айналысушы) субъект энергия мен материяның мінез-құлқына әсер етеді. Эксперимент жолымен мына нәрсе анықталған: электрондар көзден таса энергетикалық өрісті жайлайтын шексіз көп ықтимал жаралыстардың бәрінде бір мезгілде тіршілік ете алады. Алайда әрбір жеке электрон бақылаушының назарына іліккен сәтте ғана пайда болады. Басқаша айтқанда,

біз назар аудармайынша, бірде-бір бөлшек жаралыста (бізге белгілі кеңістік пен уақыт терминдері арқылы ұғылатын жаралыста) пайда бола алмайды4.

Кванттық физикада бұл құбылыс «толқындық функцияның бұзылуы» немесе «бақылаушы әсері» деп аталады. Бақылаушы электронды байқаған сәтте уақыт пен кеңістік қиысып, соның нәтижесінде шексіз көп ықтималдықтардан физикалық оқиға туындайтынын біз енді білеміз. Осы ғылыми жаңалықтан соң ес пен материяны ендігі жерде бір-бірінен тәуелсіз деп санауға болмайды — олардың өзара байланысы тереңде жатыр, өйткені субъективті (ішкі) ес объективті (сыртқы), физикалық жаралыста көзге көрнекі өзгерістер тудыруға қабілетті.

Бұл тараудың неліктен «Кванттық адам» деп аталатынын енді түсінген боларсыз деп ойлаймын. Субатомдық деңгейде энергия өзіне бағытталған назарға ыңғайланып, материяға айналады. Егер де «бақылаушы әсерін» меңгеріп, шексіз ықтималдықтар толқындарының қандай жаралысқа материяланатынын өзіңіз таңдауға мүмкіндігіңіз болса, өміріңіз қалай өзгерер еді? Және армандаған, аңсаған өміріңді қалай бақылап үйренуге болады?

Сансыз мол ықтималдықтар өз бақылаушысын күтеді

Сонымен: бүкіл материалдық ғалам субатомдық бөлшектерден (электрондар, т.т.) тұрады. Ол бөлшектердің табиғатына тән ерекшелік: бақылаушы өздеріне назар аудармайынша, таза әлеует түрінде, толқынды күйде болады. Олар — назар аясына тап болғанша — әлеуетті түрде әрі «бүкілі», әрі «ештеңе». Олар — бақылаушы араласқанға дейін — бүкіл жерде және еш жерде болады. Осылайша, физикалық жаралыс тек қана таза әлеует пішінінде тіршілік етеді.

Егер субатомдық бөлшектер бір мезгілде шексіз көп мүмкін (ықтимал) орындарда (нүктелерде) тіршілік ете алатын болса, онда біз де шексіз көп мөлшерде ықтимал жаралыстарды материяландыру әлеует-қабілетіне иеміз. Басқаша айтқанда, өзіміздің тілек-қалауымызға сай қандай оқиғаны қиялымызда елестетсек те, ол ендігі көп ықтималдықтардың бірі түрінде кванттық өрісте бар және өзінің бақылаушысын күтеді.

Егер адамның есі электронды материяландыруға қабілетті болса, онда теория жүзінде ол кез келген ықтималдықты материяландыра алады.