Киелі қазақ сахарасы

Озалда Адам ата мен Хауа ана пейіште өмір сүретін. Тыйым еткен жемісті жеп, жазықты болды. Тәңірі жазалады. Жұмақтан шығарып, Жерге түсірді. Жаза ретінде екеуін әлемнің екі бұрышына тентіретіп қойды. Қырық жыл бірін бірі іздеп жер-жаһанды шарлады.

Адам атаның табаны тиген топырақ жолға, қонған мекені қалаға, құлшылық еткен жері қасиетті орынға айналыпты. Әлемді кезіп жүріп бір күні қазақ сахарасына келді. Қазығұрт тауынан өтіп бара жатқанда Хауа ананың сазға түскен ізін көрді. Бұған дейін жан-жарынан тырс еткен хабар болмаған еді. Ғашығының ізін көргенде еңкілдеп қоя берді. Сағыныштың жасы көзінен бұршақтай домалады. Тәңірсіне зікір айтып, сайын далада жеті жерде мінәжат етеді:

– Уа, Тәңірім, мен қарабеттің күнәсін кешіре гөр. Жан-жарым Хауа ана менің ар-намысым еді. Бір бәлеге ұрынса сүйегіме таңба болар. Оған қорған болғым келеді. Ғашығыммен тезірек табыстыра гөр. Бүкіл сынағың мен қиындығыңды бірге көтеруге әзірміз. Дұғамды пайғамбарлар патшасы Мұхамбеттің құрметіне қабыл еткейсің! – деді. Мұхамбеттің аты аталғанда Тәңірінің мейрімі түсті. Тілегін қабыл алды. Көк қарғаны жолбасшы қылды. Құстың ұшқан бағытымен жүріп отырып, Хауа ананы ақыры тапты.

Адам атаның мінәжат еткен жеті жер – қазіргі Түркістан, Сайрам, Қазығұрт, Отырар, Қаратау, Қараспан, Сыр өңірлері екен. Содан бастап бұл жерлерге кие дарыды. Көкірек көзі ашылған әулие, ғұламалар көптеп шықты. Қос ғашықтың көз жасы көп тамғандықтан мөлдір махаббатты аялайтын сезімтал жандар мол болыпты. Хауа ананың табаны тигендіктен еріне адал қызмет етіп, ұлағатты ұл мен әдепті қыз өсіретін асыл текті әйелдер Түркі топырағынан көп шығыпты деседі.

Сайрам шаһарының аңызы

Адам атаның Ағнұх деген немересі болыпты. Ілім-білімді жер бетінде алғаш меңгерген сол екен деседі. Қаншама қауымның көзін ашты. Жұрт оны Ыдырыс деп атады. Ыдырыс – мұғалім деген сөз екен. Ел кезіп ілім тарататын дәруіштік Ыдырыстан қалыпты. Бірде ол ел аралап жүріп қу медиен далаға аялдайды. Түнде Жебірейіл бастаған бір топ періштені көреді. Олар Тәңірді ұлықтап, ұлы даланы нұрға бөлеп, зікір айтып отыр екен. Ыдырыс қосыла кетті. Зікір аяқталып, бата жасалды. Ыдырыс:

– Ау, досым Жебірейіл мұнда қайдан жүрсің? – деді.

– Әлем жаралып, су аққалы осы мекенге келіп зікір айтып, құлшылық қыламыз, – деді.

– Құлшылыққа сонша құмар қылатындай бұл жердің не қасиеті бар?

– Мұны Тәңір әлемінде «Мадина әл-Байза» немесе Бозқала деп атайды. Бұл мекенде Адам ата намаз оқыған. Тілегі қабыл болып құт дарыған киелі жердің бірі. Сайрамнан Құдайдың достары көп шығады. Мұнда жетпіс бас намаз оқылса жетпіс жылдық құлшылықпен тең. Тәңірдің дидарын талап қылған шын ғашықтар мекені. Түркінің пірі – Әзірет Сұлтан да осы өңірде дүние есігін ашады, – деді Жебірейіл. Әзірет Сұлтанның атын естігенде Ыдырыс таңғалады.

– Тәңірі сүйетіндей не қылығы бар? – деп сұрады.

– Айрықша екі қасиеті болады. Бірі – Тәңірдің есімін хикметке қосып сан мақамда зікір айтады. Көмейіне жәннаттың жасыл құсы ұялайды. Зікір айтқанда он сегіз мың ғаламды тербетеді. Тастай қатты жүректі қорғасындай ерітеді. Тас қараңғы көңілге Хақтың нұрын салады. Зікірі өлген жүректі тірілтіп, махаббат отын жағады. Жұрттың көкірегі кектен тазарып, ізгілікке тоймайтын құмар болады. Көңілдегі ойдың құлағы, хикметтің бұлағы ашылады. Құранның мәнін түркі тілінде сөйлетеді, – деді Жебірейіл.

– Екінші даралығы қандай?

– Көркем мінезі. Пақырлықта Мұхамбет пайғамбарды үлгі тұтады. Досына адал, жауына қатал. Әдебіне періштелер сүйсінеді, дұшпаны күйінеді. Мұхамбеттің сүйікті үмбетінен болады. Миғражда рухын көріп, пайғамбар «перзентім» деп еміренген. Хикмет ілімін құрмаға жасырып, Әзірет Сұлтанға аманат етіп жолдайды. Қожа Ахмет ұлан ғайыр түркі даласына пайғамбардың сүндетін үйретеді.

– Бұл жерде не қала жоқ, қала салар дала жоқ. Шеңгел басқан қу медиен. Жерінің құнарынан құмы көп, топырағынан тасы көп. Ілім қалай тарамақ?

– Ыдырыс, ілімнің дәні жер талғамайды, шарапаты ел талғамайды, – деп Жебірейіл сөзден тосты. Ыдырыс үнсіз қалды. Періштелер көкке ұшып кетті.

Ертесіне Ыдырыс пайғамбар жолға шықты. Талас өзені бойында Бірқаған деген қалаға тоқтады. Оның Мәліктегін деген патшасы бар еді. Тоқсаннан асса да бір перзентке зар екен. Сәби сұрап бармаған тауы, баспаған жері, түнемеген әулиесі қалмапты. Патша сол күні түс көреді. Түсінде ғажап іс көреді. Шаһарға бір қонақ келіп, ордасына ағаш егіп жатады. Патша ұйқыдан тұра сала мұнараға шығады. Көкжиекке көз тастайды. Алыстан дәруіштің сұлбасын көреді. Жолына қызыл кілем төсеп, салтанатпен күтіп алды. Қырық күн қонақ етіп жібермейді. Қырық бірінші күн дегенде Ыдырыс:

– Мен ел кезген дәруіш едім. Бір жерде қырық күннен артық түнеу бізге қол емес. Ілімнің жолы ол емес. Дінде жүріп дос ізде, дұшпан өзі-ақ табылар деген. Мен Құдайдың достарын іздеп бара жатқан жолаушы едім. Сапарға кететін мезгілім болды. Жолыма дұға етіңіз, тақсыр, – деді. Патша:

– Сен келерде түс көрдім, түсімде ғажап іс көрдім. Бақшама еккен көшетің көзді ашып-жұмғанша алып бәйтерекке айналды. Бәйтерек гүлдеп, тұқым шашты. Жер-жаһанды орман басты. Соған қарап «жалғыз ұлдан тарайтын ұрпағым көп болар» деп ырым еттім. Қырықтың бірі – Қызыр, мыңның бірі – уәли деген. Әсілінде тегін адам емессің. Шаңырағыма бата қыл. Құдай бір ұлмен сүйіншілесін, – деді. Ыдырыс қолын жайып бата берді.

Ұзамай патшаның бәйбішесі толғатты. Елін-жұртын қуантты. Шекесі торсықтай ұл туды. Ұл туғанға күн туды. Патша перзентінің атын Ағнұж деп қойды. Бала он беске келгенде әкесі дүние салды. Таққа ұлы отырады. Бір күні уәзірлеріне:

– Не үшін менің атымды «Ағнұж» қойды? – деп сұрады. Уәзірлері:

– Тоқсанға келгенше әкеңіз бір балаға зар еді. Ыдырыс пайғамбарды қонақ қылып, батасын алды. Ұзамай дүниеге сіз келдіңіз. Оның құрметіне атыңызды Ағнұж қойды. Бұл «құтты қонақ» деген сөз, – деді.

– Ендеше Ыдырысты табайық. Сый-сияпат көрсетіп, шапан жабайық, – деді патша. Төрт тарапқа ат шаптырып іздеді. Ыдырыс Ақсу өзенінің жағасында лашық тігіп жатыр екен. Патша оны көріп «е, бұл тойып тамақ ішпеген жарлы екен ғой. Сый-құрметке қарқ қылайын» деп мүсіркеді. Тонның қамқасын, аттың жүйрігін, табақтың алтынын, құманның күмісін, белдіктің кемерін алдына тастады. Ыдырыс қуанудың орнына көңілі пәс тартып:

– Шапаныма қарап кедей деп ойладың-ау, балам. Бұл жыртық шапанның ішіне он сегіз мың ғаламның байлығы сыйып жатыр. Ол қазынаны көкірек көзі барлар ғана көреді. Нағыз байлық тыста емес, іште болады. Іштегі байлық тасиды, сырттағы байлық тоналады. Мал бір жұттық. Ал алтын, күміс ұры шақырады. Елі байдың өзі бай деген. Ең бірінші жұртым тоқ болсын. Ауылда болса ауызға тиеді, елде болса ерінге тиеді. Халқым тоқ болса мен аш қалмаспын. Мені қуантқың келсе осы жерге қала салып бер, – деді. Патша пайғамбарды мүсіркегеніне ұялып, қалай ақталарын білмей тұр еді.

– дегеніңіз болсын! – деді. Қазынадан мол ақша бөліп Ақсу мен Бадам өзененің ортасынан төрт жүз зәулім сарай тұрғызды. Оны қоршап қамал салды. Төрт тарапына төрт қақпа орнатты. Әр қақпаға алты қабат қарауыл-мұнара соқты. Әр жүз үйден соң құдық қаздырды. Қамал әп-сәтте үлкен шаһарға айналып шыға келді. Ыдырыс оған Сайрам деп ат қойды. Сайрам деген «тасты, тастақты жер» дегенді білдіреді.

Алланың нәбилері ел билеп, таққа да отыратын. Ыдырыстың тұсында Сайрам әлемдегі ілімі озық ел болыпты. Ол қалада жиырма жеті жыл патша болып, пайғамбарлық міндетін аяқтады. Бірде оған Жебірейіл, Мәкәйіл, Ысрапыл, Әзірейіл періштелер қонаққа келіп, білім сайысында жеңіледі. Жұмаққа тірідей кірген жалғыз пайғамбар. Әлі күнге дейін сонда мекен етеді екен.

Топан суда Нұх кемесі Қазығұртқа тоқтаған соң пайғамбар Ыдырыс соққан қаланы іздеді. Сайрам топан суға қарқ болса да үйлері мен сарайы құламапты. Бүкіл ғимарат саламат сақталыпты. Нұх өмірінің соңғы күндерін осында өткізді. Оның үш баласы болды: Сам, Хам, Жаппас. Сам мен Хам жаңа мекен іздеп батысқа жол тартты. Кенжесі Жаппас қарашаңырақта қалды. Одан түркі халықтары өсіп шығыпты. Түркілер Сайрамды кейде Бозқала немесе Ақсукент деп те атады. Сырттан келген саудагерлер Испиджаб дейтін болды. Мағынасы екі өзеннің арасы дегенді білдіреді.

Ыдырыстың жұмақта қалып қоюы

Бір күні Тәңірі тағала періштелерге «Ыдырыстан асқан білімді жоқ» деп мақтанды. Періштелер Ыдырысты қонаққа шақырып сынамақ болды. Сұхбат үстінде Ыдырыс Әзірейілге:

– Жан тапсырып көргім келеді. Жанымды алып, қайта салшы. Өлім хәлін бастан кешіп көрейін, – деді. Әзірейіл жанын табанынан тартып, мұрнынан суырғанда, Ыдырыстың жан дауысы шықты. Жанын қайта кіргізгенде:

– Жан шіркін тәтті екен! Қатты қиналдым. Адамның өлімнен не үшін қорқатынын енді түсіндім. Ысрапыл сүр үрлегенде, дүние астаң-кестең болады екен. Сол құдіретті көргім келеді. Сүр үрлеші, – деді Ысрапылға. Құдай досының көңілін қимай, ол кернейін тартты. Керней тартқанда Ыдырыстың зәресі қалмады.

– Сүрдің дауысы зәрлі екен. Айбатынан он сегіз мың ғалам дірілдеді. Зәрем зәр түбіне кетті. Енді қыл көпірден өтіп, жеті тозақты көргім келеді, – деді. Мәкайыл оны қыл көпірден алып өтіп, тозақты көрсетеді. Тамұқтағы сұмдықты көріп, жаны шошиды.

– Тозақ қорқынышты екен. Алла пендесін тозаққа тастаудан сақтасын! Енді жұмақты аралап көрейін, – деп Жебірейілге қолқа салды. Ол да Құдай досының көңілін қимай, келісіп:

– Жарайды, бірақ екі түрлі шартым бар. Жәннатқа кірген адам қайтып шыққысы келмейді. Қайта шығам деп уәде бер, – деді. Ыдырыс сөз берді.

– Екінші шартым жұмаққа бұ дүниенің шапанымен кіруге болмайды. Бөз оранып бару керек. Шапаныңды шешіп қалдырып кет. Келген соң қайта киесің, – деді.

– Келістік, – деді де Ыдырыс киімін шешіп, бөз матаны кебін сияқты оранып алды. Жебірейіл оны ертіп, жұмақтың сегіз қабатын түгел аралатып көрсетті. Ыдырыс сәмбі талдың жанына келгенде бір кебісін әдейі ұмыт қалдырды. Аралап болған соң пейіштен шықты. Пейіштен ұзай бергенде:

– Жәннатта бір кебісім қалып қойды. Тез барып, алып келейін, – деп Жебірейілден рұқсат сұрады. Жебірейіл:

– Жарайды, тек тез кел, – деді. Пайғамбар сол кеткеннен мол кетті. Кешіккен сайын Жебірейіл мазасызданып тұрды. Шыдамы таусылып, Ыдырысты іздеп қайта кірді. Қараса, пайғамбар әлгі сәмбі талдың саясында дамылдап жатыр екен.

– Әй, Ыдырыс, бұл не жатыс? Мен сені күтіп тұрмын ғой. Шық сыртқа, – деді. Пайғамбар таңданып:

– Шыққаны қалай? «Жұмаққа бір кірген адам қайта шықпайды» деп өзің айттың ғой? – деді.

– Иә, бірақ сен қайта шығамын деп уәде бергенсің?

– Мен уәдемде тұрып, пейіштен шықтым. Екіншісінде кебісімді алу үшін кірдім. Ол кезде уәде бергенім жоқ.

– Адам жұмаққа кіру үшін алдымен өліп, қайта тірілуі керек.

– Оны білемін. Әлгінде Әзірейіл жанымды алғанда бір өліп, тірілгенмін.

– Адам қайта тірілу үшін қиямет болуы керек.

– Әлгінде Ысрапыл сүр үрледі. Мен қияметтің дауысын естідім ғой, – деді. Сөзден жеңіліп бара жатқан Жебірейіл сасқалақтап:

– Жұмаққа кірер алдын қылкөпірден өту керек, – деді. Сонда Ыдырыс:

– Мәкайылмен бірге қылкөпірден өтіп, тозақты аралап шыққаным есіңнен шығып кетті ме? – деп сұрады.

Періште сөзден жеңілді. Сол кезде Тәңірі:

– Әй, Жебірейіл, сөз тапқанға қолқа жоқ! Оны білімді деп айттым ғой сендерге. Ыдырыс айласын асырды. Енді жұмақта мәңгі бақи қалуына рұқсат, – деді. Ыдырыс содан бері пейіште екен. Ал шапаны Сайрамда сол күйі сақталып қалыпты. Кейде бала-шаға ауырып, көз тиіп қалса Ыдырыстың шапанымен аластайтын. Қасиетті шапаны кейінгі жұртқа құт болып қалыпты деседі.

Зұлқарнайынның Бозқалаға келуі

Ескендір Зұлқарнайын әлемді жаулап Тұран даласына келді. Әскері Сайрамға жеткенде «бұл Ыдырыс пайғамбардың қаласы. Шаһардың бір тасын да қиратушы болмаңдар» деп әмір етті. Бұл кезде Бозқаланың патшасы Жәмшид деген жасы тоқсаннан асқан қария еді. Ескендірдің алдынан шығып сый-құрмет көрсетті. Ескендір:

– Самарқан деген шаһар салуды ойға алдым, жәрдем беріңіз, – деп көмек сұрады. Жәмшид патша Бозқаладан жетпіс ұста шығарып, Самарқан өңіріне жіберді. Самарқанның құрлысы бітуге тақағанда Жәмшидтің дәм-тұзы таусылып, о дүние сапар шекті. Артында тұяқ жоқ еді. Тақ бос қалды. Бозқала халқы Ескендірден әділ патша жіберуді өтінді. Ескендірдің жанында Қызыр мен Ұлықпан деген екі досы бар еді. Ескендір екеуін сонда жіберді. Қызыр таққа отырды. Ұлықпан оған уәзір болды. Ұлықпан түркілердің астарлап сөйлейтін шешендігін көргенде таңғалды. Қариялардың көкірегі толған хикмет екен. Ауыздарын ашса гүл төгілді. Ұлықпан хикмет іліміне қатты қызықты. Қазыналы қарттардан көп нақыл үйреніп, хәкімдікке жетті. Ел оны Ұлықпан Хәкім деп атады.

Қызыр әділ патша болды. Жұрттың мұң-мұқтажын елеп-ескеретін. Алдына келген жанның қолын қайтармайтын жомарт еді. Әділдікте қара қылды қақ жарды. Әулие-әнбиелердің моласын түзеп, мешіт-медресе соқты. Құдайға осы қылығы жағып оны пайғамбар етіп таңдады. Кейін Қызыр әбілқаят суын ішіп, мәңгілік өлмейтін дәреже тапты. Анасының моласы күні бүгінге дейін Сайрам қаласында тұр. Қызыр ата әліге дейін дүйсенбі мен бейсенбінің ақшамында анасы Бибі Ғиястың қабіріне барып Құран бағыштайды екен деседі.

Әбілқаятты іздеу

Бір күні Ескендір Зұлқарнайын өлместің суын іздеп жолға шықты. Қызырды атқосшы, Ұлықпанды аспазшы етіп ерітті.

Қызыр жолға жиналып жатқанда әкесі:

– Ұлым, қайда шықтың? – деді.

– Ескендір өлместің суын іздемекші. Мені де ертіп алды, – деді әкей. Зәкәрия көпті көрген, терең білімді кісі еді.

– Балам, «қырықтан өткен жас жоқ, ұйқыдан өткен нас жоқ, қымыздан өткен ас жоқ» деген. Сапарың алыс екен. Жолда аштық пен шөл қинайды. Құлынды биені мін. Биенің сүті әрі тамақ, әрі сусын. Өлместің суы Қап тауында үңгірде жатыр.Тауға жақындағанда үңгірдің аузына құлынды байлап кет. Адаса қалсаң, енесі құлынын тауып алады, – деді де, ұлына батасын берді.

Қызыр сапарға құлынды биесін мініп шықты. Бұлар ұзақ жүріп, шөл далаға тап болады. Шөл қысып, қарындары қатты ашты. Сол кезде Қызыр биенің сүтіп сауып, Ескендір мен Ұлықпанға берді. Бәрі саумал ішіп, ес жиып әлденді. Ескендір Қызырға қатты риза болды. Осылайша Қап тауына жеткенше қымызды азық етті.

Тауға жеткенде Қызыр әкесі айтқандай, құлынды тұсаулап үңгірдің аузына қалдырды. Үңгірде үш айырық жол шықты. Үшеуі әр тарапқа бөлініп, әбілқаят суын іздеп кетті.

Қызыр үңгір ішімен келе жатып, бір бұлақты көрді. Шөлдеп келіп, бас қойды. Мейірін қандырған соң достарын іздеді. Оларды әлгі бұлақ аққан бастауға әкелсе су лезде тартылып қалыпты. Ескендір әбілқаят суының өзіне нәсіп болмағанын бірден білді. Шарасыз хәлде сұлқ отыра кетіп:

– Сайрамда әділ патша болдың. Онда Ыдырыс пайғамбардың шарапаты бар еді. Сол саған дарыпты, Қызыр. Қияметке дейін тірі жүру бақыты саған нәсіп болды, – деді.

Үңгірден кері шығарда жолды таппай үшеуі әбден адасты. Қызыр аттың басын жібергенде, бие құлынның иісімен жол тауып далаға алып шықты.

Үшеуі елге қайтты. Жолда құмырсқаның патшасына кезікті. Ол Ескендірді қонақ етті. Зұлқарнайын әбілхаят суын іздеп шыққанын, судың өзіне бұйырмағанын айтты. Құмырсқа оны аяп:

– Ұзақ шарлапсың. Еңбегің еш кетпесін. Менде Сүлеймен пайғамбардан қалған бір уыс ұн бар. Соны пісіріп же. Ұзақ ғұмыр кешпесең де, мың жыл өмір сүресің, – деді.

Ескендір ұнды орамалға түйіп, Ұлықпанға берді:

– Нанды күйдірмей пісір. Мен сәл мызғып алайын, – деп ұйқыға кетті.

Ұлықпан нан пісіріп жатып, байқамай астын күйдіріп алды. Патшаға күйген нанды беруге ұялып, жеп қойды. Орнына басқа ұннан нан пісірді.

Ескендір ұйқыдан тұрып, нан сұрады. Ұлықпан әкеліп берді. Патша нан жеп отырып:

– Мынау мен әкелген ұн емес қой, – деді. Ұлықпан:

– Иә, тақсыр, ол емес. Нанды күйдіріп алдым. Күйген нанды сізге беруге ұялып, өзім жедім. Мынаны басқа ұннан пісірдім, – деді. Ескендір бұл жолы да аһ ұрып өкінді:

– Бұл сапарым Қызырдың әулие, Ұлықпанның хәкім болуына себеп болған екен. Бірінің аты, бірінің заты ұзақ жасайды. Құдай маған патшалықты берді. Соған шүкіршілік етуім керек екен. Қуған жетпес, бұйырған кетпес деген. Кең Құдай сендерді молынан жарылқапты. Сапарда адал серік болдыңдар. Қиындықтан қашпадыңдар, сендерге ризамын, – деп, Тәңірдің қалауына мойын ұсыныпты. Содан бастап Қызыр мәңгі өлмейтін болыпты, Ұлықпан мың жасапты.

Ыбырайымның Тұранға көшуі

Бабыл шаһарында Намұрт деген патша болды. Ыбырайым пайғамбардың замандасы еді. Тақтың буымен көңілі әбден семірген соң өзін «Құдаймын» деп жариялады. Ыбырайым оның шаш ал десе, бас алатын жандайшаптарын ілім сайысында әбден ақымақ қылды. Ызыға булыққан Намрұт оны ұстап алып, отқа өртеймін деп қаһарланды. «Тұранның даласында жыңғыл, сексеуіл көп өседі. Маған отыз мың арба отын жеткізіп берсін» деп Ақсукент жұртына әмір етті. Халық не істерін білмей қатты састы. Қариялар ақылдаса келе «Бәрібір өзекті жанға бір өлім. Өлім барда ер жігітке қорлық жоқ. Намұрт әрі кетсе елді жермен-жексен қылар. Орнында бар оңалар деген. «Құдайдың досын өртеуге отын берді» деген сөз сүйекке таңба түсіреді. Кейінгі ұрпақ біздің кесірімізден қарабет атанар. Құрсын, онан да ешнәрсе бермейміз» деп келісті. Елшіге осыны естіртті.

Бұл хабарды естігенде Намұрт қалшылдап кетті. «Ыбырайымды өлтірген соң ісім сендермен болсын. Сайрамның күлін көкке ұшырамын» деп ант су ішті.

Намрұрт қанша өртесе де Ыбырайым отқа жанбады. Амалы құрыған соң қалың әскері сап түзеп Сайрамға бет түзеді. «Ит ашуын тырнадан алады демекші» мақсаты айқын. Тұран даласын ойрандап, қыздарын күң, ұлдарын құл қылмақшы. Ұлы далаға жеткенде алыстан қара бұлт көрінді. Әскеріне «Қалың нөсер келе жатыр. Қосын құрыңдар» деп әмір етті. Қара бұлт дегені қалың шыбын-шіркей екен. Қисапсыз жәндік ағылып келді де қалың әскерге қойып кетті. Шыбын-шіркей, маса-сонаға таланған әскер қосындарын тастап, бытырай жөнелді. Намрұттың мұрнына екі шіркей кіріп алды. Онымен қоймай миына қарай үңги берді. Қорлыққа шыдай алмай залым патша басын тасқа ұрып жарды. Өлігін Ұлы даланың ит құсы жем етті.

Ыбырайым пайғамбар Сайрам жұртының адал пейіліне риза болды. Тұран даласына келіп отыз жыл ғұмыр кешті. Қалада мешіт салды. Төрт түлік малына береке дарып, ұлы далаға сыймай кетті. Кейін Құдайдың әмірімен қағба салу үшін Меккеге көшті.

Ыбырайымның Меккеге көшуі

Оқиға былай болды. Ыбырайымның мыңғырған малы Тұран даласына сыймай кетті. «Ойпырмай, тым байып кеттім. Ақиретте байлықтың сұрауы қатты болады деуші еді. Өлген соң қалай болар екен? Малға не ұры түспеді, не қасқыр шаппады, не ауру жоламады. Мұның не хикметі бар?» деп жиі толғанатын.

Бір күні Тәңірден әуез келді: «Әй, Ыбырайым, бері қара! Мен кие мен құтты құпия ұстайтын құдіретті Алламын. Қадір түнін үш жүз алпыс бес күннің ішіне, Қызырды қарттардың арасына, ырыс-берекені нан ұнтағына жасырғам. Нан қор болғанда үйдің ырысы шашылады. Елге жұт келеді. Малға қасқыр шабады. Мүлкіңе ұры түседі. Сен нанды жегенде қиқымын да жерге түсірмейсің. Дастарқанға түскен қоқымды теріп жейсің. Сондықтан ырысың шашылмайды. Осы байығаның байыған» деді. Ыбырайым бір шетінен қуанып, бір шетінен қамығып қалды.

Ертесіне үйіне төрт дәруіш сәлем беріп кіріп келді.

– Оу, неғылған жансыңдар? – деді Ыбырайым.

– Алла жолында жүрген дәруішпіз. Елді ізгілікке шақырамыз, – деді қонақтар.

– Қалай шақырасыңдар? Не істейсіңдер сонда?

– Алланы ұлықтап, зікір, таспих, тәһлил айтамыз.

– Жақсы болды. Мен де Алланы мадақтауды жақсы көретін жанмын.

Кәне, көрсетіңдер өнерлеріңді, – деді Ыбырайым. Төртеуі саппен отырды да әндете жөнелді. Шетінен жезтаңдай әнші екен. Құйқылжытып таспих айтқанда әсерінен мас болды. Ыбырайым құмары қанбай:

– Жігіттер, өнерлеріңе тәнтімін. Тағы бір қайталаңдар, – деді.

– Ақысын төле. Сосын айтамыз, – деді дәруіштер.

– Не сұрайсыңдар?

– Даладағы бүкіл түйеңді бізге атайсың. Сосын барып тәһлил айтамыз.

– Келістік, – деді Ыбырайым. Олар және шырқады. Ыбырайым тыңдаған сайын құмарта түсті. Әр айтқан сайын малынан ақы төледі. Ең соңында малы таусылып, итінің мойнындағы күміс қарғыбауды тастады. Олар тағы да тәһлил айтты.

– Әттең дәулетім түгесілді. Әйтпегенде тағы да зікір айтқызар едім. Енді жолдарың болсын. Бәріңе ризамын, – деді Ыбырайым.

Қоштасып қол алмаса бергенде төртеуі жарқ етті де періштеге айналды.

– Біз адам емес, періштеміз. Сені күллі ғалам «Жомарт жан. Алла жолында малын аямайтын мәрт» деп мақтаған соң сынамаққа келдік. Расымен мәрт екенсің. Жомарттығыңа риза болдық. Береке тап! Малыңды өзіңе қайтарамыз, – деді. Ыбырайым:

– Жоқ, алмаймын. Хақтың жолына атаған малымды қайтып алмас бір сөзді кісі едім. Төрт түлік малды түгел алып кетіңдер, – деді. Періштелер қатты састы:

– Бізге оның керегі жоқ. Періштеміз. Қазір көкке ұшамыз. Бұл мал-мүлікті қайда әкетеміз? – деді.

– Шаруам жоқ. Сендер сұрадыңдар. Мен бердім. Енді Хақ жолына атаған малды қайтарып алып масқара болар жайым жоқ, – деп төртеуін жібермей қойды. Осылайша періштелер қиындыққа қалды. Сол кезде Жаббар Хақтан әуез келді:

– Әй, Ыбырайым, олар менен рұқсат алып кеткен еді. Кінәсі жоқ. Малыңда әкете алмайды. Бұ дүниенің малы о дүниеге өтпейді. Оларды жайына жібер, – деді. Ыбырайым төртеуін еркіне жіберді. Тәңірі тағала:

– Сонымен бұл мал менікі ме? – деді.

– Иә, Раббым! Сенің жолыңа атадым. Қайтып алмаймын. Сөзім сөз.

– Онда малдың бәрін базарға апарып түгел сат, – деді. Ыбырайым әмірін орындады. Малын сатты.

– Неше түйеге жүк болды? – деді Тәңірі.

– Мың!

– Соның бәріне жұмысшы жалда. Құрылысқа керек-жарақты түгенде. Меккеден маған үй саласың, – деді. Бәйітолланы салмаққа Ыбырайым Сайрамнан көшуге мәжбүр болды.

Осылайша Ыбырайым пайғамбар нан қиқымынан тапқан ырыс-берекесінен қағбаны тұрғызыпты деседі.

Сайрамның құты

Жүсіп пайғамбар зынданда жатқанда Мысыр патшасы қорқынышты түс көреді. Дереу бақсы-балгерді жинап:

– Бүгін түнде түс көрдім. Түсімде жаман іс көрдім. Бидайдың қураған жеті масағы әлі сүт боп тұрған жеті масақты жеп қойды. Артынша жеті арық сиыр жеті семіз сиырды жалмады. Бұл елге келе жатқан жұт па, құт па? Жүрегім бір нәубетті сезетін сияқты. Кім жориды? – деді. Ешкім жори алмады. Патша Жүсіптің түс жоритын қасиетін естіді. Оны зынданнан шығарып, дереу сарайға алдыртты. Жүсіп:

– Еліңде астық жеті жыл қатарынан бітік шығады. Одан кейін жеті жыл қатарынан жұт болады. Жауын жаумайды, өзен тасымайды, егін шықпайды. Аймақты ашаршылық жайлайды. Жұтқа дайындала беріңдер, – деді. Патша мұны естіп шошып кетеді:

– Қалай дайындық жасаймыз? – деді.

– Қамба қазыңдар да, бидайды қауызынан аршымай жинаңдар, – деді Жүсіп.

– Онсыз да орын аз. Бидайды қауызынан аршып сақтайық, – деді бір уәзірі.

– Жоқ, болмайды. Қауызымен жинаңдар. Бидай шірімей, сол күйі сақталады. Тышқандар да астықты жей алмайды. Қауыздың қылы тышқанның көзіне кіреді, денесіне жайсыз тиеді, – деді.

Айтқандай-ақ жеті жылдан соң, бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген жеті ағайынды жұт басталды. Аймақты ашаршылық жайлады. Мысыр жұрты ғана апаттың алдын алып үлгерді. Аштықтан босып кеткен көрші елдің халқы нан сұрап, Мысырға ағылды.

Бірақ жұт Тұран даласына келмепті. Сайрам салынып жатқанда Ыдырыс пайғамбар «Уа, Тәңірім, Бозқаланы жау шаппасын. Жұртына жұт келмесін. Топырағынан құт кетпесін» деп Тәңірсіне жалынады екен. Дұғасы қабыл болып, жұрты жұтамапты. Егін бітік шығып, жеміс-жидегі мол болыпты. Құтты мекеннің ел-жұрты да мейрімді еді. Кейде өзге аймақты жұт жайлағанда өзара кеңесіп: «өзге жұрт аштан қырылып жатқанда тойып тамақ ішкеніміз жарамас. Көршісі аш отырғанда өзі тоқ отырған момын болып жарытпайды. Басқаларға көмектесейік» дейтін.

Бір күні Жүсіп пайғамбардың елін жұт алыпты деген қаралы хабар ел ішінде дүңк ете қалды. Бозқала жұртының өңешінен ас өтпеді. Алыстағы аш-жалаңаш жұртты ойлап, елдің мазасы кетті. Ақсақалдар ақылдасып «ел алыс, жер шалғай деп құр отырған жарамас. Жәрдем қолын созалық» деді. Осыдан соң азық-түлік артқан керуен Бозқаладан шығып, Жүсіп пайғамбардың еліне шеру тартты.

Төрт қақпалы Сайрамның төрт есігін айқара ашып тастады. Жұт жайлаған аймақтан арып-ашып, тентіреп жеткен қайыршының бәріне ас-ауқат үлестірді. Қаңғып келген ит-құсқа да жем берді. Бозқаланың даңқы шартарапқа кетті. Жүсіп пайғамбар да Сайрамнан келген керуенді естіп дән риза болған екен. Өле-өлгенше Бозқала жұртын дұғасынан тастамапты деседі.

Ұша пайғамбар

Мұсаға Алла мол ілім берді. Назары түсіп пайғамбарлық дәреже сыйлады. Екі бірдей мұғжиза дарытты. Кітап түсіріп, дана етті. Ақырында патшалыққа жеткізіп, астына тақ қондарды. Осы нығмет Мұсаның көңілін шалқытты. Ол бірде:

– Уа, Тәңірім! Менен де ілімі асқан құлың бар ма? – деп сұрайды.

– Әлбетте, бар. Парсы мен Ұрұм дариясы тоғысқан жерге барсаң, Қызыр есімді құлымды табасың. Ілімнің көкесі сонда. Сен одан сабақ ал! – деді. Мұса таңғалып, Қызырды көргісі келді:

– Оны қалай табам? – деді.

– Дорбаңа бірнеше балық салып ал. Балық қай жердің суында тірілсе, сол жерде Қызырмен жолығасың, – деді. Мұса жолға шықты. Қасына Ұша деген інісін ертіп алды. Ол Мұсаның пайғамбарлығын бірден мойындаған ең жақын серігі әрі бауыры еді. Жол азабы екеуін әбден қажытты. Мойындары ырғайдай, биттері торғайдай болғанда, қос дария тоғысқан жерге келді. Балықтарды суға салып көрді. Олар бірден тіріліп, жүзіп кетті. Артынша Қызырды кездестірді. Мұса ішінен «Мына шалдың менен қай жері артық?» деп менсінбей тұрды. Ал Ұша әлі жас еді. Қызырдың бармағын ұстап, буыны жоғына таңғалып қайта-қайта қарай берді. Сол кезде бір шымшық ұшып келді де, Мұсаның төбесіне бір тамшы су тамызды. Қызыр жымиып күлді. Мұса:

– Неге күлдің? – деді.

– Жиған-терген ілімің тамшыдай ғана дегенді ишаралап тұр, – деді. Мұса:

– Онда теңіздей біліміңді көрсет. Шәкірт болып, саған ерейік, – деді.

– Менен ілім үйрену үшін сабыр керек. Мен кейде ақылға сыймас іс жасаймын. Сол кезде тағат қылып, ақырын күт. Артық сұрақ қойма! Шартты үш рет бұзсаң, сапарымыз тәмәм, – деді. Мұса келісті. Үшеуі жолға шықты. Ұзақ жүрген соң, бір кемеге мінді. Кеме иесі Қызырдың танысы екен. Оны көре сала «Оу, Қызыржан, сен Хақ жолында жүрген момынсың. Біз бір дүние ісіне маталған бейбақпыз. Ең болмаса сені риза қылып, Алланың көңілін табайық та» деп Қызырдан ақы алмады. Кеме теңізге түскен соң Қызыр балтамен шапқылап, бөрене, тіреулерін сындырып, кемені қиратып тастады. Кеме қисайып, жүзуі нашарлады. Мұса шыдамай:

– Ақы алмаған момынға неге қастық қылдың? Мұның не сенің? – деп қызынып кетті.

– «Ештеме сұрамаймын» деген уәдең қайда? – деді Қызыр. Мұса уәдесін ұмытқаны үшін кешірім сұрады. Кеме жағалауға қайраңдап әзер жетті. Бұлар түсіп жайына кетті. Кеме іске жарамай, қайраңда қалып қойды. Сапар жалғаса берді. Бір ауылға кіргенде ойнап жүрген бір топ балаға кездесті. Қызыр ойланып жатпастан, бір балаға алдап у ішкізді. Бала сол сәтте сеспей қатты. Мұса ашуланып:

– Бейкүнә баланы неге өлтірдің? Саған не жазды? – деді.

– Уәде қайда, Мұса? – деді Қызыр екінші рет.

– Енді сұрамаймын, – деп Мұса кешірім сұрады.

Сапар қайта жалғасты. Жүре-жүре Тұран даласына Сайрам қаласына келді. Оларды жанбаласы қонақ қылмады. Үшеуі шарасыз кетіп бара жатып, қабырғасы құлайын деп тұрған қораның жанына тоқтады. Үйдегі кісілер бұларды көрсе де құдайы қонақ етіп қондырмады. Тіпті елеген де жоқ. Қызыр сол үйдің қисайған қорасының қабырғасын түзеп, қалпына келтірді. Мұса:

– Бұл ауыл бізді не қондырмады, не дұрыстап сыйламады, ал сен бөтеннің қорасын жөндеп жүрсің. Не үшін? – деп ренжіді. Мұса уәдесін үшінші рет бұзған соң, Қызыр оған:

– Мұса, осымен сапар да, сабақ та тәмәм. Бұдан артық сені ертіп жүре алмаспын. Алланың хикметтін ұқпайтын ілімі таяз пенде екенсің, – деді. Мұса шамданып қалды. Қызыр сөзін әрі жалғап: – Енді бәрінің сырын баяндайын. Кемені қиратқаным – сол елдің патшасы көрші елге соғыс ашып, кеме жинап жатты. Енді жандайшаптар кедей танысымның жүзуге жарамсыз кемесін алмайды. Соғыс біткен соң ол кемесін жөндеп, кәсібін жалғастырады. Екінші, өлген баланың әке-шешесі – момын жан. Ал бала бұзақы боп өсіп келе жатты. Ержеткен соң, ата-анасын, ауыл-аймағын қан қақсатар қаныпезер болмақ еді. Тәңірім ата-анасын аяп, баланы менің қолыммен бақиға аттандырды. Үшінші, бұзылған қораны жөндегенім аулада екі жетім өсіп келе жатыр. Қабырға астында аталары мирасқа қалдырған алтын-күміс көмулі жатыр. Қабырға құласа, қазына шашылады. Ел-жұрт талап, жетімнің ақысын бермей кетеді. Алла жетімдердің мирасын сақтауға әмір берді. Екеуі ержеткенше қабырғаны құламайтын етіп жөндедім. Мен осы істің бәрін Алланың қалауымен ғана жасадым, – деді. Сонда ғана Мұса көңілінің өсіп, астамшылыққа кетіп бара жатқанын ұқты. Ұяттан өртеніп, жерге кіріп кете жаздады. Қоштасар сәтте Қызырға ізет көрсетіп: – Іліміңіз шынымен де дарқан екен. Маған ақыл беріңіз, – деп қолқа салды. Сонда Қызыр:

– Бірінші, шексіз ілім Аллада ғана болады. Екіншіден, кісіні киіміне қарап қорсынба.Үшінші, ақылың ашуыңа шолғыншы болсын. Төртінші, әр істің соңын бір Алла ғана біледі. Алдын ала кесіп, пішіп, асығыс пәтуа айтудан сақтан! – деді. Осыдан бастап ел арасында «Алланың ісін пайғамбар болжап білмейді» деген сөз қалыпты.

Қызыр Мұсаға ұрысып сын айтқанда жанындағы Ұша ағасының сабырсыздығына іштей ұялып, қысылып тұр еді. Бірақ Мұсаны сабырға шақыра алмай, не екі мықтының әңгімесіне кірісе алмай, әдеп сақтап тұрған. Әрі Қызырдың шартын соңына дейін орындап, үндемей келген. Ілімнің тез бітіп қалғанына іштей қынжылды. Қызыр оны аяп кетті:

– Ұшабай, мен төрт тарапты тынбай шарласам да Сайрам шаһарында көп боламын. Бұл қаланы ілім-білімнің атасы Ыдырыс пайғамбар соққан. Сен осында қалып менен ілім үйрен. Ықыласыңа ризамын. Мұса шартты бұзбағанда талай қызықты көрсетер едім. Енді сен менен ілім игер. Ұлы далаға қызмет ет, – деді. Ұша бірден келісіп:

– Сіз ғайыпта жүретін пайғамбарсыз. Көп адамға көрінбейсіз. Сізді қалай табамын? – деді.

– Мені тапқың келсе қарияларды құрметте. Солардың арасында боламын, – деді. Ұша Сайрамда қалады. Қарт көрсе жүгіріп барып, амандасып, бас бармағын қарайды екен. Бармағы буынсыз болса Қызырды танып, ілім үйреніпті. Қызырдың алдын көргендіктен ел оны Ұша пайғамбар атап кетіпті. Әзірге дейін мазары Сайрам шаһарында сақталған. Ал Мұса Ұшаға қызыға-қызыға әл-Ақсаға жалғыз қайтыпты. Сайрам шаһары Мұсаға қатты ұнапты. «Әттең, пайғамбарлық міндетім болмағанда мен де Сайрамда қалар едім» деп өкінішпен кетіпті деседі. Ал қазақтардың әліге дейін Қызырды іздегенде қарттардың бас бармағын ұстап көруі Ұшадан қалған үлгі екен деседі.

Бибімәриям ана

Мәриямның әкесінің аты Ымыран еді. Өте беделді тақуа кісі болыпты. Зәкәрия пайғамбардың досы екен. Құрандағы «Әли Имран» сүресі осы кісінің атымен аталады. Ымыран дүниеден озғанда, Мәриям деген қызы жетім қалды. Оны Зәкәрия пайғамбар қамқорлыққа алады. Мәриям да әкесі сияқты тақуа боп өсті. Үнемі сахарда тұрып Тәңірді тынбай жад етіп, ораза ұстап, көңіліне ілім тоқыды. Ораза ұстаса ауыз ашатын уақытта ғайыптан жеміс-жидек түсетін. Мәриямның тегін адам емес екенін Зәкәрия пайғамбар да сезетін. Бір күні Мәриям құлшылықта отырғанда Жебірейіл періште келді. Мәриямға:

– Тәңірі саған бір сый жіберді. Тәңірдің құдіретімен дүниеге Ғайса деген ұл әкелесің. Ол әкесіз туса да пайғамбар болады. Тәңірі құдіретін көрсету үшін сені таңдады, – деді де бетіне «сүф» деп үрлеп жіберді.

Ұзамай жүктілік белгісі байқалды. Яһуди жұрты «Ымыранның қызы жүкті екен. Әкесі тақуа болса да қызы жеңіл жүріске салыныпты» деп өсек таратты. Ол кезде елдің көбі дүниеге бой алдырып, ар-иманның жұтап тұрған кезі еді. Мәриям болған жайды айта алмай әбден қиналды. Оған жалғыз Зәкәрия пайғамбар ғана сенді. Ол Құдайдың құдіретіне шек келтірмейтін. Өсектен миы айналып қалған қара тобыр пайғамбарға да құлақ аспады. Әрі бақталас дұшпандары Зәкәрия пайғамбарды да мұқатып, айызы қанып қалды. Тәңірдің құдіретін қараңғы жұртқа түсіндіру мүмкін емес еді. Бұл жұрттың жеңіл жүріске салынған әйелді таспен ұрып өлтіретін салты бар-тын. Мәриямды да сондай жаза күтіп тұрды. Бір күні түнде Зәкәрия Мәриямға келіп:

– Мына жұрттың ниеті жаман. Сені өлтірмей қоймайды. Тілімді алсаң осы түнде қаш. Екі ат ерттеп қойдым. Дәл қазір шығып кет, – деді. Мариям қорқып кетті.

– Қайда қашам. Кім мені паналатады, кім маған қамқор болады? – деді.

– Шығысқа жүрсең Тұран деген дала бар. Сайрам деген қала бар. Ыдырыс пайғамбардың қаласы дейді кітаптарда. Халқы мейрімді, қонақжай деп айтады. Жесірін дауға, қонағын жауға бермейтін жауынгер жұрт екен деседі. Әлсізге болысады. Зорлықшымен жұлысады. Сені бір паналатса солар қамқорлығына алады, жауға бермей арашашы болады. Ұзамай мен де артыңнан барамын, – деді.

Мәриям түнде қаладан қашып шықты. Қос атпен күні-түні желіп отырып Тұран даласына жетті. Қаратаудың етегіне келгенде аты да болдырады, өзі де әлі құрып құлады. Сол жерде бір көл бар еді. Туған жері, ата-анасы, ағайын-туысы есіне түсіп егілді. Көрген қорлығы өзегін өртеп ұзақ жатып жылады. Ауыр қайғының шерінен жанарынан қан аралас жас ағыпты. Көздің жасы жанындағы көлге тамыпты. Содан көлдің түсі қызыл түске боялады. Көл екеш көл де Мәриямның мұңына қосылып толықсып тулады. Толқыны жағалауға ашулана ұрып жатты. Бір кезде су кемерінен асып, сыртқа төгілді. Жұрт мына кереметті көріп таңғалды. Жергілікті жұрт келе-келе оны Қызылкөл деп атап кетеді. Қызылкөл әліге дейін Созақтағы Құмкент ауылының қасында шалқып жатыр екен.

Қариялар жетім қыздың тегін емесін түсініп патшаның ордасына әкелді. Ол кезде Қаратау бойы Сайрам қаласының патшасына қарайтын. Қыздың мұңын естіп Сайрам патшасы «Тұранның хандары Тәңірдің назары түскен ұландары» деп айтады. Саған Тәңірдің назары түссе, ғайыптан ұл бітсе патша туады екенсің. Балаң бізбен туыс болады екен» деді. Сосын «Құдайдың құдіретіне шәк келтіріп, қаршадай қызға қиянат қылған қара ниет қауымды жер бетінен жоқ етемін» деп қаһарына мінді. Дереу әскер жинауға жарлық берді. Ақылды уәзірлері кеңес беріп:

– Құдыс шаһары пайғамбарлар дүниеге келген қасиетті жер. Ол жаққа соғыс ашып, қанға бөктіргеніміз жарамас. Қанша дегенмен Жүсіп, Жақып, Мұса пайғамбарлардың табаны тиген құтты мекен. Оны ат тұяғымен таптасақ пайғамбар разы бола ма? Онан да салихтардың құрметіне, Мәриямның сән-салтанатын арттырып, еліне қайтарайық. Ең мықты деген батырларды жанына қосайық. Тұранның ерлерін көргенде досы сүйініп, дұшпаны күйінсін. Оны өз елінде қамқорлығымызға алайық. Жұрты оған да болмай қудаласа, онда шабайық, – деді. Бәрі келісті. Бірнеше күннен соң қалың керуен Құдысқа аттанды. Әппақ нар түйінің өркешіне қос тігіп Мәриямды отырғызды. Жүз түйеге артылған сый-сияпатты, қызметші әйелдерді қоса берді. Сайдың тасындай іріктелген төрт мың жігіт төрт жағынан керуенді күзетіп барды. Құдысқа бір күншілік жол қалғанда Мәриямның толғағы жетеді. Түйеден түсіп құрма ағашының түбіне жайғасты. Жігіттер дереу бақан ұстап, шаңырақ көтеріп, уық қадап, керегі тартып, алты қанат ақ орданы құрып берді. Мәриям киіз үйдің ішінде босанды. Дүниеге Ғайса пайғамбар келді. Тәңірден кереметімен сол жерден бұлақ шығып Ғайсаны соған шомылдырды. Христиан жұртында дүниеге келген сәбиді суға батырып шомылдыру содан қалыпты деседі.

Сәбиін құндақтап, қайта түйеге отырып, ертесіне еліне жетті. Бұл кезде жұрт Тұранның шағын әскерін көріп шошып, жапа-тармағай елден қашып жатты. Екі беті бал-бұл жанып, нар түйенің үстінде бөпесін емізіп, көңілді отырған Мәриямды көргенде үрейлері басылды. Құрақ ұшып алдынан шықты. Сайрамнан жеткен аламан әскердің қарасын көрген соң бәрі Ғайсаны Тәңірдің құдіретімен, ғайыптың күшімен туғанын амалсыз мойындады. Бірақ сол кезде сәбиге тіл бітіп өзінің әкесіз туғанына куәлік етті. Мәриям болса «Мен ешкімнен өш алмаймын. Сөз қуалаған бәлеге жолығады. Жол қуалаған қазынаға жолығады. Мен пайғамбар аталарым ұстанған Хақтың жолын қуғым келеді. Кектесіп, өштесу настың ісі. Тірлік бірлікте деген. Келіңдер одан да ынтымақпен берекелі ғұмыр кешелік» деп ел-жұртын бірлікке шақырды. Бұқара халық оның мейірім-махаббатына таңғалды.

Арада бірнеше жыл өткен соң Сайрам патшасы дүние салады. Қаралы хабар Құдысқа да жетті. Залымдар Мәриям жайлы бұрынғы өсекті қайта өршітті. Мәриям баласының амандығы ойлап Құдыстан көшіп кетеді. Бір аңызда ол Мысырға көшті десе, енді бір аңызда Тұран даласына қайта оралды деп айтылады. Ғайса отызға толғанда пайғамбарлық міндет түсіп Құдысқа аттанады. Ал Мәриям Сайрам қаласына дүниеден озғанша ғұмыр кешіпті деседі. Жергілікті жұрт оны Бибімәриям атап кетіпті. Әліге дейін Сайрамда қабірі бар екен. Патшалық Ресей кезінде Түркістан генерал-губернаторы арнайы қаржы бөліп Мәриям ананың басына шағын күмбез тұрғызған.

Зәкәрия пайғамбардың соңғы тағаты

Құдыс патшасының сұлу қызы болыпты. Патша Мысыр перғауынына ұқсап, өз қызына үйленгісі келеді. Ондағы ойы қызымды бөтенге берсем, құдаларым мен күйеу балам тағымды тартып алады деген үрей екен. Сөйтіп Зәкәрия пайғамбардан «рұқсат» деген пәтуа сұрады. Зәкәрия:

– Шариғат бойынша өз қызына үйленген адамды Құдай қарғайды. Елді бүлдіріп, адамды аздырасың, – деді. Патша:

– Сен де қаршадай Мәрияммен некесіз көңіл қосқансың. Әрі оны жасырып, қашырып жібердің, – деп бәле жауып, соңына шам алып түсті. Зәкәрия бір сұмдықтың боларын іштей сезіп, сақтанып жүрген. Амал жоқ Мәриямның артынан Тұран даласына кетуге бел байлады. Жұрт қалың ұйқыға кеткенде жүйрік атқа салт мініп «Сайрам жұрты қайдасың» деп аттанып кетті. Ертесіне дұшпандары оның орнын сипап қалды. Қуғыншалар дереу ізге түсті. Зәкәрия бұл кезде шау тартып қалған еді. Атта ұзақ отыра алмайтын. Әлсін-әлсін демалып жүріп бір тоғайға келіп кірді. Қуғыншылар да артынан қуалай кеп жетті. Пайғамбар аттан түсіп қалып, қалың бір емен ағашына келіп: «Мені залымдардан жасыр», – деді. Еменнің жуан діңгегі сол заматта қақ айырылды. Пайғамбар ішіне тығылып үлгерді. Жарылған емен қайта жабылды. Жау тоғайға кіріп әрі іздеп, бері іздеп таппады. Тоғайға кірген із бар, шыққан із жоқ. Олар қалың еменнің жанында «Бұл оңбаған аспанға ұшып кетпесе осы маңда болу керек» деп сөйлесіп тұрды. Зәкәрияның шапанының бір шеті еменге қысылып, көрініп қалған еді. Залымдар оны байқамай тұрған. Кенет бір сауысқан ұшып келіп, шапанның ұшын шұқи бастады. Қуғыншылар сонда барып түсінді. Бәрі таңғалып, шарасыз тұрып қалды. Емен оларға құшағын ашып, Құдай досын ұстап бермеді. Біреуі қалаға барып екі адамдық үлкен ара әкелді. Олар кезектесіп ағашты тас төбесінен аралай бастады. Амалы қалмаған Зәкәрия:

– Уа, Тәңірім, залымдардан құтқар, – деп жалынды. Тәңірі:

– Зәкәрия, сен пайғамбарлығыңа сеніп, ағаштан көмек сұрадың. Мұның қателік болды. Жәрдемді бірінші менен тілегеніңде құтқарар едім. Енді зікір айтқан хәлде қаза табасың. Иманды қолдан берме. Табанды құлдың үлгісін көрсет, – деді. Зәкәрия араның дыбысына ілесіп, «Һу-Һу, Алла Һу, Алла Хай» деп көмейімен зікір айта бастады. Оның зікірі залымдардың жүрегіне үрей ұялатты. Олар жақындаған сайын әлі құрып, бірін бірі тез ауыстырып жатты. Бәрі де «Зәкәрия бізден жәрдем тілеп жалынады. «Құтқар» деп қорланады» деп күтті. Бірақ Құдайдың досы зікірін үзбей тұра берді. Осылайша қайсарлықпен қаза тапты. Тұран жұрты Зәкәрияның осындай аянышты хәлде қаза тапқанын естіп, қатты қайғырды. Оның қазасын ұмытпай ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырды. Аты аңызға айналды. Сайрамда Қожа Ахмет Яссауи дүниеге келгенде әкесі Ыбырайым осы қиссаны айтып беретін. Зәкәрияның өлім сәтіндегі соңғы тағаты бала Ахметтің жүрегін елжіретіп, көзіне жас әкелетін. Кейін Зәкәрияның соңғы тағатын «зикр-арра» деп зікіріне қосты. Кейін мүридтері осы зікірде көп айтумен көкірек көзін ашатын болыпты.

Сайрамның Миғражда көрінуі

Мұхамбет пайғамбар миғражда көтерілгенде жер бетіне назар салды. Меккені, Мәдинаны, әл-Ақсаның жарқырап тұрған сұлбасын көреді. Аршыдан сәуле құйылып тұр екен. Бір кезде теріскейге көз тастап еді мәрмар тастай жарқыраған тағы бір әсем қаланы көрді.

– Уа, досым Жебірейіл, Мекке, Мәдинамен қатар илләһи нұрға шомып тұрған қандай жер? – деп сұрады.

– Бұл да Алланың назары түскен құтты мекен. Тәңір әлемінде «Мәдина әл-Байза», ал жердегі жұрт оны «Бозкент» деп атайды.

– Бұл қаланың не қасиеті бар? Топырағына табаным тие ме?

– Жоқ. Есесіне сенің аманатың жетіп, исламның шамы жанады. Төрт жүз жылдан соң Ахмет атты үмбетің дүниеге келеді. Түркі баласының кеудесіне исламның шамын жағады.

– Бұл шаһарды жақыннан көрсем бола ма? – деді. Сол сәтте Алладан Жебірейілге пәрмен түсті. Ол жылдам ұшып барды да Бозқаланы жеті қат көкке бір-ақ көтеріп әкелді. Пайғамбар Испиджабты көргенде қайран қалды. Оның бүкіл тарихы лезде көз алдынан суреттей зымырып өте шықты. Өткен шаққа қарап еді Ыдырыс, Нұх, Қызыр, Ыбырайым, Жүсіп пайғамбардың басқан ізін көрді. Ұлықпан хәкімнің сайрап жатқан сөзін естіді. Болашаққа қарап еді Қожа Ахмет Яссауидің зікір айтқан даусын естіді. Осы шаққа қарап еді Сайрамда аң аулап жүрген Наушеруан патшаны көрді. Наушеруан парсының патшасы болса да Тұранда саят құрғанды ұнататын еді.

– Бұл бір қасиетті шаһар екен. Рұқсат болса бұл жерге екі бас намаз оқиын, – деді мүбәрак.

– Сіз ұлықсат етсеңіз біз сізге намазда ұийық, – деді Жебірейіл. Сол сәтте мыңдаған періште сап түзеп, Мұхамбет пайғамбар Жәмиғ мешітінің орнына екі ракат намаз оқыды. Намаздан соң: «Аллаһумма йа хайрул бәракати, мин иззәтидәрәжати уә жәәл фи амани» деп бет сипады. Онысы «Уа, Тәңірім, бұл елге қайыр-береке бере гөр, ізет-дәрежесін аспандат. Бұл шаһарды апаттан аман сақта!» дегені еді. Жебірейіл Сайрамды қайта орнына апарып қойғанда ол көрші елдерден қырық кез жоғары көтеріліп тұрыпты.

Пайғамбар миғраждан келген соң сахабаларына көрген-түйгенін айтты. Сөз арасында Сайрам жайлы баяндады.

– Күн шығыста бір құтты мекен бар. Оны пайғамбар соққан. Әзіреті Ыдырыс пайғамбардың қадым жайын көрдім. Иллаһи нұрға бөленіп тұр екен. Ол жерде бір бәйтерекке назарым түсті. Неше мың бұтағы бар. Әр бұтағында қисапсыз бұлбұл сайрап отыр. Олар зікір айтқанда тау-тас, аспан-жер теңселіп қосыла таһлил айтады. Ұшқан құс, жүгірген аң тапжылмай зікірге мас болады. «Бұлбұлдар осында зияратқа келген әулиелердің рухы» деп айтты Жебірейіл. Ол жерде екі бас намаз оқыдым. Намазда ерекше күйге бөлейтін мекен екен, – деді. Сол кезде Әубәкір Сыдық тұрып:

– Әттең қартайдым, қуатым кеміді. Ол жаққа жете алмаспын. Бірақ кімде-кім ол жерге барып менің хақыма екі бас намаз оқыса сират көпірден өтерде жәрдемдесемін, – деді. Әзіреті Омар да шыдай алмай:

– Мен де ол жаққа жете алмаспын. Менің де хақыма екі бас намаз оқыса мизан таразысында сауаптан бөлісем, – деді. Оспан да:

– Менің хақыма екі бас оқыған пендеге пейіштің есігін ашармын, – деді. Әзіреті Әлі:

– Мен дүлдүлмен шапсам да жете алмаспын. Бірақ ұрпағыма сонда барып, ілім-жайыңдар деп аманат етемін. Ол жақта менің хақыма екі бас намаз оқыған пендеге пейіштің хауыз кәусарының суын ішкіземін, – деді.

Пайғамбардың алқасында Ақрайыс пен Үкәша сахабалар да отыр еді. Олар Сайрам шаһарын іздеуге іштей ниет етті. Ақрайыс Сайрам шаһарына «бәрінен бұрын аттанармын» деді. Үкәша «бәрінен бұрын жетермін» деді. Айтқандай бір күні жорықта пайғамбарға пейіштен құрма түсті. Аманат құрманы арқалауға Ақрайыс келісіп, елден бұрын жолға шыққан екен. Сапарға аттанарда Әзіреті Әлі:

– Ақрайыс, Сайрамға зиярат ету бақыты саған бұйырды. Барған соң менің хақыма екі бас намаз оқысаң осы дүниедегі барлық сауабыммен бөлісем, – деді. Ақрайыс жолға аттанды. Төрт жүз жыл жүріп құрманы аманат иесіне берді. Түркі жұрты оны Арыстан бап атапты.

Пайғамбар ақтық сапарға аттанарда Үкәша сахаба расулдың мөрін көріп, сүйген жалғыз сахаба екен. Пайғамбар дүниеден қайтқанда қазасын көтере алмай қырық күн төсекте жатып алды. Бір күні түсінде пайғамбар суреттеген Испиджаб шаһарын көрді. Соны іздеуге Тұран даласына кетті. Пайғамбар айтқан мекенге келіп екі бас намаз оқып, елге ілім үйретті. Дұшпандары көп еді. Аңдыған жау алмай қоймады. Қаратаудың күнгей жағында жау қолынан қаза тауып, денесі сол жерге жерленген деседі.

Кален бап

Меккеде Халид ибн Уалид деген сахаба өмір сүріпті. Жүрегі түкті, ешнәрседен қорықпайтын батыр екен. Пайғамбардың шыншыл мінезін ғана ұнатып, соның алдында именеді екен. Себебі өзі де өз әлінше қара қылды қақ жаруға тырысып, теңдікті талап етіп жүріпті. Алланың елшісі кәуірлердің қысымына шыдамай Мәдинаға көшкенде ол Меккеде қалып қояды. Басында надандықтың кесірінен залымдар жағында болады. Меккедегі бай-шонжарлардың туын көтеріп Ухуд шайқасында мұсылмандарға майдан ашады. Онымен қоймай пайғамбар серіктерін талқандап жеңіске жетеді. Абырой болғанда жаралы пайғамбарды сахабалар жауға бермей, таудың төбесіне алып кетеді. Бірақ Уәлид іштей пайғамбарды мойындайтын. Алланың елшісін алыстан көргеннің өзінде жаудан қайтпаған жүрегі қобалжып, дүрсілдеп кететін. Сол шайқастан соң, ақжүрек, жомарт, әділетті Мұхамбетке қарсы шығып қылыш сермедім деп ар-ожданның талауына түсті.

Бір күні Уәлид түс көрді. Түсінде ғажап іс көрді. Құмның қақ ортасында жайқалып бір бәйтерек өсіп келе жатты. Арып-ашыған жұрттың бәрі соның саясына ұмтылып жатыр екен. Бұл болса қолына қылыш алып бәйтеректі шауып әлек. Бір қызығы қиылып түскен бұтақтан сол заматта тағы бір тал өсіп шығады. Оны шапса он ағаш тағы көгереді. Осылайша құм даланы жасыл орман қаптап бара жатты. Бұл болса құр босқа арамтер болып, жұпыны жұрттың ұрыс-қарғысын естіп жексұрын болып жүр. Кенет шошып оянды. Ішінен «Менікі осы бекер жүріс-ау. Не де болса Мұхамбет хақ пайғамбар сияқты. Серіктерін өлтірген сайын олар көбейіп бара жатыр. Күннен күнге бізге қарғыс айтатын жұрттың да қарасы көбейді. Алланың елшісіне қылыш сілтеп мәңгі бақи қарабет атанбасам болғаны» деп сарыуайымға салынды.

Бір күні пайғамбар оның туған ағасынан «Уәлидке айт. Ақымақ болмасын. Залымдардың айтағына ермесін, момынның айыбын термесін, иманды қолдан бермесін. Ақылды ерден иман қашып құтылмайды деген. Түбінде Құран мен Исламның нұры мен сыры Уәлид сияқты ақылды азаматтарға нәсіп болады. Өзі отырған бұтақты өзі шаппасын» деп сәлем айтып жіберді.

Пайғамбардың сәлемін естігенде қуаныштан Уәлидтің жүрегі жарылып кете жаздады. Сол түні Меккені тастап шығып, ертесіне момындардың сапынан табылды. Пайғамбардан тізерлеп келіп кешірім сұрады. Кейін мұсылманның қалың қолын Уалид басқарды. Талай ұлт пен ұлысты мұсылман қылды. Ұрұм мен Парсының жүз мыңдаған әскерін аз қолмен талқандап, пайғамбардың мерейін үстем етті. Бірде бір майданда туы жығылмапты. Жауға шапқанда пайғамбар рухы қолдап, жанында сан мың періште желеп жүреді екен. Жебе қардай борап, найзалар жаңбырдай жауса да денесіне оқ дарымапты. Атса оқ, шапса қылыш кеспейтін қас батырға айналды.

Сонша жау жүрек болса да бір арманы бар екен. Пайғамбар сипаттаған Сайрамға бір барып, топырағына бір аунап қайтуды қиялдапты. Ақжүрек момындар Алланың шарапатына тойған ба?! «Пайғамбармен замандас қылған Тәңіріме дән ризамын. Енді оның үлгілі үмбеті туылатын топырақты да бір көрсем екі дүниеде арманым болмас еді» дейтін. Ол заманда Тұран даласына жетуі қиын еді. Жолда мұсылманның дұшпаны көп-тін. Сондықтан көп сахабаға Сайрамға бару қиын түсіпті. Халид осы Сайрам мен Мекке арасында жол салып, арадағы кәуірлерді тазартсам деп армандайтын. Бірақ бұл өте ұзаққа созылатын әрі қауіпті міндет.

Әзіреті Оспанның екі ұлы Сайрам мен Меккенің арасына жол саламыз деп Қасқасу деген жерде қайтыс болған еді. Оқиға былай болыпты. Оспанның үлкен ұлы Шах Пазыл мен кішісі Шах Жалил қасына мың сарбаз ертіп Тұран жеріне келеді. Бесін уақытында сарбаздар намазға тұрады. Шах Жалил имамға:

– Жүрегім бір жамандықты сезіп тұр. Намазды ең қысқа сүремен қайыр, - дейді. Имам:

– Жарайды, «Инна ағтаинаны» оқып тез аяқтармын, – дейді. Бірақ намазда «Инна» деп бастап «фатахнәға» деп, ұзақ сүреге түсіп кетеді. Осы сәтті аңдып жүрген дұшпандар бәрін қырып салыпты. Кейін ол жер «мың шейіт» аталып кетіпті. Орны қазіргі Төле би ауданы Қасқасу аулында екен.

Осылайша Уәлид Сайрамға бір барып көруді армандап жүргенде қартайып қуаты кеми бастады. Алпыстан асқан соң жауынгерлікті қойып сопылыққа бет бұрды. Түнді тағатпен өткізіп нағыз дәруішке айналды. Қартайған шағында Меккеден дорбасын асынып шығып Сайрамға жаяу тартты. Бірақ Шам жеріне келгенде денсаулығы сыр берді. Ауырып сонда жан тапсырды. Ақтық демі үзілер шақта ұрпағына:

– Сайрамға жету арманым еді. Уа, дариғай десеңші! Тәңірім Арыстан бап сияқты ұзақ ғұмыр жазбады. Сайрамға деген сағыныштың сазымен өмірден өтіп барамын. Ұрпағыма бір өсиетім бар. Мен өлген соң қабірімнен бір уыс топырақты түйіншекке орап, Сайрамға апарып көміңдер. Тірі кезімде жете алмасам де өлген соң рухым сонда жиі барып тұрсын. Сүйікті пайғамбарыма нағыз үмбет болған Қожа Ахметтің диуани хикметін тыңдап, зікір әуеніне қанығайын, – депті. Ұрпағы тілегін қабыл алды. Өзін Шам жеріне көмді. Кейінгі мұсылмандар қабірінен бір уыс топырақ алып, оны арулап Сайрамға әкеліп көмген екен. Бозқала жұрты Халидке тілі келмей Калед, Калеб деп атапты. Кейін ұрпақ ауысып, сөз түрленген соң бұл есім Кален деп өзгеріпті.

Қазіргі таңда Сайрамда Қарамұрт деген жерде Кален бап дегеннің мазары бар. Мұны ескі жұрт Уалидтің ұлы Халидтің моласы деп атайды.

Төрт қақпалы Сайрам

Ертеде Сайрам шаһарында жасы сексеннен асқан Мансұр деген патша болыпты. Бірде Бұқара патшасы Самани екеуінің арасында соғыс өрті тұтанды. Самани жеңіп, Мансұр зынданға түсті. Жеті жыл жалғыз жатты. Бір күні Маржан деген жалғыз қарындасы ағасын іздеп келді. Саманиге жолығып, ағасын бір көруге рұқсат сұрады. Патша келісті. Бірақ ізіне әңгімесін аңдитын тыңшы салды. Маржан ағасымен көріскен соң Мансұр бүй деді: «Көшеде жұрт топталып жүре ме әлде жеке-жеке жүре ме? Медреседе шәкірт көп пе? Тауда қар қалың ба? Қыратта шие самсап тұр ма?».

Тыңшы дереу жеткізді. Самани түк түсінбеді. Басы қатқан соң Мансұрды алдырып:

– Сен зынданда жатсың. Жұртың маған қарайды. Тағдырың менің бір ғана ишарама байлаулы. Қаласам қазір-ақ дарға тартам. Ақиреттің сұрағына дайындалмай, көшедегі халық пен таудағы шиені сұрағаның қай сасқаның? – деді. Мансұр:

– Жеті атасын білген ер, жеті жұрттың қамын жер деген. Мансұр бір күндік, жұрт мәңгілік. Халық – Құдайдың бір аты. Шаһардың хәкімі әділ болса, халқы бәділ болмайды. Жұрты жәбір көрмейді, жәбір көрмегендер адамнан кәпір көрмейді. Егер патша әділ болмаса ел екіге жарылады. Тоғышарлар той тойлап, биін билейді. Залымы момынды қамырдай илейді. Боқ жеген ауыздар жаласып, ылыққан иттей күйлейді. Бұған ызалы халық жасырын жиын қылады. Тұрмысты қиын қылады. Бүлік шығаруға оқталып жүреді, көшеде топталып жүреді. Ал жеке-жеке жүрсе ел іші қауіпсіз деген сөз. Әр момын өз шаруасымен әуре. «Ел-жұртым осындай апаттан аман ба?» деп хәкімінің хәлін сұрадым, – деді. Самани сасып қалды. Бұқарада да топталып жүретін жұрттың қарасы көбейіп қалып еді. «Ел билікке наразы» деген пыш-пыш сөз әр тұстан келіп жеткен. Оған мән бермей жүрген-ді. Сонда да сыр бермей:

– Ал шәкірттерді неге сұрадың? – деді.

– Жаңбырменен жер көгереді, дұғаменен ел көгереді. Медреседегі мүридтер зікір, намаздан соң елдің амандығына дұға тілейді. Дұғадан дәметкен жұрт жұмадан қалмайды. Жын-ойнаққа бармайды. Арамды аузына алмайды. Елге іріткі салмайды. Кері кеткен ел баласын ұрлыққа баулиды, ілгері кеткен жұрт баласын ілімге баулиды. Сондықтан жұртымның берекесін ілімнің шырағынан іздедім, – деді. Самани патша тағы ойланып қалды. Себебі жасырын барымтаға шабатын баукеспе ұрыларды баулып жатқан еді. Іші алай-дүлей болса да беті міз бақпады.

– Жөн-жөн. Сөзіңнің жаны бар. Ал таудағы қарда не ісің бар? Ол құдіретпен айналып тұрған Тәңірдің сүндеті емес пе?

– Суы молдың нуы мол. Сайрам халқын таудағы қар асырайды. Диқаншылар еңбекте ерінбейді, тұрмыста тіленбейді.

– Қардың жайын ұқтық. Шиеден не сыр тұттық?

– Шие оң болса дәнді-дақыл мол болады. Біздің ел тары, бидай, жүгері, арпа өсіреді. Құстар көктемде кеп қояды, піскенде шоқып жеп қояды. Тауда шие көп болса, құстар сонымен тоқ болады. Ашаршылық жоқ болады. Халқымның қырманын шиенің аз-көбімен бағамдадым, – деді. Мансұрдың соңғы сөзі Самани патшаның көңіліндегі қараңғы пердені жыртып жібергендей болды. Бейне бір көңіліне сәуле түсіп, кеудесі кеңіп сала берді. Оның қасында өзін балиғатқа толмаған шикі өкпедей сезінді. Жер шұқып отырып қалды. Бір кезде жалын ата күрсініп:

– Отыз жыл тақта отырдым, бұлбұлды бақта отырдым. Жұртымды зар илеттім, залымдарға ел билеттім. Сен сияқты даналарды зынданға тастадым. Ақымақ ақындарға өзімді мақтаттым. Сен алғыс арқаласаң, мен қарғыс арқалаппын. Әр істі иесіне тапсыр деген. Мен білсем мына таққа лайықты патша сенсің, – деді де басындағы алтын телпекті Мансұрға кигізді.

– Қадіріме жеткеніңе мың алғыс! Мен түгілі Ибраһим Адхам да тақты тепкен. Тағыңа отырмаймын. Тақтың буы болады, будың уы болады. Айналасын қоршаған алаяқ қуы болады. Жас келсе іске, қарт келсе асқа деген. Жасым тоқсанға келді. Тоқсан жас келсе доғарар, көңілдің құсын өрлеген. Ілеуде біреу болмаса жүз жасты ешкім көрмеген. Қанша ғұмырым қалғанын бір Құдай өзі білсін. Енді талқаным таусылып табытқа түскенше диқаншылықпен күн көрем. Ендігі қаруым кетпен. Еңбегім жерден, несібем көктен. Мен түгіл мүбәрәк пайғамбардың өзі адал кәсіппен мал тапқан. Нұрлы иманмен жан баққан. Үмбеті бола тұра ел үстінен күн көргенім жарамас. Халқыма өнегелі өрнек қалдырам. Мені еліме қайтар, егістік жер бер, – деп тәжін қайтып берді. Самани патша өтінішін артығымен орындады. Жаңғақты-Жарғалық деген жерден егістік алқабын берді.

Мансұр белін бекем буды да қара жердің төсін емді. Екпеген жемісі қалмады. Ұшқан құс та, ойнаған бала да, сапар шеккен дәруіш те, жесір әйел де, кедей-кепшік те оның бақшасынан сая тауып, қалауынша жеміс жейтін. Мансұр ақы сұрамайтын. Еңбек етпесе тұра алмайтын. Қамбасында қыстық азық толып тұратын. Бір жылдары елдің егіні күйіп кетті. Жұрт тамақтан тарықты. Ішер асқа зарықты. Мансұр қамбадағы астығын елмен бөлісті. Сайрамның төрт қақпасына тайқазан орнатып, ботқа пісірді. Тандыр жауып, нан таратты. Қала қақпасының кіреберісі құжынаған халық болатын. Оның бұл ісі кейінгі ұрпаққа үлгі болып, дәстүрге айналды. Алыстан сапарлаған жолаушылар қақпа алдында ыстық тандыр нанмен жүрек жалғап шаһардағы шаруасын оңымен шешіп кете беретін. Шаһар осымен ерекшеленді. Кейін келе ел ішінде «төрт қақпалы Сайрам» деген сөз қалыпты. Ал Мансұрды «Қамыршы ата» деп атап кетіпті.

Сол заманда Сайрам шаһарының даңқы жер жарғаны сонша жұрт былай деп жырға қосып мадақтайды екен:

Көктен нұры құйылған, Сайрам шаһары емес пе?